ZARZĄDZANIE
ŚRODOWISKIEM

PODSTAWY TEORETYCZNE

Treść wykładu



Wprowadzenie



Ogólne pojęcia w teorii systemów



Cechy i założenia podejścia systemowego



Teoria systemów w zarządzaniu środowiskiem



Rodzaje procesów gospodarowania środowiskiem



Pojęcie zarządzania środowiskiem



Model systemu zarządzania środowiskiem



Charakterystyka obiektu zarządzania



System środowisko



System gospodarka



System społeczeństwo



Wybrane relacje międzysystemowe

OGÓLNE POJĘCIA
W TEORII SYSTEMÓW 1

Teoria systemów

poznawanie

analizowanie

złożone rzeczy,

zjawiska

prawidłowości

OGÓLNE POJĘCIA
W TEORII SYSTEMÓW 2

Elementy teorii systemów



dążenie do integracji nauk i przezwyciężenie barier
międzydyscyplinarnych



postulat całościowego traktowania badanych
obiektów jako systemów otwartych



poszukiwanie sformalizowanego języka opisu



teoretyczna wiedza

CECHY PODEJŚCIA
SYSTEMOWEGO



dążenie do zrozumienia „istoty
rzeczy”,



uchwycenie spraw zasadniczych dla
analizowanego obiektu z pominięciem
szczegółów,



rozumowanie przez analogię,



budowanie modeli,



korzystanie z dorobku różnych nauk.

ZAŁOŻENIA PODEJŚCIA
SYSTEMOWEGO

1. badany obiekt (proces, zjawisko) daje się

wyodrębnić z ogółu elementów postrzeganych

przez obserwatora (badacza) jako względnie

odosobniony.

2. badany obiekt można podzielić na wiele

względnie odosobnionych części, różnych z

punktu widzenia pełnionych przez nie funkcji.

3. analizuje się tylko te części, właściwości,

sprzężenia/powiązania obiektu, które są istotne z

punktu widzenia postawionego celu.

4. analizę przeprowadza się na odpowiednio

zbudowanym modelu wyodrębnionego systemu.

TEORIA SYSTEMÓW W
ZARZĄDZANIU ŚRODOWISKIEM



Wykorzystanie dotychczasowych wyników badań, prowadzonych w ramach

różnych dyscyplin naukowych, oraz wielu praktycznych doświadczeń,



Wyodrębnienie i opisanie tych elementów życia społeczno-gospodarczego,

które decydują o stanie środowiska, sprzężeniach (interakcjach) między

środowiskiem a gospodarką, środowiskiem a społeczeństwem oraz

gospodarką a społeczeństwem,



Prognozowanie stanu środowiska w przypadku niepodjęcia działań

proekologicznych i po zrealizowaniu określonych przedsięwzięć ochronnych,



Określenie pożądanego stanu środowiska oraz ustalenie różnicy między

stanem wyznaczonym przez dotychczasowy kierunek ewolucji a stanem

pożądanym w bliższej lub dalszej przyszłości,



Identyfikacja możliwych do realizowania sposobów sterowania procesami

ochrony środowiska, które zapewniają osiągnięcie pożądanego stanu lub,

ściślej – maksymalnego, możliwego stopnia realizacji stanu pożądanego,



Budowanie modeli regulacji i sterowania procesami ochrony środowiska,

które umożliwiają dobór najbardziej skutecznych instrumentów sterowania

pod kątem ich wewnętrznej spójności,



Konstruowanie projektów organizacji, zapewniających osiągnięcie głównego

celu polityki ekologicznej.

RODZAJE PROCESÓW

GOSPODAROWANIA ŚRODOWISKIEM



Użytkowanie środowiska



Ochrona środowiska sensu
stricto



Kształtowanie środowiska

Użytkowanie
środowiska

zasoby

walory

Sposób i zakres

korzystanie przez człowieka

bezpośrednie i pośrednie

Użytkowanie bezpośrednie

oddychanie powietrzem atmosferycznym o składzie
zbliżonym do wytworzonego w procesie ewolucji

korzystanie z czystej wody w celu zaspokojenia
potrzeb fizjologicznych i higienicznych

zbieranie i bezpośrednia konsumpcja płodów
(owoców, ziół, grzybów)

tworzenie własnej „niszy rozwojowej” (dom,
podwórko)

„podpatrywanie” przyrody w działalności twórczej –
naukowej, kulturowej, oświatowej

Użytkowanie pośrednie

zagospodarowanie powierzchni i przestrzeni

korzystanie z ożywionych i nieożywionych zasobów
naturalnych oraz z naturalnych źródeł (nośników)
energii

usuwanie do środowiska odpadów w celu ich
naturalnej asymilacji

Ochrona środowiska sensu
stricto

zapobieganie niewłaściwemu użytkowaniu drogą
nakazów, zakazów lub wskazań

konserwatorska ochrona ekosystemów, gatunków i
okazów
redukcja zanieczyszczeń powstających w czasie
działalności gospodarczej

proekologiczna regulacja pozagospodarczej
aktywności społeczeństwa

Kształtowanie środowiska

redukcja niektórych elementów systemu,
najczęściej nadmiernie rozwiniętych ze względu na
wcześniejszą ingerencję człowieka
kompensacja, czyli uzupełnianie brakujących
(najczęściej wyeliminowanych przez człowieka)
ogniw obiegu materii i energii oraz formowanie
nowych łańcuchów tego obiegu
rekultywacja

POJĘCIE ZARZĄDZANIA
ŚRODOWISKIEM

Zarządzanie środowiskiem

[Poskrobko B.,

1998, str. 10]

zarządzanie użytkowaniem,

ochroną i kształtowaniem środowiska,
czyli zarządzanie ochroną środowiska w
szerokim tego słowa znaczeniu – w
sposób bezpośredni i pośredni, na „końcu
rury”, w procesach produkcyjnych oraz w
czasie pozaprodukcyjnej aktywności
społeczeństwa i pojedynczych osób

Zarządzanie
środowiskowe

(in. ekologiczne)

[Poskrobko B., 1998, str. 10]

zarządzanie środowiskiem
zintegrowane z ogólnym
systemem zarządzania, np. w
przedsiębiorstwie lub gminie

MAKROSYSTEM

społeczeńst

wo

gospodarka

środowisko

Ogólny model systemu
zarządzania środowiskiem

SYSTEM ZARZĄDZANIA

SYSTEM

ZARZĄDZANIA

(STEROWANIA

)

SYSTEM

ZARZĄDZAJĄC

Y

(STERUJĄCY)

Wejście

(regulacje

zewnętrzn

e)

Wyjście

(efekt

zarządzan

ia)

Zakłóceni

a

SYSTEM ZARZĄDZANIA
ŚRODOWISKIEM

użytkowani

em

kształtowan

iem

część rzeczywistości

związana z

ochron

ą

zarządzani

em

SYSTEM ŚRODOWISKO
1

EKOSYSTEM – skomplikowany zorganizowany
system naturalny (przyrodniczy), który dąży do
utrzymania równowagi

Stabilność ekosystemu – dążenie do trwania
lub odtwarzania naruszonej równowagi,
zapewniającej samoregulację
(samoodtwarzanie)

SYSTEM ŚRODOWISKO
2

Produktywność ekosystemu – ilość

wyprodukowanej suchej masy w ciągu

jednego dnia na 1 m

2

powierzchni (waha

się ona od 0 do 20g)

Pojemność ekosystemu (środowiska) –

liczba przedstawicieli danego gatunku,

jaką konkretny ekosystem jest w stanie

wyżywić lub pomieścić.

SYSTEM ŚRODOWISKO
3

Pogorszenie jakości ekosystemu – obciążenie
ekosystemów ponad ich pojemność powoduje, że
tracą one możliwość samoistnego usuwania
uszkodzeń i ulegają procesowi degradacji.
Następuje wówczas pogorszenie jakości środowiska

Jakość środowiska – taki skład ekosystemu, który
zapewnia jego pożądaną produktywność i zdolność
do samoreprodukcji w warunkach określonych
obciążeń

SYSTEM ŚRODOWISKO
4

Potencjał ekosystemu (środowiska) – in.

potencjał ekologiczny – występujący na danym

obszarze zapas zasobów naturalnych o strukturze

odpowiadającej potrzebom fizjologicznym i

gospodarczym człowieka oraz układ przyrodniczych i

klimatycznych uwarunkowań, które sprzyjają

samoregulacji ekosystemów i odporności środowiska

Elastyczność ekosystemów – zdolność do

czasowej zmiany istniejącego stanu pod wpływem

czynników zewnętrznych i powrotu do stanu

wyjściowego po ustaniu działania tych czynników

SYSTEM GOSPODARKA

Straty gospodarcze – skwantyfikowane

szkody, które w wyniku kontrakcji

zdegradowanego środowiska przejawiają

się w działalności gospodarczej

Straty biologiczne
Straty surowców i materiałów
Straty w majątku trwałym

Straty społeczne

wymierne i niewymierne szkody w warunkach

życia społeczeństwa

Straty związane z utratą zdrowia (wzrost absencji
chorobowej powoduje zmniejszenie wytworzonego
dochodu narodowego i zwiększenie wydatków budżetu na
lecznictwo

Straty wynikające z degradacją miejsc przeznaczonych do
rekreacji (zwiększone koszty dojazdu do nowych, dalej
położonych miejsc)
Straty wynikające z pogorszenia estetyki otoczenia (hałdy,
śmieci, brud i hałas prowadzą do pogorszenia dobrego
samopoczucia, ograniczenia aktywności, zubożenia
stosunków międzyludzkich itp.)

Przykład – przemysł
wydobywczy

Niedostateczne przetwarzanie pozyskanych surowców (w
jednym miejscu dany komponent się wyrzuca, w innym
pozyskuje, wykorzystując do tego celu nowe zasoby naturalne)

Znaczne przekształcenie środowiska w czasie wydobywania
kopalin (odwodnienie przyległych obszarów, wypompowywanie
na powierzchnię słonych wód kopalnianych)

Zbyt „szerokie otwarcie” cykli produkcyjnych (powstawanie
nadmiernej ilości odpadów zanieczyszczających środowisko)

SYSTEM SPOŁECZEŃSTWO
1

Ekologia społeczna – zajmuje się
badaniem relacji miedzy społeczeństwem
a środowiskiem

Kultura ekologiczna – sposób
intelektualnego i materialnego,
teoretycznego i praktycznego
poznania i użytkowania przyrody z
poszanowaniem jej praw

SYSTEM SPOŁECZEŃSTWO
2

Sterowanie proekologiczne powinno odbywać się na
wszystkich obszarach (poziomach) organizacji życia
społecznego, dotyczyć wszystkich grup zawodowych i
społecznych
Podstawą sterowania systemem społeczeństwo jest
świadomość ekologiczna

Niezbędne przewartościowania następują z pewnym
opóźnieniem (w czasie), przy czym opóźnienie to może być
tym mniejsze im szerszy jest zakres sposobów
oddziaływania
Świadomość ekologiczna – stosunek ludzi do środowiska

WYBRANE RELACJE
MIĘDZYSYSTEMOWE

Stan normalny środowiska – gdy obciążenie środowiska
nie przekracza jego pojemności, a w istniejących
podstawowych ekosystemach następuje normalny przepływ
materii i energii

Stan zagrożenia równowagi ekologicznej – skutek
wystąpienia pewnych anomalii w funkcjonowaniu ogniw
obiegu materii i energii. W stanie tym ekosystemy nie tracą
jeszcze swego charakteru, ale mogą już tracić swoją
naturalną odporność i elastyczność na jednostkowe,
krótkotrwałe obciążenia, zmniejszają też swoją pojemność.
Mogą już wywierać niekorzystny wpływ na człowieka

Stan katastroficzny środowiska – stan katastrofy
ekologicznej – ekosystem przestaje pełnić swoją
podstawową funkcję, wpływ negatywny na człowieka,
zakłócenia w działalności gospodarczej

Stan kryzysowy środowiska – przy znacznych
obciążeniach, utrzymywanych na granicy pojemności.
Każde zwiększenie obciążenia – katastrofa ekologiczna.
Niekorzystny wpływ na człowieka i gospodarkę