Epidemiologia chorób

zakaźnych

wprowadzenie

Choroba zakaźna

Choroba zakaźna - choroba wywołana
przez drobnoustroje, ich toksyczne
produkty,
a także przez pasożyty lub inne
biologiczne czynniki chorobotwórcze,
które ze względu
na charakter i sposób szerzenia się
stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia
ludzi.

Do szerzenia się choroby zakaźnej w

określonym środowisku konieczne są

trzy elementy:

– źródło zakażenia
– drogi i mechanizmy szerzenia się zakażenia
– osoby wrażliwe na zakażenie

Elementy te są ze sobą ściśle związane

i wzajemnie na siebie oddziałują.

Zakażenie

Zakażenie – wniknięcie do organizmu

gospodarza, rozwój, rozmnażanie się
określonego czynnika biologicznego
(bakterie, wirusy, pierwotniaki).

Drogi szerzenia

Drogi szerzenia – to sposoby przenoszenia

drobnoustrojów chorobotwórczych ze źródła
na wrażliwych ludzi lub zwierzęta
(przenoszenie się drobnoustrojów z
organizmów zakażonych na organizmy
wrażliwe – podstawowy warunek
przetrwania drobnoustroju w populacji).

Drogi szerzenia się zakażenia można podzielić

na bezpośrednie, pośrednie i mieszane.

Drogi bezpośrednie

Bezpośrednie zetknięcie źródła zakażenia

z organizmem żywym poprzez:

• drogę łożyskową w czasie ciąży i drogę

pochwową w czasie porodu

• kontakty bezpośrednie: pocałunki,

stosunek płciowe, podawanie ręki

• ukąszenia i zadrapania przez zwierzęta
• kontakty bezpośrednie z chorymi podczas

badań i zabiegów lekarsko-
pielęgniarskich.

Drogi pośrednie

W zetknięciu źródła zakażenia z organizmem żywym

pośredniczą „składniki” środowiska :

1. droga powietrzno – kropelkowa

i powietrzno-pyłowa (jedno ogniwo – człowiek –

kropelki śluzu - człowiek)

2. droga pokarmowo – wodna (kilka ogniw –

człowiek (kał) – woda – produkty spożywcze –

człowiek lub człowiek (kał) – muchy – produkty

spożywcze - człowiek)

3. przedmioty codziennego użytku, w tym droga

jatrogenna

4. gleba, owady

Drogi mieszane

Droga wieloogniskowe czyli drogi

mieszane:

1. zakażona krew
2. ręce (nie umyte, nie

dezynfekowane)

3. pobierane od zakażonego dawcy,

bezobjawowo zakażonych narządów
wewnętrznych.

Chorobotwórczość

Chorobotwórczość (patogenność) –
zdolność danego drobnoustroju
(czynnika) do spowodowania choroby
lub określonych zmian
patologicznych.

Nosicielstwo

Nosicielstwo – specyficzny stan
równowagi immunologicznej
wytwarzającej się między drobnoustrojem

i zakażonym organizmem.

Chorobotwórczy drobnoustrój rozmnaża
się i jest wydalany na zewnątrz, ale nie
działa patogennie na zakażony organizm.

Nosiciel

Nosiciel - osoba, który nie wykazuje
widocznych objawów chorobowych,
ale jednocześnie wydala
drobnoustroje chorobotwórcze.

Jest on potencjalnym źródłem
zakażenia dla całego otoczenia.

Nosiciel

Nosicieli można podzielić na:
• zdrowych – są zdrowi i nie spostrzegli

u siebie zaburzeń czynności organizmu
a mimo to wyosabnia się od nich
chorobotwórcze drobnoustroje
(typowy obraz zakażenia
bezobjawowego).

• ozdrowieńców – chorowali i w okresie

rekonwalescencji wydzielają
chorobotwórcze drobnoustroje.

Nosiciel

Ze względu na długotrwałość wydzielania

zarazków:

• nosicielstwo krótkotrwałe – kilkudniowe,

najczęściej u ludzi zdrowych, po zakażeniu

bezobjawowym

• nosicielstwo przewlekłe – najczęściej po

przebyciu choroby zakaźnej; ciągłe

wydalanie drobnoustrojów

chorobotwórczych bez objawów zaburzeń

funkcjonowania organizmu

Wrota zakażenia

Wrota zakażenia – wszystkie otwory
naturalne ciała ludzkiego oraz
uszkodzona skóra; to wszystkie
miejsca, przez które dostają się
zarazki do organizmu.

Okres wylęgania

Okres wylęgania to czas od wniknięcia

drobnoustroju chorobotwórczego do

organizmu, do wystąpienia pierwszych

objawów chorobowych.
W tym czasie drobnoustrój przystosowuje się

do warunków panujących w organizmie,

namnaża się i zaczyna działać patogennie.
Znane są zakażenia o krótkim (tzw. ostre

choroby zakaźne) i o długim okresie

wylęgania (np. wirusy HIV, wirus wścieklizny).

Łańcuch epidemiczny

Łańcuch epidemiczny – kolejne etapy
przenoszenia drobnoustrojów
z jednego gospodarza na drugiego,
tego samego lub innego gatunku.
Mamy tu: źródło zakażenia, drogę lub
drogi przenoszenia i wrota zakażenia.
Łańcuch epidemiczny może być
jednoogniskowy lub wieloognoskowy.

Epidemia

Epidemia – nadmierna zapadalność na
określoną chorobę w określonej czasowo
i terytorialnie populacji ludzkiej.
Zasięgiem swoim epidemia może
obejmować rodzinę, wieś, miasto,
część/cały kraj.
Pojecie epidemii jest względne
i uzależnione od biologicznych właściwości
drobnoustroju chorobotwórczego.

Endemia

Endemia – występowanie choroby wśród ludności

na określonym terenie w liczbie utrzymującej się

przez wiele lat na podobnym poziomie.
Związane to jest z warunkami naturalnymi lub

warunkami bytowania ludności.
Czasami endemiczne występowanie danej

choroby związane jest ze szczególnym

rozpowszechnionym nosicielstwem określonego

dobnoustroju w populacji ludzkiej lub zwierzęcej.
Tereny endemiczne to miejscem, z którego

wywodzą się epidemie i pandemie niektórych

chorób zakażanych.

Pandemia

Pandemia – epidemie szybko

rozpowszechniających się chorób

zakaźnych, obejmujących swoim zasięgiem

kilka państw, jeden kontynent lub cały

świat.

Znane są pandemie: dżumy, cholery,

śpiączki afrykańskiej, żółtej gorączki i grypy.

Typy epidemii

Epidemie mogą być klasyfikowane
według typu i czasu trwania
ekspozycji na czynnik etiologiczny,
drogi szerzenia się zakażeń oraz
czasu trwania epidemii

Epidemia punktowa

Epidemie punktowe (o wspólnym źródle

zakażenia) - grupa osób jest narażona na

zakażenie drobnoustrojem chorobotwórczym

pochodzącymi z pojedynczego źródła i to w

tym samym czasie, tzw. punkcie czasowym.

Obserwujemy w takich przypadkach ostro

narastającą i krótkotrwałą krzywą

zachorowań zależną jedynie od dawki

patogenu, czasu trwania ekspozycji i

osobniczych zmian w odpowiedzi na

ekspozycje.

Epidemia „ze wspólnego

źródła”

Epidemie pochodzące ze wspólnego
źródła – epidemie takie mają miejsce
wtedy, gdy grupa osób jest narażona
na zarażenie drobnoustrojami
pochodzącymi z tego samego źródła,
ale niekoniecznie
w tym samym czasie.

Epidemia kontaktowa

Epidemia w wyniku przechodzenia
drobnoustrojów z osoby na osobę –
pomimo braku wspólnego źródła
zakażenia pojawienie się kolejnych
przypadków zachorowań, zakażenie
następuje drogą „łańcuszkową” przez
przenoszenie drobnoustrojów
chorobotwórczych za pośrednictwem
kolejnych osób.

Zakaźność

Zakaźność – zdolność czynnika
chorobotwórczego do rozprzestrzeniania się w
populacji;

IRR (intensic reproduction rate) stopień
mnożenia się zakażeń, określany jako średnia
liczba przypadków wtórnych, wynikłych
z rozprzestrzeniania się z pojedynczego,
pierwotnego przypadku w całkowicie
wrażliwej populacji.

Zjadliwość

Wirulencja (zjadliwość) – zdolność
drobnoustroju do wniknięcia,
rozmnażania się i wywoływania
ciężkich objawów chorobowych w
zakażonym ustroju (zdolność do
wywołania ciężkiego zakażenia).

Metody przecięcia dróg

szerzenia

Hospitalizacja – umieszczenie zakaźnie chorego lub

podejrzanego o chorobę zakaźną w szpitalu w celu

diagnozowania, leczenia lub izolacji.

Izolacja – odosobnienie zakaźnie chorego lub

podejrzanego o chorobę zakaźną w celu

uniemożliwienia przeniesienia zakażenia.

Kwarantanna – odosobnienie osoby zdrowej narażonej

na zakażenie w celu wczesnego rozpoznania choroby

zakaźnej lub zakażenia.
Kordon sanitarny – całkowite, przymusowe przerwanie

wszystkich kontaktów z obszarem objętym epidemią.

Na obszarze zamkniętym pozostają chorzy, nosiciele

i zdrowi ludzie. Konieczne kontakty są utrzymywane

z zastosowaniem szczególnych środków ostrożności.

Nadzór epidemiologiczny

Nadzór epidemiologiczny –
indywidualna kliniczno-
epidemiologiczna obserwacja osoby
przewlekle zakażonej lub podejrzanej
o chorobę zakaźną lub zakażenie, bez
ograniczenia jej swobody
przemieszczania się.

Podejrzany o chorobę

zakaźną/zakażenie

Podejrzany o chorobę zakaźną – osoba, u

której występują objawy kliniczne wskazujące

na chorobę zakaźną lub która pozostaje w

bezpośredniej bądź pośredniej styczności ze

źródłem zakażenia.

Podejrzany o zakażenie – osoba bez objawów

choroby zakaźnej, która pozostawała w

bezpośredniej bądź pośredniej styczności

ze źródłem zakażenia jeżeli rodzaj styczności

zagrażał przeniesieniem drobnoustrojów.

Rozprzestrzenianie chorób

zakaźnych na świecie

Geograficzne rozprzestrzenienie chorób na świecie

jest różne i bardzo zmienne.
Choroby które kiedyś stanowiły duże zagrożenie dla

świata np. dżuma czy cholera obecnie występują

przede wszystkim w tropikach. Natomiast choroby

które występowały tylko w tropikach zostały

zawleczone

do krajów europejskich i innych krajów rozwiniętych.

Światowa Organizacja Zdrowia a wraz z nią wiele

krajów dąży do całkowitego wyeliminowania chorób

zakaźnych poprzez uczestnictwo w programach

eradykacji.

Eradykacja

Pełnie i skuteczne wykorzenienie choroby

z populacji ludzkiej i/lub zwierzęciej.

Stan eliminacji choroby można uzyskać
na drodze:

• uodpornienia populacji
• przecięcia dróg szerzenia się zakażeń
• unieszkodliwienia źródeł zakażenia

Cechy umożliwiające

eradykację

Cechy choroby zakaźnej umożliwiające

eradykację:

• rezerwuarem drobnoustrojów i źródłem

zakażenia powinien być wyłącznie człowiek

• nie powinny występować zakażenia

bezobjawowe

• nie powinno występować nosicielstwo

drobnoustroju chorobotwórczego

• brak skażenia środowiska danym

czynnikiem patogennym

• powinien być dostępny skuteczny środek

profilaktyczny, najlepiej bezpieczna i

skuteczna szczepionka

Warunki eradykacji

O eradykacji choroby zakaźnej możemy
mówić wtedy gdy są spełnione następujące
warunki:

• nie występują zachorowania na daną chorobę
• nie stwierdza się drobnoustrojów

chorobotwórczych w materiale biologicznym

• nie stwierdza się obecności drobnoustrojów

chorobotwórczych w środowisku

• eliminacja nastąpiła na całym świecie

Ospa prawdziwa

Największym sukcesem ostatnich lat w walce
z chorobami zakaźnymi była likwidacja ospy
prawdziwej w skali świata.

Walkę z tą chorobą rozpoczęto w 1966r.
wprowadzając Intensywny Program
Eradykacji Ospy Prawdziwej .
Dyrektor generalny WHO 26 października
1979r. ogłosił likwidację ospy prawdziwej na
świecie.

Ospa prawdziwa

W Polsce ostatni przypadek zachorowania miał
miejsce we Wrocławiu w 1963 roku (zawleczony

z Indii).
Zachorowało 99 osób, z czego 7 zmarło.
Miasto zostało oddzielone od reszty kraju
kordonem sanitarnym, wszystkich mieszkańców
przymusowo zaszczepiono a 2 000 osób, które
miały kontakt z chorymi odizolowano.
Po 2 miesiącach epidemię opanowano.

Poliomyelitis

Światowe Zgromadzenie Zdrowia 13 maja

1988r. podjęło decyzję o eradykacji polio.

Podjęte działania:

– Szczepienia przeciwko poliomyelitis
– Poprawa diagnostyki klinicznej i laboratoryjnej

zachorowań przebiegających z porażeniami

– Nadzór ostrych porażeń wiotkich
– Zapewnienie odpowiednich warunków

przechowywania szczepów dzikiego wirusa polio

lub materiałów potencjalnie nimi zakażonych,

aby nie stały się źródłem zakażenia.

Eradykacja polio

Kryteria eradykacji polio:

– Niestwierdzenie zachorowań wywołanych dzikimi

szczepami wirusa, przez co najmniej 3 lata

w warunkach wiarygodnego monitoringu ostrych

porażeń wiotkich

– Uodpornienie co najmniej 95% dzieci w wieku 2 lat
– Niestwierdzenie dzikiego wirusa u chorych i u osób

z otoczenia chorych

– Zapewnienie takich warunków przetrzymywania

dzikich szczepów wirusa polio lub materiałów

potencjalnie nimi zakażonych, które uniemożliwiłyby

spowodowanie zakażenia nimi ludzi i środowiska

Eradykacja polio

W Polsce ostatnie zachorowania
spowodowane dzikim wirusem polio
miały miejsce w 1982 i 1984r.

Certyfikat eradykacji polio dla
Regionu Europejskiego wydano 21
czerwca 2002 roku.

Eradykacja odry

Plan eliminacji odry w Europie zakłada:
• monitorowanie występowania

zachorowań potwierdzonych

serologicznie i ocenę odsetków osób

wrażliwych w populacji na podstawie

badań serologicznych

• wytypowanie krajowych referencyjnych

laboratoriów odrowych

• rozwinięcie narodowego planu eliminacji

odry

Cechy epidemiczne wirusów

Cechy charakteryzujące choroby wirusowe:
• wirusy to wewnątrzkomórkowe pasożyty; przenoszą

się głównie drogą bezpośrednią, tylko w fazie

zakaźnej znajdują się poza komórką

• zdolność do zmienności (mutacji) antygenowej,

dobra adaptacja do odpornego gospodarza i do

zmiany powinowactwa (tropizm) wirusa

• różne gatunki i różne typy serologiczne wirusów

powodują bardzo zbliżone bądź identyczne choroby

• zdolność wniknięcia kwasu nukleinowego wirusa do

aparatu genetycznego komórki co powoduje

reduplikacje kwasu nukleinowego i podział

zakażonych komórek

Rozprzestrzenianie wirusów

Szybkość rozprzestrzeniania się wirusów
zależy od dwóch czynników:

• zagęszczenia populacji gospodarza/

gospodarzy

• obecności przenosicieli wirusów.

Drogi rozprzestrzeniania:

• droga bezpośrednia
• droga pośrednia
• droga jatrogenna

Sezonowość

Wirusy zakażające ludzi dzieli się na trzy
grupy:
1. zakażające głównie latem
2. zakażające szczególnie zimą
3. zakażające w jednakowym stopniu
niezależnie od pory roku.

Sezonowość jest uzależniona :od drogi jaką
rozprzestrzenia się wirus, od wahań
odporności gospodarzy i od migracji ludności.

Cykliczność

Cykliczność występowania chorób
jest możliwa dzięki dwum
zasadniczym mechanizmom:

• antygenowej mutacji (wirony o

zmienionej budowie)

• wzrostu liczby osób wrażliwych na

zakażenie.

Gdzie znikają wirusy gdy nie ma

epidemii?

W literaturze wskazuje się kilka możliwości

dzięki którym wirusy mogą przeżyć:

1. powodują zakażenia utajone bez objawów lub

z niewielkimi i nietypowymi objawami

2. nosicielstwo wirusa; rozmnażają się w niewielkich

ilościach w niektórych tkankach gospodarza

czekając na korzystne warunki

3. przejście w stan latencji (scalenie cząstek wirusa

z komórkami żywicieli)

4. wywoływanie zakażeń utajonych w populacji

zwierząt

5. zamrożenie w wodach powierzchniowych i ściekach

pozwala przetrwać niektórym wirusom nawet kilka

miesięcy.

Metody zapobiegania

zakażeniom

Postępowanie zapobiegawcze dzielimy na:

• nieswoiste
• swoiste

Nieswoista profilaktyka ma na celu
przerwanie łańcucha epidemicznego
poprzez: izolacje, kwarantanne, kordon
sanitarny, dezynfekcja, dezynsekcja,
deratyzacja, sterylizacja, ochrona wrót
zakażenia, metody sanitarne.

Profilaktyka swoista

Profilaktykę swoistą dzielimy na dwa

etapy:

• prognostyka - przewidywanie możliwości

wystąpienia epidemii określonej choroby
zakaźnej w określonej populacji na
podstawie przeglądowych badań
serologicznych wskazujących na
ogólnych spadek przeciwciał

• szczepienia ochronne

Szczepienia ochronne

Szczepienie ochronne – podanie szczepionki

przeciw chorobie zakaźnej w celu sztucznego

uodpornienia przeciwko tej chorobie.

Szczepienie ochronne polega na sztucznym

wprowadzeniu określonych antygenów w

postaci szczepionki do organizmu.
Szczepienie ma na celu uodpornienie

organizmu na naturalne zakażenie

drobnoustrojem lub drobnoustrojami

chorobotwórczymi.

Szczepionka

Szczepionka – preparat zawierający
antygeny pod postacią
drobnoustrojów żywych,
atenuowanych, martwych, anatoksyn
albo izolowanych chemicznie
niektórych składników komórki,
przeznaczony do szczepień
ochronnych lub niekiedy do celów
leczniczych.

Drogi podawania

szczepionek

Drogi podawania szczepionek:

• droga pozajelitowa (zastrzyk lub

wtarcie
w skórę; najczęściej stosowana)

• droga doustna
• przez rozpylenie na błonę śluzową

Podział szczepień

Ze względu na rodzaj antygenu:

• czyste, swoiste białka lub glikoproteidy

(charakteryzują się silną immunogennością)

• żywe – atenuowane (niepatogenne)
• anatoksyny
• szczepionki „zabite”
• frakcje antygenowe (izolowane z komórek na

drodze chemicznej)

Podział szczepień

Ze względu na pochodzenie szczepionki:

• autoszczepionki

• heteroszczepionki

Ze względu na drobnoustroje:

• bakteryjne

• wirusowe

• mieszane

Podział szczepień

W zależności od zakresu działania uodporniającego:

1. swoiste (przeciwko określonemu zarazkowi, toksynie)
2. nieswoiste ( przeciw różnym drobnoustrojom)

W zależności od stanu fizykochemicznego:

1. płynne (zawiesina komórek, wirionów, roztwór antygenu)
2. stałe (liofilizowane lub wysuszone)

Ze względu na zwartość:

1. monowalentne, zawierające jeden antygen
2. poliwalentne, zawierające kilka antygenów
3. kombinowane, zawierające anatoksyny i zabite komórki

Podział szczepień

Podział szczepień ochronnych:

1. szczepienia obowiązkowe

(bezpłatne):

– dzieci i młodzieży
– osób narażonych w sposób szczególny

na zakażenia

2. szczepienia zalecane (płatne)

Podstawy i organizacja

szczepień

Główny Inspektor Sanitarny corocznie
ustala program szczepień, zwanym
kalendarzem szczepień
obowiązkowych. Wojewódzkie stacje
sanitarno-epidemiologiczne zajmuje
się rozdysponowaniem szczepionek
do stacji powiatowych skąd trafiają
do punktów szczepień.

Błędy przy wykonywaniu

szczepień

Najczęstsze błędy przy wykonywaniu szczepień
W organizacji szczepień:

• nieodpowiednie planowanie szczepień

• brak współpracy pomiędzy jednostkami odpowiedzialnymi

za ich realizacje

• brak zrozumienia celowości szczepień u osób szczepionych

• nieprzestrzeganie kalendarza szczepień przez pracowników

służby zdrowia

W wykonywaniu szczepień:

• niezgodne z zaleceniami przechowywanie szczepionki

• nieprzestrzeganie terminów ważności szczepionek

• niewłaściwe dawkowanie

• brak badań lekarskich przed szczepieniem

• nieprzestrzeganie przeciwwskazań do szczepień

• nieprawidłowa droga podawania szczepionki

Podstawowe zasady

Zasady jakich należy przestrzegać aby szczepionka

była skuteczna:

• odpowiednie warunki transportu i przechowywania
• sprawdzanie daty ważności szczepionki przed

użyciem

• wezwać osobę do szczepienia we właściwym

terminie

• stosować sprzęt jednorazowego użytku
• właściwie podać szczepionkę
• prawidłowe prowadzenie dokumentacji (uniknięcie

zbędnych szczepień).

Przeciwwskazania do

szczepień

Przeciwwskazania do szczepień ochronnych:

• ostre choroby zakaźne

• czynna gruźlica

• czynna choroba reumatyczna

• choroby górnych dróg oddechowych, biegunki,

podwyższona temperatura ciała

• choroby nerek

• choroby nowotworowe

• cukrzyca

• objawowe choroby alergiczne (astma, katar sienny,

pokrzywka)

• choroby skórne i choroby ośrodkowego układu

nerwowego

Odczyny poszczepienne

Odczyn miejscowy: zaczerwienienie, obrzęk,

naciek, bolesność w miejscu wstrzyknięcia,

powiększenie okolicznych węzłów chłonnych

(2 -8 godzin po).

Występuje najczęściej po szczepieniach

zawierających żywe drobnoustroje.

Odczyn ogólny: gorączka lub niewielki wzrost

temperatury ciała, złe samopoczucie, bóle

głowy i mięśni, może wystąpić świąd, obrzęk

powiek, wysypka uczuleniowa.
Występuje rzadziej niż odczyn miejscowy.

Powikłania poszczepienne

Powikłania poszczepienne
spowodowane niewłaściwym
szczepieniem:

• reakcje alergiczne, do wstrząsu

anafilaktycznego włącznie oraz
nasilony odczyn miejscowy i ogólny

• w miejscu szczepienia ma miejsce

zakażenie bakteryjne albo zakażenie
HBV, HCV

Powikłania poszczepienne

Powikłania z powodu wystąpienia patologicznej

reakcji na szczepienie:

• pokrzywka atopowa

• astma atopowa

• wstrząs anafilaktyczny

• poszczepienne zapalenie mózgu lub rdzenia

• drgawki lub encefalopatie

• zapalenie mięśnia sercowego

• zapalenie stawów i kości

• zapalenie rogówki i siatkówki

• skaza krwotoczna

• nefropatie poszczepienne.