Wykład 13: Fonemy szczelinowe

(szereg syczący i szumiący)

Audytywna klasyfikacja głosek

Nazwa klasy

głoski

syczące

[s] [z] [c] [ʒ]

szumiące

[š] [ž] [č] [ǯ]

ciszące

[ś] [ź] [ć] [ʒʒ̕ ]

miękkie

[k’] [g’] [ś] [ź] [ć] [ʒʒ’]

twarde

[k] [g] [t] [d] [m] [n]

[x]

etc.

jasne

[e] [i]

ciemne

[o] [u]

wybuchowe

[p] [b] [t] [d] [k] [g]

Spółgłoski dentalizowane

(Styczek, 1970, s.151)

Głoski te można podzielić na trzy grupy, w

zależności od miejsca ich artykulacji:

• głoski przedniojęzykowo - zębowe [s], [z], [c], [

Ʒ

]

• głoski przedniojęzykowo - dziąsłowe [š], [ž], [č], [ǯ]

• głoski środkowojęzykowe - prepalatalne [ś], [ź], [ć],

[

Ʒ’

]

Wspólną

cechą

wymienionych

spółgłosek,

wyróżniającą je spośród innych głosek, jest

zbliżanie szczęk do siebie, na skutek czego

wychodzące

powietrze

trze

o

brzeg

środkowych

siekaczy.

Nie

należy

mylić

spółgłosek dentalizowanych z dentalnymi, czyli

zębowymi.

Wymowa koronalna vs. dorsalna

• Wymowa koronalna - boki języka przylegają do

dziąseł i zębów górnych, środek tworzy

łyżeczkowate zagłębienie.

• Wymowa dorsalna - szczelinę z dziąsłami

tworzy nie czubek, lecz przednia część grzbietu

języka.

opozycja /s/:/sz/

opozycja /ś/:/sz/

was : wasz

siła : szyła

nas : nasz

sina : szyna

kasa : kasza

Kasia :kasza

kos : kosz

wieś : wiesz

syna : szyna

(w) nosie : nosze

opozycja /sz/:/ż/

opozycja /z/:/ż/

szal : żal

zebrze : żebrze

nosze : noże zer : żer
szycie : życie kozy : korzy
wiesza : wieża
rusza: róża

/s/ vs. /z/

/s/
• tworzony przez

zbiór dwuklasowy:

• [s] – wariant

podstawowy

• [s’] – wariant

pozycyjny

/z/
• tworzony przez

zbiór dwuklasowy:

• [z] – wariant

podstawowy

• [z’] – wariant

pozycyjny

Dystrybucja – wariant pozycyjny

• [s’] i [z’] pojawiają się w wyrazach obcych,

niezasymilowanych przed [i] oraz [i] (np.
sinus, Zimbabwe);

• [s’] i [z’] nigdy nie występują w wygłosie

absolutnym;

• [z’] może wystąpić na styku morfemów

(np. zjawa, zjeść)

Fonemy /s/ i /z/

/s/

• spółgłoskowość (las - lał)

• niepółotwartość (kasa -

Kama)

• szczelinowość (las - lat)

• niezwartość (sen - cen)

• niewargowość (pas -

paw)

• przedniojęzykowość (pas

– paś)

• niedziąsłowość (pasa –

pasza)

• niedźwięczność (kosa –

koza)

/

z/

• spółgłoskowość (koza -

koja)

• niepółotwartość (koza -

kona)

• szczelinowość (kozy- kody)

• niezwartość (włazy –

władzy)

• niewargowość (płozy –

płowy)

• przedniojęzykowość (koza

– kozia)

• niedziąsłowość (zer – żer)

• dźwięczność (koza – kosa)

Artykulacja spółgłosek /s/ i /z/

(Styczek,

1983)

• Wargi są lekko rozchylone, kąciki ich cofnięte nieznacznie.

Układ ten jest modyfikowany.

• Szczęki zbliżone są do siebie w ten sposób, że górne siekacze

nieznacznie zachodzą na dolne. Prawidłowość tego układu ma

duże znaczenie dla poprawnego brzmienia wymienionych

głosek.

• Spółgłoski szczelinowe wymawiane są w podobny sposób,

różnią się tylko dźwięcznością.

• Przy artykulacji głosek /s/ i /z/ przednia część grzbietu języka

unosi się do górnych siekaczy i do tej części dziąseł, która jest

w najbliższym ich sąsiedztwie, tworząc przy nich wąską

szczelinę.

• Czubek języka znajduje się zazwyczaj przy dolnych

siekaczach.

• Boki języka wznoszą się do góry i przylegają do wewnętrznej

strony górnych zębów i dziąseł, na skutek czego w linii

środkowej powstaje wąska rynienka – rowek języka.

Skoncentrowany strumień powietrza wydechowego przechodzi

rynienką i wydostaje się przez szczelinę. Uzyskany efekt

syczenia wzmocniony jest tarciem powietrza o krawędzie

siekaczy.

/c/ vs. /

Ʒ

/

/c/
• tworzony przez

zbiór dwuklasowy:

• [c] – wariant

podstawowy

• [c’] – wariant

pozycyjny

/

Ʒ

/

• tworzony przez

zbiór dwuklasowy:

• [

Ʒ

] – wariant

podstawowy

• [

Ʒ

’] – wariant

pozycyjny

Dystrybucja – wariant pozycyjny

• [c’] i [

ʒ’

] pojawiają się tylko przed [i] oraz

przed [i] w wyrazach pochodzenia obcego;
również w połączeniach
międzywyrazowych;

• nie występują w wygłosie absolutnym

Fonemy /c/ i /ʒ/

/c/

• spółgłoskowość (koca -

koja)

• niepółotwartość (kaca -

kania)

• szczelinowość ( koca -

kota)

• zwartość (koca - kosa)

• przedniojęzykowość

(cało – ciało)

• niedziąsłowość (płace –

płacze)

• niedźwięczność (noce –

nodze)

/ʒ/

• spółgłoskowość (rydza -

ryja)

• niepółotwartość (rydzy

- rymy)

• szczelinowość (rydza -

ryba)

• zwartość (rydza - ryza)

• przedniojęzykowość

(miedzą– miedzią)

• niedziąsłowość (radze -

radźę)

• dźwięczność (nodze –

noce)

Artykulacja głosek /c/ i /

Ʒ

/

(Styczek, 1983)

• Wargi są lekko rozchylone, kąciki cofnięte nieznacznie. Układ

ten jest modyfikowany,

• Szczęki zbliżone są do siebie w ten sposób, że górne siekacze

nieznacznie zachodzą na dolne.

• Przy artykulacji spółgłosek zwarto-szczelinowych /c/ i /Ʒ/ w

początkowym momencie powstaje zwarcie przodu języka z

górnymi siekaczami, a dopiero w następnym momencie tworzy

się szczelina.

• Spółgłoski /c/ i /Ʒ/ są więc jakby połączeniami spółgłosek /t/

+ /s/ oraz /d/ + /z/. Różnią się jednak brzmieniem od tych

połączeń, co można stwierdzić słuchem, porównując sylaby ce i

tse. Różnica spowodowana jest tym, że przy /c/ przejście od

zwarcia do szczeliny ma charakter łagodny, podczas gdy w

czasie wymawiania głoski /t/ (a więc także w połączeniu ts)

rozwarcie ma formę wybuchu.

• Podniebienie miękkie jest wzniesione i zamyka przejście do

jamy nosowej.

Seplenienie

• Podobnie jak inne wady wymowy, seplenienie

powstaje najczęściej w okresie rozwoju mowy.

• Przyczyną mogą być:

–

zmienione warunki jamy ustnej w czasie

wymiany zębów,

–

zaburzenia słuchu fonematycznego (mownego)

–

zaburzenia kinestezji (czucie),

–

naśladownictwo

–

używanie przez dziecko mowy pieszczotliwej.

Rodzaje seplenienia

(Demelowa, 1987; Styczek, 1970)

• Seplenienie międzyzębowe
• Seplenienie boczne
• Seplenienie wargowo-zębowe
• Seplenienie przyzębowe
• Seplenienie nosowe
• Seplenienie krtaniowe

Przyczyny seplenienia

(Demelowa, 1987)

• Wśród przyczyn, które mogą powodować seplenienie, wymienia

się:

– nieprawidłową budowę anatomiczną narządów mowy oraz ich

niską sprawność ruchową,

– upośledzony słuch,
– niedostateczne różnicowanie dźwięków,
– naśladowanie złych wzorców,
– niektóre stany chorobowe górnych dróg oddechowych.

• Niektórzy specjaliści, sądzą, że seplenienie międzyzębowe

powstaje u dzieci, które miały stale otwarte usta przy
utrudnionym oddychaniu nosem.

• Ortodonci uważają, że seplenienie międzyzębowe powstaje

wtedy, gdy dziecko źle połyka, tzn. przy połykaniu wsuwa język
między zęby.

• Nieprawidłowa budowa języka również przyczynia się do

seplenienia (np. język duży, gruby, krótkie wędzidełko).

Przyczyny seplenienia

(Demelowa, 1987)

• Pewien wpływ ma też napięcie języka: zbyt duże (język sztywny)

lub obniżone (język wiotki). Przy małej sprawności języka i warg

narządy te nie wykonują ruchów potrzebnych do wymawiania

poszczególnych głosek,

• Zniekształcony zgryz i anomalie zębowe mogą także powodować

nieprawidłową artykulację. Dotyczy to głosek trzech szeregów.

Zjawisko to spotykamy przy tak zwanych zgryzach otwartych

częściowo lub całkowicie. Głoski te wymawiane są przeważnie

międzyzębowo. Przy tyłozgryzach (gdy żuchwa jest cofnięta)

mowa często jest zniekształcona. Dziecko wytwarza głoski

poprzez wargę dolną i górne zęby. Ubytki zębowe może zasłaniać

wargami, np. przez mocniejsze ich przyciśnięcie lub rozciągnięcie.

Przy tyłozgryzach istnieje przeważnie wysoko wysklepione

podniebienie co daje nieprawidłowe brzmienie dźwięków.

• Upośledzenie słuchu odgrywa znaczną rolę w dyslalii. Ważne jest,

kiedy została obniżona słyszalność. Jeżeli w okresie kształtowania

się mowy, wtedy dziecko ma duże kłopoty z właściwym odbiorem.

Wyjątkowo trudna jest wtedy percepcja i reprodukcja głosek

szczelinowych i zwartoszczelinowych, a więc /s, z, c, / oraz /š, ž,

č, /. Głoski te są zwykle zmiękczane.

Pola substytucji głosek /s/ i /z/

(Sołtys-Chmielowicz, 1998)

Pola substytucji głosek /c/ i /

Ʒ

/

(Sołtys-Chmielowicz, 1998, s.41-43)

Substytucje – przykłady

(Sołtys-Chmielowicz)

• s → ś

/l’iś/ – lis, /p’eśek/ – piesek/

• s → š

/šank’i/ - sanki, /gešty laš/ - gęsty las

• s →ć

/ćank’i/ - sanki

• z → ź

/źegal/ - zegar

• z → š

/kašety/ - gazety

• z →

Ʒ

/

Ʒ

a

ć

ońćek/ - zajączek

• c → ć

/ćukelk’i/ - cukierki, /ćetyna/ - cytryna

Wywoływanie głosek szeregu

syczącego

(Sołtys-Chmielowicz, 2005)

• Wywoływanie głosek syczących jest trudniejsze niż

wywoływanie szumiących.

• W większości przypadków zachodzi potrzeba ćwiczenia

motoryki języka, aby uzyskać płaskie położenie jego
grzbietu i symetryczny układ narządu w trakcie
artykulacji

• Przy międzyzębowości nie można ograniczać się do

polecenia zbliżenia siekaczy, ale trzeba likwidować jej
przyczynę (np. nauczyć prawidłowego połykania) i
odpowiednia gimnastyką uzyskać cofnięcie masy
języka w głąb jamy ustnej

• Przy

substytucjach

należy

sprawdzić

słuch

fonematyczny i przy stwierdzeniu jego niedostatków
pracę rozpocząć od wyrównywania tego deficytu.

Tablice do badania słuchu

fonematycznego dla szeregu syczącego

(Styczek, 1982)

Opozycja spółgłoskowa – dźwięczna : bezdźwięczna /z/ : /s/ i /ź/ : /ś/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /f/ :
/š/ : /s/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /š/ :
/s/ : /ś/

Opozycja spółgłoskowa miejsca artykulacji /z/ : /ž/

Opozycja spółgłoskowa stopnia zbliżenia narządów mowy /s/ : /c/

/š/ /ž/ i /č/ i /ǯ/

/š/ /č/

• tworzony przez

zbiór dwuklasowy:

• [š] [č]

– wariant

podstawowy

• [š’] [č’]

– wariant

pozycyjny

/ž/

/ǯ/

• tworzony przez

zbiór dwuklasowy:

• [ž] [ǯ]

– wariant

podstawowy

• [ž’] [ǯ’]

– wariant

pozycyjny

Dystrybucja wariantów pozycyjnych

• [š’] i [ž’], [č’]

i

[ǯ’]

pojawiają się w wyrazach

obcych, niezasymilowanych przed [i] (np.
Hiroszima, żigolak, dżin, Chile);

• [š’] i [ž’], [č’]

i

[ǯ’]

nigdy nie występują w

wygłosie absolutnym;

Dystrybucja wariantu podstawowego

[š] [č]

występują:

- w nagłosie

: szumi,

szuflada, czapka;

- w śródgłosie:

koszyk, myszy,
koczek;

- w wygłosie:

kosz,

nóż,miecz;

[ž] [ǯ]

występują:

- w nagłosie

: żar,

rzęsa, dżokej;

- w śródgłosie

: plaża,

brzuch,drożdże;

Fonemy /š/ i /ž/

• spółgłoskowość (szary-

jary)

• niepółotwartość (szary-

mary)

• szczelinowość (szary-

tary)

• niezwartość

(szary-

czary)

• niewargowość (szal-fal)
• przedniojęzykowość

(szal-bal)

• dziąsłowość (szal-sal)
• niedźwięczność (szal-żal)

• półgłoskowość (żak - jak)
• niepółotwartość (żak -

lak)

• szczelinowość (żak -

bak)

• niezwartość

(żel - dziel)

• niewargowość (żal - wal)
• przedniojęzykowość

(każę – Kazię)

• dziąsłowość (żer – zer)
• dźwięczność (żal – szal)

Artykulacja

• podczas jej wymawiania wargi są zaokrąglone,

wysunięte do przodu, jak podczas wymawiania

głoski u, przybierają kształt "ryjka". Taki układ ust

powoduje uniesienie czubka języka w kierunku

wałka dziąsłowego, tam tworzy się szczelina, która

kształtuje charakterystyczne brzmienie głoski. Boki

języka dotykają górnych zębów i dziąseł.

Podniebienie miękkie mocno przylega do tylnej

ściany gardła.

• Spółgłoska š wymawiana jest najczęściej

koronalnie

. Szczelinę tworzy sam brzeg języka. Na

powierzchni języka zarysowuje się łyżeczkowate

wgłębienie.

(Cieszyńska, 2003)

Fonemy /č/ i /ǯ/

• spółgłoskowość (czary-jary)
• niepółotwartość (czyj-myj)
• szczelinowość (czesz-też)
• zwartość (lecz-leż)
• przedniojęzykowość (lecz-

leć)

• dziąsłowość (czara-cara)
• niedźwięczność (raczę-

radżę)

• spółgłoskowość (dżem-

jem)

• niepółotwartość (dżuda-

ruda)

• szczelinowość (dżuda-

duda)

• zwartość (John-żon)
• przedniojęzykowość (Jack-

ciek)

• dziąsłowość (dżudo-cudo)
• dźwięczność (dżemu-

czemu)

Artykulacja

• artykulacja [č] polega na wytworzeniu najpierw

zwarcia, a potem szczeliny między czubkiem języka a
wałkiem dziąsłowym

• podczas wymawiania tej spółgłoski wargi są

zaokrąglone, wysunięte do przodu, jak podczas
wymawiania samogłoski u, przybierają kształt "ryjka".
Taki układ ust powoduje uniesienie czubka języka w
kierunku wałka dziąsłowego, tam ma miejsce zwarcie
a następnie tworzy się szczelina, podobnie jak przy
głosce [š], która kształtuje charakterystyczne
brzmienie głoski. Boki języka dotykają górnych zębów
i dziąseł. Podniebienie miękkie mocno przylega do
tylnej ściany jamy gardła.

Sygmatyzm

Sygmatyzm - wady dotyczące głosek trzech

szeregów.

Szeplenienie to wada wymowy szumiących lub

zastępowanie głosek szumiących innymi.

Sieplenienie – wady wymowy głosek ciszących

lub

zastępowanie ciszących głoskami szumiącymi lub
syczącymi.

Substytucje

Wady głosek przedniojęzykowo-dziąsłowych można podzielić

na dwie grupy –

substytucje

i

deformacje

.

Przy substytucjach musimy mieć na uwadze wiek dziecka i

pamiętać, że o tego typu wadach możemy mówić dopiero w wieku

szkolnym. W klasach zerowych niejednokrotnie mamy do czynienia

z nieukończonym rozwojem mowy w zakresie fonetyki, co nie

zawsze musi być wadą.

• Substytucje głosek syczących

to zastępstwa przez ciszące lub

szumiące rzadziej przez [t] [d] [x]. Substytuty są nazywane

parasygmatyzmami

.

• Deformacje

to przede wszystkim artykulacje boczne,

przyzębowe, boczne-międzyzębowe, dorsalne (jeśli efekt

akustyczny jest niedobry), międzyzębowe (możliwe tylko przy

dorsalnej artykulacji). Są to tzw. sygmatyzmy właściwe, w postaci

spolszczonej nazywane seplenieniami z konkretnymi określeniami,

np. seplenienie boczne itd.

Deformacje

Deformacje (mówimy wtedy o sygmatyzmie

właściwym), polegają na nieprawidłowej wymowie

głosek trzech szeregów.

• Deformacje

są

wynikiem

zmiany

miejsca

artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie

ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym

powstaje wadliwa artykulacja, wyróżnia się różne

typy seplenienia (np. międzyzębowe, boczne,

przyzębowe, wargowo -zębowe itd.

• badania wykazały, że u osób z wadą zgryzu

najczęściej występują wadliwe realizacje polskich
fonemów dentalizowanych i dentalnych, rzadziej
fonemów niedentalizowanych dziąsłowych i
niedentalizowanych miękkich, najrzadziej zaś
fonemów wargowych. Pozanormatywne realizacje
szeregu szumiącego stwierdzono ogółem u 65%
badanych z wadą zgryzu.

• Występowanie międzyzębowości (wsuwanie

języka między dolne a górne siekacze) w
realizacjach fonemów szumiących oraz ciszących
jest znacząco częstsze u osób ze zgryzem
otwartym niż u osób z dotylną i u o osób z
poprzednią wadą zgryzu.

• U osób ze zgryzem otwartym częstość

międzyzębowych realizacji fonemów syczących
oraz szumiących wzrasta istotnie z nasileniem się
wady zgryzu.

Zniekształcenia spółglosek

dentalizowanych

• Powstają najczęściej w okresie rozwoju mowy
• Przyczyną mogą być zmienione warunki jamy

ustnej w czasie wymiany zębów lub inne
nieprawidłowości w budowie anatomicznej
narządów mownych

• Występują często w mowie osób źle

słyszących, zwł. przy schorzeniach ucha
wewnętrznego (obniżenie słyszalności tonów
wysokich)

Przyczyny sygmatyzmu



wymiana uzębienia mlecznego na stałe



ubytki zębowe



wady zgryzu, powodujące brak dentalizacji

(zgryz otwarty, protruzja - przodozgryz

i retruzja - tyłozgryz) i inne anomalie zębowe



nieprawidłowa budowa narządów

artykulacyjnych; zbyt duży i gruby język,

krótkie wędzidełko podjęzykowe



niska sprawność narządów artykulacyjnych –

mięśnie języka są zbyt słabo lub zbyt mocno

napięte



porażenie języka i mięśni twarzy



urazy twarzoczaszki



rozszczep podniebienia, który powoduje

niedostateczne zamknięcie jamy nosowej przez

podniebienie miękkie (seplenienie nosowe)



upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich,

obniżenie słyszalności



upośledzenie słuchu fonetyczno-fonematycznego



przewlekłe, nawracające choroby górnych dróg

oddechowych



naśladowanie nieprawidłowych wzorców

otoczenia



zbyt długie karmienie dziecka butelką ze

smoczkiem

Mazurzenie

• Mazurzenie polega na wymawianiu zamiast spółgłosek

dziąsłowych 'cz', 'sz', 'ż', 'dż' głosek zębowych: 'c', 's', 'z'.

Na przykład: "czepek" jako "cepek", "szkoła" jako "skoła",

"życie" jako "zycie".

• Ten proces jest bardzo charakterystyczny dla wielu polskich

dialektów, szczególnie zaś na Mazowszu i Mazurach, a także

na terenie Małopolski i Śląska. Również w Wielkopolsce - na

terenie niemazurzącym, w okolicach Puszczy Noteckiej w

gwarze tzw. Mazurów Wieleńskich występuje zjawisko

mazurzenia.

• Mazurzenie nie zachodzi w przypadku ("sz") i ("ż")

pochodzących od spalatalizowanego "r", np. "przez" i

"rzeka".

Fonotaktyka: samogłoski

• Fonotaktyka to dział fonologii zajmujący się

analizą dopuszczalnych w danym języku
połączeń fonemów.

• Ograniczona dystrybucja samogłosek w

polszczyźnie: *#y (ipsilon, igrek), *#ą, *#ę.

• Brak wyrazów rodzimych *#e (por. echo,

estetyka, ekstaza).

• W wyrazach rodzimych nie występują ciągi

samogłoskowe w pojedynczych morfemach
(por. po-układać, na-opowiadać,do-okoła vs.
poeta i wyrazy z u: auto, eutanazja).

Fonotaktyka: spółgłoski

• Brak dźwięcznych niesonornych w wygłosie: *d#,

*b#, *g#, *v# itd.

• Brak zmiękczonych w wygłosie: *m’#, *t’#, *k’#

itp.

• Brak zbitek obstruentów dźwięcznych i

bezdźwięcznych.

• Po palatalnych i [l] nie występuje [y].
• Po spółgłoskach twardych nie pojawia się [i].
• Brak w nagłosie grup: *#j+spółgłoska, *#mb,

*#mp, *#mt, *#nb, *#np, *#nt, *#nd, *#nk, *#ng.

• Brak w nagłosie grup: *#pk, *#bg, *#tp, *#pp,

*#tt, *#kk, *#pp, *#bb.

Najczęstsze kombinacje

głoskowe

gr.

dwuspółgłoskowe

gr. trójspółgłoskowe

gr.

czterospółgłoskowe

TL

STL

STSL

TS

ZZL

ZZDL

DL

SSL

SSTS

ST

ZDL

DZZL

ZL

SST

TSTL

LL

STS

DLZL

DZ

DZL

SSTL

SL

ZLL

ZZLL

TT

TLS

TLSL

SS

SSS

DZLL

Grupy spółgłoskowe

• Ilość możliwych grup spółgłoskowych jest odwrotnie

proporcjonalna do stopnia złożoności grupy.

• Najczęstsze są grupy dwuspółgłoskowe, wyjątkowe

– pięciospółgłoskowe (bezwzględny, skąpstwo,
przestępstwo).

• Grupy nagłosowe są najwyżej czteroelementowe

(pstry, wstrzyma, źdźbło, drgnąć).

• Grupa niepodzielna morfologicznie nie może

zawierać więcej niż dwie spółgłoski zwarto-
wybuchowe lub zwarto-szczelinowe.

Ograniczenia w łączliwości

fonemów spółgłoskowych -

przykłady

• gentlemen – w angielskim z sylabicznym [l], w

polszczyźnie grupę spółgłoskową rozbija [e];

• The Beatles – [bi:tlz], w polskim [b’itles] lub

[b’itels];

• Wymowa skrótowców: MPiK, CBOS, TP SA (w

nagłosie dodatkowa samogłoska, bo grupy nie
do wymówienia)

Luki w ciągach segmentów

• Wyrazy i morfemy języków naturalnych

wykorzystują tylko niewielki procent możliwych
połączeń różnych fonemów, dlatego można mówić o
istnieniu niewykorzystanych w języku ciągów
segmentów (luk).

• Luki przypadkowe – ciągi dopuszczane przez

ograniczenia fonotaktyczne, ale niewykorzystane
(por. bral, potel).

• Luki systematyczne – ciągi naruszające

ograniczenia fonotaktyczne (por. *pokrm).