Filozofia nowożytna

Etapy filozofii nowożytnej

(według W. Tatarkiewicza)

1)

Odrodzenie (Renesans) wiek XV i XVI zmiana

nastawienia filozofii, stopniowe odchodzenie od

Średniowiecza.

2)

Okres systemów nowożytnych wiek XVII.

3)

Oświecenie i krytyka systemów wiek XVIII

4)

Ponowny okres systemów w pierwszej połowie XIX w.

Ogólna charakterystyka filozofii

nowożytnej

Przemiany polityczne i kulturowe:
Kultura czasów nowożytnych ma

charakter bardziej świecki, zanika

dominująca rola Kościoła.

Zwiększa się rola państwa.
Uznanie autorytetu nauki (szczególnie

od XVII wieku).

Praktyczne znaczenie nauki.
Indywidualizm w różnych formach.

Ogólna charakterystyka filozofii

nowożytnej

Zasadnicze tematy filozofii nowożytnej:
1) Sceptycyzm (postawa wstrzemięźliwa) niechęć do

angażowania się w spory metafizyczne (ale też stwarzanie

nowych systemów).

2)Dążność do rozgraniczania zagadnień – rozgraniczenie nauki

i metafizyki.

3) Odwoływanie się do faktów raczej niż do całościowych

konstrukcji (systemów)

4) Filozofia jako metoda – metoda uniwersalna. Marzenia o

stworzeniu uniwersalnej nauki wzorowanej na matematyce

mathesis universalis.

5) Filozofia jako krytyka – podstawy takiego rozumienia w

starożytności, ale w okresie nowożytnym krytyka staje się

świadomym celem filozofii.

Odrodzenie (Renesans)

Charakterystyka filozofii Odrodzenia według W.

Tatarkiewicza:

1)Filozofia przestaje skupiać się na Bogu a zaczyna

zajmować się człowiekiem i przyrodą.

2)Filozofia odrzuca dogmaty, skupia się na badaniach

metodologicznych bądź rozważaniach sceptycznych.

3)Filozofia, która nie ufała rozumowi usiłowała oprzeć

wiedzę na doświadczeniu bądź na stosunku duszy do

bytu miała więc charakter bądź empiryczny bądź

mistyczny.

Filozofia przyrody i filozofia humanistów,

metodologiczne poszukiwania i sceptycyzm,

empiryzm i mistycyzm.

Wyjaśnienie terminów

Sceptycyzm

pogląd filozoficzny polegający na wstrzymaniu się

od wydawania sądów o rzeczywistości. Powodem takiej

postawy jest przekonanie, że nigdy nie można znaleźć ani

ostatecznej racji dla danego sądu, ani niepodważalnego

kryterium prawdy.

Mistycyzm

kierunek religijno-filozoficzny, występujący na

gruncie różnych kultur i religii, który uznaje możliwość

bezpośredniego poznania tajemnicy bytu oraz kontaktu

duszy ludzkiej z bóstwem, powstającego gł. na drodze

intuicji, przez kontemplację, w stanie ekstazy, gdy dusza

wychodzi z ciała lub przez objawienie; w chrześcijaństwie

jest to doświadczenie bezpośredniego obcowania z Bogiem;

także wiara w istnienie tajemniczego, niepoznawalnego

aspektu wszystkich zjawisk; także ogół praktyk

prowadzących do mistycznych przeżyć i stanów;

mistyka

Wybitni filozofowie

Odrodzenia

Sceptycyzm – Michel de Montaigne

(Francja)

Filozofia przyrody– Giordano Bruno,

Galileusz (Włochy), Francis Bacon
(Anglia)

Filozofia polityczna– Machiavelli (Włochy)
Tomasz More (Morus) Anglia, Erazm z

Roterdamu (Holandia)

Giordano Bruno

• Urodzony w 1548 roku, jako czternastoletni chłopak wstąpił do zakonu

dominikanów, w wieku 24 lat uzyskał święcenia kapłańskie, gdy został

oskarżony o herezję, uciekł z zakonu. Wstąpił on na drogę buntu,

samotnie stawiał czoła wszelkim przeciwnością tułając się z kraju do

kraju, cierpiąc prześladowania. Był wierny jedynie własnym

przekonaniom. Wierzył on, że prawda zatriumfuje nad ślepą wiarą,

ludzie wg Bruna mieli wyzwolić się z kajdan danego wyznania by

poznać prawdę. Jego wędrówka została zakończona w Wenecji, tam

został schwytany i przekazany inkwizycji, przez Giovanniego

Moceinga.. Przez osiem lat procesu Giordano nie załamał się i nie

wyznał skruchy. Wyrok wydał na niego papież, Klemens VII. Nie

załamał go wyrok śmierci, wysłuchawszy go powiedział: "Z większą

trwogą ogłaszacie wyrok przeciwko mnie, aniżeli ja go słucham."Wyrok

brzmiał:"Nazywamy, obwieszczamy, osądzamy i ogłaszamy Cię, bracie

Giordano Bruno, nieskruszonym, zawziętym i zatwardziałym

heretykiem. Na podstawie tego podlegasz wszystkim potępieniom i

karom Kościoła Powszechnego, zgodnie ze świętymi kanonami[...]

Wyłączamy Cię słownie z powszechności kościelnej, z naszego

Świętego, Niepokalanego Kościoła, którego miłosierdzia okazałeś się

niegodnym[...]" Spalony na Campio di Fiore. Jego życie skończyło się w

17 lutego 1600 roku, gdy ginął miał 52 lata.

Czesław Miłosz Campo di

Fiori

•

W Rzymie na Campo di Fiori

Kosze oliwek i cytryn,

Bruk opryskany winem

I odłamkami kwiatów.

Różowe owoce morza

Sypią na stoły przekupnie,

Naręcza ciemnych winogron

Padają na puch brzoskwini.

Tu na tym właśnie placu

Spalono Giordana Bruna,

Kat płomień stosu zażegnął

W kole ciekawej gawiedzi.

A ledwo płomień przygasnął,

Znów pełne były tawerny,

Kosze oliwek i cytryn

Nieśli przekupnie na głowach.

•

Ja jednak wtedy myślałem

O samotności ginących.

O tym, że kiedy Giordano

Wstępował na rusztowanie,

Nie znalazł w ludzkim języku

Ani jednego wyrazu,

Aby nim ludzkość pożegnać,

Tę ludzkość, która zostaje.

Już biegli wychylać wino,

Sprzedawać białe rozgwiazdy,

Kosze oliwek i cytryn

Nieśli w wesołym gwarze.

I był już od nich odległy,

Jakby minęły wieki,

A oni chwilę czekali

Na jego odlot w pożarze.

I ci ginący, samotni,

Już zapomniani od świata,

Język nasz stał się im obcy

Jak język dawnej planety.

Aż wszystko będzie legendą

I wtedy po wielu latach

Na nowym Campo di Fiori

Bunt wznieci słowo poety.

Poglądy Giordano Bruno

•

Bruno urodził się 5 lat po ukazaniu się słynnego dzieła Kopernika "O obrotach sfer

niebieskich". Stał się wielkim obrońcą i propagatorem jego nurtu. Wyciągnął własne

wnioski dotyczące nieskończoności świata. Kopernik dowiódł, że Ziemia jest jedną z

planet Układu Słonecznego, w którego centrum znajduje się Słońce. Bruno rozwinął

teorię zakładając, iż nasz układ jest jednym z niezliczonych układów planetarnych.

•

Bruno odrzucił mity o raju i "złotym wieku". Dla niego dawne czasy to okresy

barbarzyństwa, z którego dopiero ludzkość wydobywała się na przestrzeni wieków.

Wzorów życia nie należy poszukiwać w przeszłości. Nasz wysiłek intelektualny

powinien stanowić dla nas najważniejszą normę.

•

W jego koncepcji znaczenie człowieka przekształciło się. Człowiek stał się

mieszkańcem nieskończonego świata. Człowiek okazał się być istotą należącą do

świata, nie do Boga. Bruno wcielił Boga w naturę, widząc w nim siłę wewnętrzną

świata i zasadę wyjaśniającą jego przemiany.

•

Nieskończoność budziła poczucie bezsilności i pokory. Przekraczała granice ludzkiego

życia, miała wdrażać człowieka do uległości wobec tego co następuje. Bruno pisał:

"Wszystkie rzeczy znajdują się we Wszechświecie, a Wszechświat we wszystkich

rzeczach, my w nim, a on w nas. I tak wszystko zbiega się w doskonałej jedności. Oto

dlaczego nie powinniśmy upadać na duchu, oto dlaczego nie ma rzeczy, którą

moglibyśmy się trwożyć, ta jedność bowiem jest jedyna i stała, i trwa wiecznie; owo

jedno jest wieczne. Wszelkie oblicze, wszelka twarz, każda inna rzecz jest marnością i

niczym, jak niczym jest wszystko to, co znajduje się poza tym jednym."

Francis Bacon

• Francis Bacon, 1. wicehrabia St Alban (ur. 22 stycznia 1561 - zm. 9

kwietnia 1626), angielski filozof, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli

filozofii epoki Odrodzenia, eseista, polityk oraz prawnik. Uchodzi za jednego

z twórców nowożytnej koncepcji nauki.
Początkowo zajmował się odnową nauk, jednak jego aspiracje polityczne i

światowe były znacznie silniejsze niż naukowe. Studiował nauki

dyplomatyczne w Paryżu, potem rozpoczął karierę prawniczą. W 1595r.

został członkiem parlamentu, 9 lat później doradcą prawniczym króla,

następnie naczelnym prokuratorem państwa, lordem kanclerzem i baronem

of Verulam, aż w 1621r. wicehrabią stanu Albans. Oskarżyli go o

przekupstwo, został uwięziony, a następnie ułaskawiony przez króla. Resztę

życia spędził w odosobnieniu, w 1626r. zaziębił się robiąc eksperymenty na

śniegu i zmarł.

Teoria idoli

• Bacon uważał, że umysł ludzki jest podległy różnego

rodzaju złudzeniom (idola) Wyróżnił on cztery rodzaje

takich złudzeń (jest to tzw. teoria idoli):

• złudzenia plemienne (idola tribus) - wynikające z

natury ludzkiej i wspólne wszystkim ludziom; należy do

nich antropomorfizm i doszukiwanie się celowości w

świecie;

• złudzenia jaskini (idola specus) - przesądy jednostek,

spowodowane przez wpływ wychowania i środowiska;

• złudzenia rynku (idola fori) - powodowane przez

niedokładność, nieadekwatność i wieloznaczność pojęć,

niedoskonałość języka;

• złudzenia teatru (idola theatri) - powodowane przez

błędne spekulacje filozoficzne, których wyniki są

przyjmowane na mocy autorytetu.

Poglądy Francisa Bacona

• Bacon rozwinął metodologię

empiryzmu. Zamierzał stworzyć taką
metodę, która pozwoli odkryć stałe
właściwości rzeczy. Poświęcił temu
Novum Organum (1620), mające w
założeniu być tomem wielkiej pracy
reformującej całokształt nauki.

Indukcja

• Człowiek może jednak usunąć owe złudzenia. Eksperyment

wynagrodzi braki zmysłów, a indukcja złudzenia rozumu.

Eksperyment, będąc podstawą poznania, nie może obejść się bez

indukcji, ponieważ wymaga uogólnienia. Praca naukowa powinna

przypominać pracę pszczół - ma zbierać i przetwarzać co zebrała.

Właśnie indukcja ma spełnić zadanie przetwarzania danych.

Zajmując się jakimś zjawiskiem, np. chłodem, należy dokonać

zestawu trzech wypadków:

• wypadki w których ta własność występuje (śnieg, wiatr) tablica

obecności

• wypadki gdzie tej własności nie ma (słońce, pustynia) tablica

nieobecności

• zestawić wypadki, gdzie ta własność występuje w różnym

natężeniu (zależność od szerokości geograficznej) tablica

stopni

• Zbieranie wypadków jest wstępem do właściwej indukcji, której

celem jest znalezienie własności stale wiążących się z danym

zjawiskiem. Stałe własności rzeczy są jej istotą (

formą

)

Indukcja – wyjaśnienie

terminu

• Indukcja empiryczna metoda badań,

polegająca na dochodzeniu do praw ogólnych

na podstawie eksperymentów i

doświadczalnie stwierdzonych faktów; pot.

wyprowadzenie wniosków ogólnych z

przesłanek, będących poszczególnymi

przypadkami tych wniosków.

• Przeciwieństwo dedukcji. Dedukcja,

rozumowanie dedukcyjne - polegające na

wyprowadzeniu z jednego a. więcej zdań

jakiegoś ich następstwa, tj. zdania

wynikającego z nich logicznie

(Słownik wyrazów obcych – W. Kopaliński)

Znaczenie Bacona

Bacon przyczynił się do rozwoju i

ukierunkowania nauki poprzez:

• Wyznaczenie konkretnych celów nauki
• Wypunktowanie złudzeń umysłu,

ograniczających czyste poznanie

• Zaznaczenie wagi eksperymentu przy

wyznaczaniu faktów

• Opracowanie indukcji potrzebnej do

uogólnienia faktów

Galileusz

•

Galileusz, Galileo Galilei (1564-1642), włoski filozof, astronom. Od 1589 profesor w

Pizie i Padwie. Twórca nowożytnej mechaniki i astrofizyki. Poglądy swoje wyłożył między

innymi w dziełach: Probierca złota (II saggiatore), 1623 i Dialogo sopra i due massimi

sistemi del mondo), 1632.

W poglądach filozoficznych Galileusza szczególne znaczenie posiadają cztery zasady

metodologiczne dotyczące przyrodoznawstwa, z których wynika, że należy je

traktować: A) doświadczalnie, B) matematycznie, C) ograniczyć go do badania zjawisk,

D) ograniczyć do badania przyczyn.

Występował więc Galileusz przeciw wszelkim spekulacjom myślowym w rozwiązywaniu

zagadnień przyrodniczych bez odwoływania się do doświadczenia, odcinał się jednak

od skrajnego empiryzmu uznając, że nie ma nauki bez rozumowania. Uznawał tę tylko

naukę za ścisłą, której przedmiot daje się mierzyć. Przyjmował metodę analizy i

syntezy. Właściwymi przedmiotami badań przyrodniczych stały się dla Galileusza

kształt i ruch.

Poza pracami z dziedziny filozofii i astrofizyki Galileusz odkrył prawo ruchu wahadła

(1583). Zbudował wagę hydrostatyczną (1586). Sformułował prawo swobodnego

spadania ciał (1602). Zbudował lunetę astronomiczną i zastosował ją do obserwacji

(1609). Odkrył góry na Księżycu, satelity Jowisza, fazy Wenus oraz stwierdził obrót

Słońca dookoła osi a więc to, co było określone i przewidziane w teorii M. Kopernika.

Pomimo że trybunał inkwizycyjny zabronił głoszenia teorii heliocentrycznej w 1615,

Galileusz w 1623 wydał Dialog o dwu najważniejszych układach świata:

ptolemeuszowym i kopernikowym (wydanie polskie 1953). Dzieło to trybunał

inkwizycyjny w 1633 uznał za zakazane i zmusił Galileusza do odwołania swoich

poglądów. Nauka Galileusza została potępiona przez Kościół i Galileusz do końca życia

żył pod nadzorem inkwizycji. Dopiero w październiku 1992 papież Jan Paweł II uznał, że

Kościół popełnił błąd potępiając Galileusza.

Filozofia społeczna

Odrodzenia

W Średniowieczu dominuje koncepcja, że

„władza jest dana od Boga”

(legitymizacja władzy o charakterze

religijnym), państwo realizuje cele Boga.

W Odrodzeniu pojawiają się inne

koncepcje władzy. Kładzie się nacisk na

rolę jednostki (wielkiej jednostki) w

polityce, pojawiają się pierwsze

koncepcje „racji stanu” czy koncepcje

prawa naturalnego.

Wyjaśnienie pojęć

• Legitymizacja władzy (dosłownie: upoważnienie do działania),

uprawomocnienie władzy oparte na społecznej akceptacji, powszechne

przekonanie, że sprawowanie władzy przez określone podmioty jest

zasadne, usprawiedliwione. Ma znaczenie szczególnie w ustrojach

politycznych gdzie władza sprawowana jest w oparciu o tradycję

(monarchia) lub charyzmę przywódcy (przekonanie o szczególnych

predyspozycjach do rządzenia). W państwach demokratycznych najbardziej

rozpowszechnioną formą legitymacji władzy są wolne wybory, co stanowi

potwierdzenie zasady ustrojowej, według której źródłem władzy jest naród. Z

kolei siły rządzące, nie wyłonione w drodze legalnych wyborów, szukają

poparcia społecznego, powołując się najczęściej na: głos ludu,

sprawiedliwość dziejową, potrzebę zaprowadzenia porządku w państwie czy

też zagrożony interes narodowy.

• Max Weber (socjolog niemiecki z przełomu XIX i XX w)

• 1) legitymizacja władzy legalna – oparta na przeświadczeniu, że

posłuszeństwo wynika z samego faktu istnienia prawa stanowionego;

2) legitymizacja władzy tradycyjna – wynika z mocy panujących zwyczajów i

potęgi panujących;

3) legitymizacja władzy charyzmatyczna – wypływa z emocjonalnego

stosunku do przywódcy, uznania jego wyjątkowego charakteru i niezwykłych

talentów (charyzma).

Wyjaśnienie pojęć

Racja stanu (z fr. raison d'État) -

nadrzędny interes państwowy,
wyższość interesu państwa nad
innymi interesami i normami,
wspólny dla większości obywateli i
organizacji działających w państwie
lub poza jego granicami ale na jego
rzecz.

Machiavelli

• Machiavelli Niccolo (1469-1527), pisarz społeczny i polityczny

odrodzenia, historyk i dyplomata florencki. W 1498 został
sekretarzem w tzw. Drugiej Kancelarii zajmującej się sprawami
wojny i administracji. Odbywał liczne podróże i misje
dyplomatyczne: spotkał się z Ludwikiem XII, królem Francji,
Maksymilianem I władcą Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu
Niemieckiego a także papieżem Juliuszem II. Po dojściu do władzy
rodu Medyceuszy i upadku Republiki Florencji w 1512 usunięty z
życia publicznego, oskarżony o spisek, uwięziony i torturowany. Po
wyjściu z więzienia skoncentrował swoje pasje polityczne na
pisaniu książek.

Machiavelli „Książe”

• Książe (Il principe, 1513, wyd. 1532)

- najsłynniejsze dzieło Niccolò
Machiavellego, jedna z
najważniejszych pozycji w dziejach
filozofii politycznej, poradnik strategii
utrzymania władzy, źródło doktryny
politycznej zwanej makiawelizmem.

Cytaty

• ..gdyż ludzie kroczą prawie zawsze drogami ubitymi

przez innych i w czynnościach swych naśladują

drugich; a ponieważ niepodobna trzymać się

dokładnie tych dróg ani dorównać w doskonałości

tym, których naśladujesz, przeto rozumny mąż

powinien zawsze postępować śladami ludzi wielkich

i najbardziej naśladowania godnych, aby jeżeli im

nie dorówna, to przynajmniej zbliżył się do nich pod

pewnym względem. Podobnie czynią dobrzy

łucznicy: ci, widząc bardzo odległy cel, a znając siłę

rzutu swego łuku, mierzą nieco wyżej, nie po to, aby

dosięgnąć strzałą tej wysokości, lecz aby mierzyć

wyżej, trafić do celu.

Cytaty

• wyciągnąć wniosek, że zdobywca, opanowawszy rządy,

powinien przygotować i popełnić

naraz wszystkie nieodzowne okrucieństwa, aby nie

wracając do nich codziennie i nie

powtarzając ich, mógł dodać ludziom otuchy i pozyskać ich

dobrodziejstwami. Kto czyni

inaczej, czy to przez tchórzostwo, czy złą radę, jest

zmuszony trzymać ciągle nóż w ręku i nie

może nigdy spuścić się na swych poddanych, którzy

wskutek ustawicznych i świeżych

krzywd nie mogą nabrać do niego zaufania. Albowiem

krzywdy powinno się wyrządzać

wszystkie naraz, aby krócej doznawane, mniej tym samym

krzywdziły, natomiast

dobrodziejstwa świadczyć trzeba po trosze, aby lepiej

smakowały.

Cytaty

• ..każdy książę

powinien pragnąć, by go uważano za litościwego,

a nie za okrutnego.

• Rodzi się z tego pytanie: czy lepiej jest budzić

miłość niż strach, czy strach niż miłość.

Odpowiem, że chciałoby się i jednej, i drugiej

rzeczy, lecz ponieważ trudno połączyć je, więc

gdy jednej ma brakować, o wiele bezpieczniej

budzić strach niż miłość.

• ..powinien spośród nich wziąć za wzór lisa i lwa,

albowiem lew nie umie unikać sideł, a lis bronić

się przed wilkami. Trzeba przeto być lisem,

by wiedzieć, co sidła, i lwem, by postrach budzić

u wilków.

Główne tematy

• 1) Podporządkowanie etyki polityce.
• 2)Pesymizm: Natura ludzka jest zła. Człowiek kieruje

się niskimi pobudkami i egoizmem. Dlatego

"założyciele i prawodawcy państw winni zawsze

zakładać z góry, że wszyscy są źli i że niechybnie

takimi się okażą, ilekroć będą ku temu mieli

sposobność."

3) Cechy skutecznego władcy: Niemożliwe jest

posiadanie samych dobrych cech. Uniemożliwiają to

realia stosunków międzyludzkich. Książę więc

powinien unikać przede wszystkim takich wad, które

grożą utratą księstwa. Zmienność, zniewieściałość,

tchórzliwość i wahanie się to wady szczególnie

niewskazane dla księcia.

makiawelizm

•

Makiawelizm – doktryna polityczna i cecha działania, której nazwa pochodzi

od nazwiska Niccolò Machiavellego, autora Księcia. Potocznie słowo

"makiawelizm" to synonim wszelkich działań moralnie dwuznacznych i

nacechowanych hipokryzją. Sam Machiavelli nie był makiaweliczny, a jego

sympatie były bliskie liberalnemu republikanizmowi.

•

Makiawelizm to ocenianie działania, szczególnie politycznego, poprzez jego

skuteczność w myśl dewizy, że "cel uświęca środki". Cechą skutecznego

działania w polityce ma być stosowanie przy realizacji zamierzeń środków

moralnie nagannych takich jak przemoc, obłuda czy kłamstwo, często

nacechowanych cynizmem, przewrotnością i brakiem skrupułów. Jest to

usprawiedliwiane koniecznością zachowania władzy, znaczenia czy wpływów.

Polityczni realiści nawiązujący do Księcia mówią tu o "racji stanu".

Makiawelizmem określa się działania publiczne, które charakteryzuje

podstęp, przebiegłość i bezwzględność. Założeniem jest to, że ludzie są z

natury źli i dlatego władca tylko z pozoru ma być łaskawy, a w rzeczywistości

powinien wzbudzać lęk i wykorzystywać prawo do swoich celów.

•

Makiawelizm (od nazwiska włoskiego filozofa Machiavellego) - w psychopatii

cecha osobowości, polegająca m.in. na braku uczuć wyższych,

instrumentalnym traktowaniu innych i chłodnych relacjach interpersonalnych.

•

Osoby z tą cechą osobowości często manipulują innymi, chcąc osiągnąć zyski

tylko dla siebie. Nie liczą się z potrzebami partnerów interakcji. Są nieufni i

lekceważący.

Tomasz More (Morus)

• Thomas More, Tomasz Morus (ur. 7 lutego 1478 w

Londynie, zm. 6 lipca 1535 tamże) – sir, święty Kościoła

katolickiego, angielski myśliciel, pisarz i polityk, członek

Izby Lordów. Stworzył wizję państwa idealnego (utopia). Nie

uznał nielegalnego małżeństwa Henryka VIII i jego drugiej

żony – Anny Boleyn oraz nie zgodził się uznać króla za

głowę Kościoła w Anglii, za co został skazany na ścięcie.

Wyrok wykonano. W 1886 r. został beatyfikowany, a w 1935

r. – kanonizowany.

UTOPIA

• Ustrój Utopii - to socjalizm drobnych producentów, rolników

i rzemieślników. Rozwój przemysłu uważał za zło. W Utopii

wszyscy muszą pracować, ale tylko 6 godzin dziennie, żyć

skromnie, mają takie samo jedzenie i ubiór. Cenią

moralność przede wszystkim. Za cudzołóstwo karzą

śmiercią. Nie znają pieniądza; ludzie są wolni (niewolnikami

bywają jedynie jeńcy wojenni); Ustrój jest tu hierarchiczny i

demokratyczny - na dole piramidy jest rodzina, potem 30

rodzin wybiera 1 urzędnika, nad 10 urzędnikami stoi

protofilarcha, a na szczycie jest sam książę. Prawa są tu

nieliczne i proste. Panuje tolerancja religijna, jest kilka

religii, lecz zabroniony jest ateizm. Za fanatyzm religijny

grozi wydalenie z wyspy. Kapłanami mogą być też kobiety.

Kapłan jest wybierany przez wiernych, nie ma przywilejów i

nie obowiązuje go celibat.

Wisława Szymborska

„Utopia”

•

Szymborska Wisława

Utopia

Wyspa na której wszystko się wyjaśnia.

Tu można stanąć na gruncie dowodów.

Nie ma dróg innych oprócz drogi

dojścia.

Krzaki aż uginają się od odpowiedzi.

Rośnie tu drzewo Słusznego Domysłu

o rozwikłanych wiecznie gałęziach.

Olśniewająco proste drzewo

Zrozumienia

przy źródle, co się zwie Ach Więc To

Tak.

Im dalej w las, tym szerzej się otwiera

Dolina Oczywistości.

Jeśli jakieś zwątpienie, to wiatr je

rozwiewa.

•

Echo bez wywołania głos zabiera

i wyjaśnia ochoczo tajemnice światów.

W prawo jaskinia, w której leży sens.

W lewo jezioro Głębokiego Przekonania.

Z dna odrywa się prawda i lekko na

wierzch wypływa.

Góruje nad doliną Pewność

Niewzruszona.

Ze szczytu jej roztacza się Istota

Rzeczy.

Mimo powabów wyspa jest bezludna,

a widoczne po brzegach drobne ślady

stóp

bez wyjątku zwrócone są w kierunku

morza.

Jak gdyby tylko odchodzono stąd

i bezpowrotnie zanurzano się w topieli.

W życiu nie do pojęcia.

Erazm z Rotterdamu

• Erazm z Rotterdamu (1467-1536), holenderski filolog i filozof,

jeden z czołowych humanistów odrodzenia. Domagał się reformy

obyczajów i religii. Zwalczał scholastykę. Jeden z pierwszych

krytycznych badaczy Nowego Testamentu. Uważał, iż każdy

religijny autorytet i każdy dogmat należy poddać rozwadze

rozumu.

Najważniejsze prace: Enchiridion militis christiani (1502), Colloquia

familiaria (1518), De libero arbitrio (1524), Pochwała głupoty...

(1509, szereg przekładów na język polski). Utrzymywał bliskie

stosunki z wieloma polskimi humanistami i pisarzami.

Pochwała głupoty

• Autopochwała Głupoty pełna jest pomysłowych,

wzbudzających śmiech paradoksów. Zachowując porządek,

którego w pochwale przestrzegają retorzy (kto, jacy rodzice,

miejsce urodzenia, wychowanie, wykształcenie, najbliżsi

przyjaciele itd.), Głupota przedstawia się słuchaczom jako

córka boga bogactwa Plutosa i nimfy Neotety (Młodości).

Towarzyszy jej orszak służebnic, a najważniejsze z nich to

Filantia - Miłość własna - i Kolakia - Pochlebnisia. Do dworu

Głupoty należą również Lete - Zapominalska, Mizoponia -

Gardząca pracą, Hedone - Rozkosz. Z pomocą takich służek

sprawuje Głupota władzę nad światem, rządzi człowiekiem

we wszystkich etapach jego życia, kieruje wszelkim zakresem

jego działalności. Kształtuje życie prywatne człowieka, jest

motorem jego pragnień i uczuć. A choć jest najpotężniejszą

boginią, nie potrzebuje posągów ani ołtarzy, ale jest otoczona

powszechną czcią i może oświadczyć z dumą: „Ja uważam, że

tyle mam posągów, ilu jest ludzi, którzy choćby nawet nie

chcieli, jako żywy mój obraz po świecie się noszą”

Pochwała głupoty

• Brak głupoty paraliżuje wszelką działalność, głupi natomiast nie

lęka się niczego, strach nie pęta jego inicjatywy. Nie wie, co to

trema, nie krępuje go nieśmiałość. Człowiek głupi nigdy nie czuje

się nieszczęśliwym, wszak głupota należy do jego natury. Jak nie

jest nieszczęśliwy koń nie znający smaku ciastek i nie wkuwający

reguł gramatyki, tak nie jest nieszczęśliwy głupiec, skoro głupota

jest jego stanem naturalnym. Najszczęśliwszy zaś to człowiek,

który „nawet nie powąchał nauki”, a natura jest jego jedynym

nauczycielem. Kto do mądrości się garnie, jest podwójnie głupi.

Naśladuje Gigantów, zapomina, że jest tylko człowiekiem. (Wnioski

te z całą świadomością wygłasza Moria-Erazm, aby rozśmieszyć

uczonych słuchaczy.)

Sam autor - Erazm - określa książkę jako rozrywkę dla ludzi

uczonych: „żartobliwość jest tego rodzaju, że czytelnik [...] więcej

skorzysta niż z niestrawnych traktatów” . Utwór pod pozorem

zabawy o cechach komediowych daje satyryczny obraz epoki, co

tak wyraża Erazm: „Stosownie do powziętego pomysłu

przebiegam wszystkie rodzaje ludzi i zajmuję się przyganianiem

wadom każdego z nich”.

Filozofia nowożytna

Okres 2
Systemy filozoficzne
Spór racjonalizmu z empiryzmem.

Definicja racjonalizmu

• Racjonalizm (z języka łacińskiego ratio - "rozum",

rationalis - "rozumny, rozsądny"), termin filozoficzny

przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi.

Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach:

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub

jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej

jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o

prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej

stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd

głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą

człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający

takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne,

intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

Definicja empiryzmu

• Empiryzm, kierunek filozofii, wg. którego jedynym

lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest

doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub

wewnętrzne).

1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest

pierwotnie nie ukształtowany (tabula rasa). Napełnia

go wiedzą dopiero doświadczenie.

2) empiryzm metodologiczny - pogląd, wg. którego

uzasadnienie poznania ludzkiego musi być oparte

bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu −

aposterioryzm.

Zestawienie racjonalizmu i

empiryzmu

1) Źródłem poznania

zmysły.

2) Poznanie w oparciu o

dane zmysłowe.

3) Wzorcowe nauki:

nauki empiryczne np.

fizyka.

4) Umysł ludzki: tabula

rasa (goła tabliczka).

5) Umysł bierny w

procesie poznania.

1)

Źródłem poznania

rozum.

2)

Poznanie w oparciu o

dane oczywiste dla

umysłu.

3)

Wzorcowa nauka:

matematyka (układ

aksjomatów, z których

wynikają wszystkie

twierdzenia).

4)

W umyśle znajduje się

pewna wiedza.

5)

Czynna rola umysłu w

poznaniu.

Przedstawiciele empiryzmu i

racjonalizmu.

• Empiryzm: John Locke, David Hume,

George Berkeley.

• Racjonalizm: René Descartes

(Kartezjusz), Benedykt Spinoza,
Gottfried Wilhelm Leibniz

René Descartes (Kartezjusz)

• René Descartes, Renatus Cartesius, urodzony 1596, zmarł

1650, francuski matematyk i filozof, jeden z

najwybitniejszych uczonych XVII w., uważany za prekursora

nowożytnej kultury umysłowej. Kartezjusz zajmował się też

optyką, chemią, mechaniką, anatomią, embriologią,

medycyną, astronomią i meteorologią. Wywarł wielki wpływ

na filozofię i naukę następnych stuleci. Studiował prawo i

medycynę. W 1618 zaciągnął się do armii holenderskiej. W

1625 powrócił do Francji i skierował swe zainteresowania ku

naukom matematycznym i fizycznym.W 1628 K. wyjechał

do Holandii, gdzie napisał swe gł. dzieła. W 1649 przyjął

zaproszenie królowej szwedz. Krystyny, która chciała pod

jego kierunkiem studiować filozofię i skorzystać z jego rad

przy organizowaniu

szwedz. akademii nauk.
Zmarł w Sztokholmie

Rozprawa o metodzie

• Rozprawa o metodzie (fr. Discours de la méthode)

– podzielony na 6 części traktat filozoficzno –

matematyczny, opublikowany przez Kartezjusza w

roku 1637, w którym zawarł swoje najsłynniejsze

twierdzenie "myślę więc jestem" (je pense, donc je

suis, znane przede wszystkim w wersji łacińskiej

cogito ergo sum), oraz pierwsze wprowadzenie do

kartezjańskiego układu współrzędnych.

• Rozsądek jest to rzecz ze wszystkich na świecie

najlepiej rozdzielona, każdy bowiem sądzi, że jest w

nią tak dobrze zaopatrzony, iż nawet ci, których we

wszystkim innym najtrudniej jest zadowolić, nie

zwykli pragnąć go więcej, niźli posiadają.

Metoda

• Ostatecznie bowiem metoda, która uczy iść za

właściwym porządkiem i uwzględniać ściśle wszystkie

okoliczności tego, czego się szuka, zawiera wszystko

to, co daje pewność regułom arytmetyki. Ale najwięcej

zadowolenia w tej metodzie dawało mi, iż dzięki niej

miałem pewność, że we wszystkim posługuję się

moim rozumem, jeśli nie doskonale, to przynajmniej

najlepiej, jak jest w mojej mocy, nie i mówiąc o tym,

że czułem stosując ją, iż umysł mój przyzwyczaja się

stopniowo do ogarniania przedmiotów z coraz większą

jasnością i wyrazistością. Nie przywiązawszy jej do

żadnej poszczególnej materii, obiecywałem

sobie stosować ją do innych nauk z równym

pożytkiem, jak to czyniłem w odniesieniu do

algebry.

Rozprawa o metodzie –

metodyczne wątpienie

• Od dawna zauważyłem, że co się tyczy obyczajów, należy niekiedy

iść za mniemaniami, o których się wie, że są bardzo niepewne, tak

jak gdyby były niewątpliwe, jak powiedziałem to powyżej; ale

ponieważ wówczas pragnąłem poświecić się jeno poszukiwaniu

prawdy, sądziłem, iż trzeba mi począć sobie wręcz przeciwnie i

odrzucić, jako bezwarunkowo fałszywe, wszystko to, w

czym mógłbym powziąć najmniejszą wątpliwość, aby się

przekonać, czy nie zostanie potem w moich przekonaniach

coś, co by było zupełnie niewątpliwe. Tak z przyczyny, iż

zmysły nasze zwodzą nas niekiedy, przyjąłem, że żadna rzecz nie

jest taka, jak one nam przedstawiają. Ponieważ zaś istnieją ludzie,

którzy się mylą w rozumowaniu nawet odnośnie najprostszych

przedmiotów geometrii i wyciągają z nich mylne wnioski,

pomyślawszy przy tym, iż ja jestem podległy błędom równie jak

każdy inny, odrzuciłem jako błędne wszystkie racje, które wziąłem

poprzednio za dowody. Wreszcie uważając, że wszystkie te same

myśli, jakie mamy na jawie, mogą nam przychodzić wówczas, kiedy

śpimy, zasię wówczas żadna z nich nie jest prawdziwa,

postanowiłem założyć, iż wszystko, co kiedykolwiek dotarło do

mego umysłu, nie bardziej jest prawdziwe niźli złudzenia senne.

Przezwyciężenie sceptycyzmu

(cogito ergo sum)

• Ale zaraz potem zwróciłem uwagę, iż

podczas gdy upieram się przypuszczać,
że wszystko jest fałszywe, koniecznym
jest, abym ja, który to myślę, był czymś;
i spostrzegłszy, iż ta prawda: myślę,
więc jestem, jest tak mocna i pewna, że
wszystkie najskrajniejsze przypuszczenia
sceptyków nie zdolne są jej obalić,
osądziłem, iż mogę ją przyjąć bez skrupułu
za pierwszą zasadę filozofii, której szukałem.

Rozprawa o metodzie (dualizm

kartezjański)

• Dusza (umysł

)

Następnie, rozpatrując z uwagą, czym jestem, spostrzegłem, iż o

ile mogę sobie przedstawić, że nie mam ciała i że nie ma

żadnego świata ani miejsca, gdzie bym był, nie mogę sobie

jednakowoż przedstawić, jakobym nie istniał wcale.

Przeciwnie, z tegoż właśnie, iż zamierzałem wątpić o prawdzie

innych rzeczy, wynikało bardzo jasno i pewnie, że istnieję;

natomiast, gdybym tylko przestał myśleć, choćby nawet

wszystka reszta tego, co sobie wyobraziłem, była prawdą, nie

miałbym żadnej przyczyny mniemać, iż istnieję. Poznałem

stąd, że jestem substancją, której całą istotą, czyli

naturą, jest jeno myślenie, i która, aby istnieć, nie

potrzebuje żadnego miejsca, ani nie zależy od żadnej

rzeczy materialnej; tak, iż owo ja, to znaczy dusza,

przez którą jestem tym, czym jestem, jest całkowicie

odrębna od ciała, a nawet jest łatwiejsza do poznania

niż ono, i że gdyby nawet ono nie istniało, byłaby i tak

wszystkim, czym jest.

Dualizm (Bóg)

• Co się tyczy myśli moich o wielu innych rzeczach na zewnątrz mnie,

jak o niebie, o ziemi, o świetle, cieple i tysiącu innych, nie byłem w

takim kłopocie, aby wiedzieć, skąd pochodzą. Nie widząc bowiem w

nich nic, co by je miało czynić w mym mniemaniu wyższymi nade

mnie, mogłem sądzić, iż jeżeli są prawdziwe, są dziedziną zależną od

mojej natury, od tego, co posiada ona doskonałego; jeżeli

nieprawdziwe, wziąłem je snadż z nicości, to znaczy znalazły się we

mnie na skutek tego, co posiadam ułomnego.

•  

• Ale inna była sprawa z pojęciem istoty bardziej doskonałej niż moja;

to bowiem, abym je czerpał z nicości, było rzeczą oczywiście

niemożliwą. Że zaś myśl, aby coś doskonałego mogło być

następstwem czegoś mniej doskonałego i było dziedziną odeń

zależną, jest równie odpychająca jak to, aby coś mogło powstać z

niczego, nie mogłem również wysnuć tego pojęcia z samego siebie:

tak iż pozostawało tylko, że pomieściła ją we mnie istota

rzeczywiście bardziej ode mnie doskonała, a nawet posiadająca sama

w sobie wszystkie doskonałości, o których mogę mieć jakieś pojęcie,

to znaczy, aby się wyrazić w jednym słowie, która jest Bogiem.

Dualizm (świat istnieje, bo

istnieje Bóg)

• Skąd bowiem wiemy, że raczej te myśli, które

przychodzą we śnie, są fałszywe, a nie tamte inne,

zważywszy, iż często są nie mniej żywe i wyraźne? I

niechaj najtęższe umysły badają tę sprawę, ile się im

podoba, nie sądzę, iżby mogły dać jakąkolwiek rację

wystarczającą, aby usunąć tę wątpliwość, jeśli nie

założą z góry istnienia Boga. Po pierwsze bowiem

samo to właśnie, co wprzód wziąłem za regułę,

mianowicie, że rzeczy, które pojmujemy bardzo jasno i

bardzo wyraźnie, są wszystkie prawdziwe, pewne jest

jedynie z tej przyczyny, że Bóg jest, czyli istnieje, że

jest istotą doskonałą i że wszystko, co jest w nas,

pochodzi z niego. Stąd wynika, iż nasze pojęcia lub

idee, jako rzeczy rzeczywiste i pochodzące z Boga, we

wszystkim, w czym są jasne i wyraźne, muszą być

prawdziwe.

Dualizm kartezjański

-podsumowanie

Dualizm definicja i rodzaje:

•

Dualizm jest poglądem filozoficznym, wyrastającym z metafizycznych rozważań nad

przyrodą. Jest jednym z nurtów udzielających odpowiedzi o rodzaj substancji istniejących

w przyrodzie.

Dualizm zakłada, że w przyrodzie istnieją zarówno substancje duchowe (dusze) jak i

substancje cielesne (ciała). W sensie ontologicznym dualizm przeciwstawia się więc

kierunkom monistycznym: (materializmowi, spirytualizmowi, monizmowi właściwemu i

immanentnemu). Według dualizmu ciała są podłożem zjawisk fizycznych, dusze są

podłożem zjawisk znanych nam z doświadczenia wewnętrznego (myślenie, cierpienie,

radość, itp.)

•

Rodzaje dualizmu

–

Dualizm skrajny - reprezentowany w poglądach św. Augustyna i Kartezjusza zakłada że dusze i

ciała to byty samoistne, równorzędne - substancje, które mogą stanowić podłoże dla jakiś cech, ale

same żadnego podłoża do istnienia nie potrzebujące

–

Dualizm umiarkowany - reprezentowany przez Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Według

Arystotelesa samoistnie istnieją tylko ciała. W każdej substancji cielesnej (ciele) wyróżnić można 2

czynniki - materię (będącą tworzywem, z którego zbudowane jest ciało; pierwiastkami

chemicznymi w dzisiejszym ujęciu) i formę (coś co stanowi o tym, że dane ciało jest tym czym jest,

a nie czymś innym; coś co wyróżnia ciało spośród innych ciał tego samego rodzaju). Arsystoteles

stwierdza, że forma nie może istnieć bez materii. Człowiek jak każdy byt składa się z materii i

formy. Formę człowieka nazywa Arystoteles duszą. Duszę zaś określa jako wszystko to, co sprawia,

że nieożywione pierwiastki chemiczne stają się żywą, czującą i myślącą istotą. Istnieje ona tylko

dzięki ciału. Z kolei wg. Tomasza z Akwinu, który dokonał recepcji poglądów Arystotelesa dla

potrzeb chrześcijaństwa, to dusza jest substancją (bytem) samoistnym i może ona istnieć bez ciała.

Dualizm kartezjański:

Istnieją dwie oddzielne

substancje

• Substancja

nierozciągła (nie
zajmuje miejsca w
przestrzeni) i
myśląca.

• Dusza i Bóg

• Substancja

rozciągła i
niemysląca

• Ciało i Wszechświat

Dualizm kartezjański

(człowiek)

• Człowiek składa się z:
1) ciała (substancja niemyśląca i

rozciągła), które jest rodzajem

automatu, reaguje na bodźce

zewnętrze i według nich działa.

2) Duszy (umysłu), która jest myśląca i

nierozciągła.

Czyli duch zamknięty w maszynie.
Ale, w końcu Kartezjusz duszę umieścił w

szyszynce.

szyszynka

• Szyszynka (łac. Corpus pineale, syn. glandula pinealis) -

jeden z gruczołów wydzielania wewnętrznego, leżący

pomiędzy wzgórkami górnymi blaszki pokrywy. Gruczoł

znajduje się w zagłębieniu, pod blaszką czworaczą,

kontaktując się z kresomózgowiem szypułą szyszynki.

Posiada stosunkowo niewielkie rozmiary - długość 5-8 mm,

a szerokość 3-5 mm.

Kartezjusz jako przedstawiciel

racjonalizmu

Punkt wyjścia – umysł
Metoda – szukanie prawd oczywistych

dla umysłu (aksjomaty)

Wzorowa nauka – matematyka

(geometria analityczna) czyli nauka
aksjomatyczna

Racjonalizm po Kartezjuszu

• Twórcy wielkich systemów

filozoficznych w

XVII wieku:
Benedykt (Baruch) Spinoza
Gottfried Wilhelm Leibniz

Benedykt Spinoza

• Baruch Spinoza (ur. 24 listopada 1632, zm. 21 lutego 1677) - filozof

niderlandzki.

Urodził się w Amsterdamie, w rodzinie żydowskiej. Znał biegle Talmud i

kabalistykę; władał językami obcymi: hebrajskim, łaciną, francuskim,

włoskim i hiszpańskim. Wykształcił się na optyka, do końca życia pracował

wytwarzając soczewki.

Dzięki przyjaźni z uczonym, Franciszkiem van den Ende, zapoznał się z

dziełami Giordano Bruno i filozofią Kartezjusza. Nieortodoksyjne poglądy

Spinozy spowodowały oskarżenie go o herezję i wykluczenie z gminy

żydowskiej. Przyjął wtedy łacińskie imię Benedykt. Nigdy potem Spinoza

nie skłonił się ku żadnej religii, przez co odciął się od innych, zachowując

kontakty i utrzymując korespondencję jedynie z grupą uczonych. W 1659

roku zamieszkał na stałe w Hadze, nadal pracując w swym zawodzie i

zajmując się filozofią. Zyskał sławę dzięki streszczeniu filozofii Kartezjusza

(Zasady filozofii Kartezjusza w porządku geometrycznym wywiedzione -

1663), a także Traktatowi teologiczno-politycznemu z 1670 r., który znalazł

się w indeksie ksiąg zakazanych.Spinoza zmarł w Hadze na gruźlicę.

Istnieje tylko jedna substancja

(panteizm)

Najważniejsze dzieło Spinozy „Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona”

• Podstawowym założeniem Spinozy (propozycje od nr 1 do 5) było, że istnieje

tylko jedna substancja, która stanowi podstawowy budulec wszechświata.

Substancja ta musi istnieć sama przez się i musi być pierwotna w stosunku do

wszelkich swoich atrybutów. Musi być nieskończona, istnieć samoistnie (nie być

stworzona) i być przyczyną istnienia wszystkich innych bytów – czyli musi być

wszechmocna. Nie może to być zatem nic poza Bogiem.

• Jeśli jednak jest to Bóg i Bóg jest jedyną substancją, to wobec tego wszystko,

co istnieje, jest Bogiem w dosłownym znaczeniu. Jak głosi słynna propozycja nr

14: "Nie istnieje żadna substancja, która by nie była Bogiem" – a zatem,

substancja tworząca cały istniejący wszechświat i Bóg są całkowicie tożsame.

Nie istnieje nic poza Bogiem, a wszystko, co istnieje, jest częścią Boga, istnieje

jakby w nim samym. Bóg jest tożsamy z przyrodą, naturą, materią i są to tylko

różne nazwy dla tej samej podstawowej substancji.

• Spinoza utożsamiał Boga z przyrodą ("Deus sive Natura"), "Bóg, czyli Natura".

Bóg (przyroda), działa ustalonymi przez siebie prawami, i nie jest przez nikogo

zmuszany bądź też ograniczony. Przyroda przejęła wszystkie atrybuty Boga, jej

substancja stała się wieczna i nieskończona. "Przez substancję rozumiem to, co

istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez się." Bóg okazał się nazwą

dla tej substancji. Tak została zanegowana stwórcza aktywność Boga.

Panteizm

• panteizm [gr. pán ‘wszystko’, theós

‘Bóg’], ogólna nazwa doktryn
filozoficznych lub religijnych
utożsamiających Boga ze światem i
negujących go jako osobę;
przeciwieństwo teizmu; rozróżnia się p.
emanacyjny (Plotyn), naturalistyczny (G.
Bruno), obiektywny (B. Spinoza),
idealistyczny (G.W.F. Hegel),
ewolucjonistyczny (E. Renan).

Determinizm Spinozy

• Światem rządzą stałe prawa. Każde zjawisko jest

jednoznacznie i nieuchronnie wyznaczone przez ogół

warunków. Tak, więc przypadkowość nie istnieje

obiektywnie, jest ona wytworem człowieka. Człowiek

musi uwolnić się od wszelkich autorytetów i ksiąg

objawionych w tym również Biblii. Spinoza odrzucił

wiarę w życie pozagrobowe i koncentrował się na

doczesności.

• Spinozizm zaznaczał, iż celem człowieka, jest on sam.

Człowiek nie jest pozostawiony samemu sobie,

współżyje on z innymi. Słynna dewiza: "człowiek,

człowiekowi jest bogiem", była wykładnią humanizmu

koncepcji Spinozy. Jego system stał się inspiracją dla

nowożytnych humanistów.

Gottfried Wilhelm Leibniz

(1646-1716)

• Leibniz był jednym z najwszechstronniejszych umysłów w historii nauki i

filozofii. Jego nieprzeciętne zdolności ujawniły się już w dzieciństwie. Już w

wieku dwunastu lat zaczął opracowywać rodzaj „alfabetu ludzkiej myśli".

Projekt ten, jak niemal wszystko, czego się podjął jako matematyk,

prawnik, historyk, przyrodnik, geolog, a także znawca mechaniki pozostał

nie ukończony - podobnie jak jego system filozoficzny. Leibniz był niejako

ofiarą nadmiaru zainteresowań i swoich wszechstronnych uzdolnień, dzięki

którym zresztą już w wieku dwudziestu jeden lat (1667) został doktorem

obojga praw (cywilnego i kościelnego). Odrzucił jednak proponowaną mu

katedrę uniwersytecką i jako dyplomata oraz prawnik wstąpił na służbę do

elektora mogunckiego.. W tym czasie odkrył, jednocześnie z Newtonem,

rachunek różniczkowy i rachunek całkowy. Wynalazł również maszynę do

rachowania. W Paryżu poznał księcia Brunszwiku, Jana Hanowerskiego z

dynastii Welfów, który powołał go na stanowisko bibliotekarza i radcy

dworu do Hanoweru. Z Paryża udał się Leibniz do Londynu, a stamtąd przez

Holandię do Hanoweru, aby przyjąć proponowaną posadę (1676). W drodze

poznał między innymi Leuwenhoeka, wynalazcę mikroskopu, a także

Spinozę, którego system
poznał już w wieku młodzieńczym. W Hanowerze pozostał
do śmierci z przerwami
na liczne podróże.

Koncepcja substancji u

Leibniza

Naczelnym zagadnieniem XVII wieku było zagadnienie

substancji. Zapoczątkował je Kartezjusz twierdząc, że

istnieją dwie różne substancje, cielesna i duchowa. Zawikłał

się przy tym w trudności, nie umiejąc wyjaśnić, jak dwie tak

rożne od siebie substancje mogą wzajem na siebie działać.

Spinoza wywodził, że to, co Kartezjusz brał za dwie

substancje, to były tylko dwa przymioty tej samej

substancji, mianowicie Boga. Leibniz wystąpił z jeszcze

innym rozwiązaniem. Było w duchu indywidualizmu i

pluralizmu: przyjmowało nieograniczoną ilość substancji.

Jednakże twierdził, że wszystkie są jednego rodzaju.

Przyjmował, że każde zjawisko jest indywidualne, każde

różni się od każdego innego, nie ma dwóch liści ani dwóch

kropel wody, które byłyby do siebie zupełnie podobne. (wg.

W. Tatarkiewicza)
Substancje te Leibniz nazwał monadami.

Cechy monad

• Jest ich nieskończenie wiele i różnią się między sobą stopniem

doskonałości, tak, że nie ma dwóch monad jednakowych.

Organizmy są zbiorami monad (np. nasze ciało), a dusza jest

tylko monadą centralną. Monady są od zewnętrznych wpływów

niezależne (jak powiada Leibniz nie mają drzwi ani okien) i na

siebie nawzajem nie oddziałują. Zgodność zaś pomiędzy

poszczególnymi monadami jest wynikiem harmonii

przedustawnej (harmonia praestabilita), wprowadzonej przez

Boga. Tak jak dwa zegary idą zgodnie choć na siebie nie

oddziałują, bo tak wyregulował je zegarmistrz, tak też

przedstawienia i wrażenia (bo na nich polega życie monady)

odpowiadają przedstawieniom innych monad nie dlatego, że te

na nie oddziałują, ale że Bóg tak urządził, że w chwili, gdy

monada A ma przedstawienie a, to monada A1, zna

odpowiednie przedstawienie a1. Świat ten w ten sposób

urządzony jest najlepszy z możliwych. Gdyby był możliwy świat

lepszy, to Bóg wiedziałby o tym dzięki swej mądrości, a Jego

dobroć skłoniłaby go do urzeczywistnienia tego lepszego świata.

Harmonia przedustawana

• Harmonia praestabilita (harmonia przedustawna)

- kluczowe pojęcie systemu G. W.Leibniza,

oznaczająca stan jednozgodności doświadczenia

wszystkich podmiotów (monad), będący

następstwem działania monady najwyższej

(Boga), która taką harmonię pośród wszystkich

bytów (monad) stworzonych z góry, w samym

dziele stworzenia świata, ustanowiła. Dlatego,

zdaniem Leibniza, wszyscy żyjemy w tym samym

świecie, choć tak naprawdę, jako zamknięte w

sobie monady, mające jedynie stronę

wewnętrzną, nie komunikujemy się ze sobą.

• (J. Hartman – Słownik filozoficzny)

Blaise (Błażej) Pascal

• Blaise Pascal (1623-1662) urodził się w Clermont-Ferrand we

Francji.. Był słabowity, dlatego ojciec sprowadzał do swego domu

prywatnych nauczycieli.. Blaise Pascal odznaczał się

nieprzeciętnymi zdolnościami już w wieku młodzieńczym. W wieku

16 lat napisał krótką rozprawę o przecięciach stożkowych oraz

odkrył twierdzenie Pascala. W wieku 24 lat odkrył prawo ciśnienia

w cieczach tzw. Prawo Pascala oraz rachunek

prawdopodobieństwa. Poświęcił się początkowo studiom

matematycznym i fizycznym (pierwszy użył barometru do

oznaczenia wzniesienia nad poziom morza). Wskutek

nieszczęśliwego wypadku, którego padł ofiarą na moście Neuilly,

skierował swój umysł w stronę zagadnień filozoficzno-religijnych.

W roku 1656 zerwał z paryskim życiem towarzyskim i osiedlił się w

pobliżu Port-Royal, zbliżył się do jansenistów i oddał studiom

religijno – filozoficznym. Zmarł w Paryżu.

Dwa porządki: porządek serca i

porządek rozumu

• Proponował rozróżniać pojmowanie, które się

odnosi do "serca", rozumianego jako poznanie

intuicyjne (coeur) obok rozumowania, które się

odnosi do umysłu. Głosił, że są prawdy, które

uzasadnia serce, a nie uzasadnia rozum i że

umysł orientujący się według serca jest umysłem

subtelnym (esprit de finesse). Zarówno rozum, jak

i pojmowanie są skazane na samoograniczanie

się, bo nie możemy się obejść ani bez ścisłych

definicji odkrywanych przez rozum, ani bez zasad

odkrywanych przez serce.

• „Serce ma swoje racje, których rozum nie zna”.

Lęk

• Nie wiem, kto mnie wydał na świat, ani co jest świat, ani co

ja sam. Żyję w straszliwej nieświadomości wszystkich rzeczy.

Nie wiem, co jest moje ciało, co zmysły, co dusza i owa część

mnie, która myśli to, co ja mówię, która zastanawia się nad

wszystkim i nad sobą i która nie zna siebie, tak jak reszty.

Widzę przerażające przestrzenie wszechświata, które mnie

otaczają, czuję się przywiązany do kącika tej rozległej

przestrzeni nie wiedząc, czemu mnie pomieszczono raczej w

tym miejscu niż w innym, ani czemu tę odrobinę czasu, jaką

mi dano do życia, wyznaczono w tym, a nie w innym punkcie

całej wieczności, która mnie poprzedziła, i tej, która ma po

mnie nastąpić. Widzę ze wszystkich stron same

nieskończoności, które zamykają mnie niby atom i niby cień

trwający niepowrotną chwilę. Wszystko, co wiem, to jeno to,

iż mam niebawem umrzeć; ale co mi najbardziej nie znane,

to sama ta śmierć, której niepodobna mi uniknąć.

• Pascal „Mysli”

„Zakład” Pascala

• "Bóg jest albo Go nie ma." Ale na którą stronę się przechylimy?

Rozum nie może tu nic określić: nieskończony chaos oddziela

nas. Na krańcu tego nieskończonego oddalenia rozgrywa się

partia, w której wypadnie orzeł czy reszka. Na co stawiacie?

Rozumem nie możecie ani na to, ani na to; rozumem nie

możecie bronić żadnego z obu.

• Tak, ale trzeba się zakładać; to nie jest rzecz dobrowolna,

zmuszony jesteś. Cóż wybierzesz? Zastanów się. Skoro trzeba

wybierać, zobaczmy, w czym mniej ryzykujesz. Masz dwie

rzeczy do stracenia: prawdę i dobro; i dwie do stawienia na

kartę: swój rozum i swoją wolę, swoją wiedzę i swoją

szczęśliwość; twoja zaś natura ma dwie rzeczy, przed którymi

umyka: błąd i niedolę. Skoro trzeba koniecznie wybierać, jeden

wybór nie jest z większym uszczerbkiem dla twego rozumu niż

drugi. To punkt osądzony. A twoje szczęście? Zważmy zysk i

stratę zakładając się, że Bóg jest. Rozpatrzmy te dwa wypadki:

jeśli wygrasz, zyskujesz wszystko; jeśli przegrasz, nie tracisz

nic. Zakładaj się tedy, że jest, bez wahania.

Zakład Pascala

• Zobaczmyż. Skoro są równe widoki zysku i straty, tedy gdybyś miał zyskać

tylko dwa życia za jedno, jeszcze mógłbyś się zakładać. A gdyby były trzy

do zyskania, trzeba by grać (skoro znajdziesz się w konieczności grania) i

byłbyś nierozsądny, skoro jesteś zmuszony grać, gdybyś nie postawił

swego życia, aby wygrać trzy za jedno w grze, w której jest równa szansa

zysku i straty. Ale tu chodzi o wieczność życia i szczęścia, a skoro tak jest,

to gdyby zachodziła nieskończona mnogość przypadków, z których jeden

tylko byłby za tobą, i tak jeszcze miałbyś rację postawić jedno, aby wygrać

dwa; a działałbyś nierozsądnie, gdybyś będąc zniewolony grać, wzdragał

się stawić jedno życie przeciw trzem w grze, w której w nieskończoności

przypadków jeden jest za tobą - jeżeliby było do wygrania nieskończone

trwanie życia nieskończenie szczęśliwego.

• Ale tutaj jest nieskończoność życia nieskończenie szczęśliwego do

wygrania, szansa wygranej przeciw skończonej ilości szans straty i to, co

stawiasz, jest skończone. Wybór jest jasny: wszędzie, gdzie jest

nieskończoność i gdzie nie ma nieskończonej ilości szans straty przeciw

szansie zysku, nie można się wahać, trzeba stawiać wszystko. Tak więc

kiedy się jest zmuszonym grać, trzeba być obranym z rozumu, aby

zachować życie raczej, niż rzucić je na hazard dla nieskończonego zysku,

równie prawdopodobnego jak utrata nicości.

Charles Baudelaire

„Otchłań”

Otchłań

Pascal miał swoją otchłań, szła z nim nieprzerwanie.

Biada! Wszystko - przepaścią, czyn, żądza, marzenie,

Słowo! I nieraz czuję, gdy mi Przerażenie

Podnosi włos na głowie, jej wichru powianie.

W górze i w dole, zewsząd pustka i milczenie,

Przestrzeń straszliwa, w której czujemy spętanie...

Bóg palcem mądrym w nocy mych mglistym tumanie

Kreśli wielokształtnego koszmaru widzenie.

Boje się snu, jak można bać się wielkiej dziury,

Pełnej trwóg, prowadzącej w świat nie wiedzieć który.

Już tylko nieskończoność widzę z wszystkich okien,

I mój duch nawiedzany ciągłymi zawroty

Zazdrośnie tęskni za nicości snem głębokim.

Ach! Nigdy nie wyjść poza Liczby i Istoty!

                                           tłum. Mieczysław Jastrun

Empiryzm- John Locke

John Locke (ur. 29 sierpnia 1632 w Wrington, zm. 28 października

1704 w Oates ) – angielski filozof, lekarz, polityk, politolog i

ekonomista. Twórca klasycznej postaci empiryzmu oraz podstaw

teoretycznych rządów demokratycznych. W ekonomii stworzył

teorię wartości pieniądza, która stała się początkiem kierunku

ekonomicznego zwanego monetaryzmem.

Empiryzm Johna Locke’a

• Nie ma wiedzy bez doświadczenia,

wszelka wiedza, wszelkie
wyobrażenia, wszelkie sądy
wytwarzają się na drodze
doświadczenia, innej drogi nie ma,
umysł jest niezapisaną kartą, którą
jedynie doświadczenie może zapisać.

Problemy, jakie stwarza

empiryzm

1)

Problem istnienia świata. Nie możemy

porównać obrazu świata w naszym umyśle z

obiektywną rzeczywistością, bo poznajemy

ją tylko poprzez te obrazy.

2)

Aktywność umysłu. Mimo założenia, że

umysł jest bierny musimy jednocześnie

przyznać, że przejawia on pewną aktywność.

3)

Poczucie tożsamości osoby. Jestem tym

samym człowiekiem, jakim byłem wczoraj.

Jak to poczucie można wytłumaczyć przy

założeniach emprizmu?

ROZWAŻANIA DOTYCZĄCE

ROZUMU LUDZKIEGO

• Załóżmy zatem, że umysł jest, jak się to mówi, czystą kartą,

nie zapisaną żadnymi znakami, że nie ma on idei; jak się

dochodzi do tego, że je zdobywa? Skąd ten ogromny zapas

obrazów, niemal nieskończenie różnorodnych, którymi

nieustannie czynna, nieograniczona wyobraźnia ludzka

zapełniła umysł. Skąd bierze się w umyśle cały materiał dla

rozumu i wiedzy.

• Odpowiadam, na to jednym słowem: z doświadczenia; na

nim oparta jest cała nasza wiedza i z niego ostatecznie się

wyprowadza. Nasze obserwacje zwrócone ku zmysłowym

rzeczom zewnętrznym czy też ku wewnętrznym

czynnościom duchowym, które postrzegamy i które są

przedmiotem naszej refleksji - oto, co zaopatruje umysł w

cały materiał myślenia. Takie są dwa źródła poznania, z

których pochodzą wszystkie idee, jakie mamy lub możemy

mieć naturalnym sposobem.

Idee

• Wszystko, cokolwiek znajdujemy w

umyśle, zarówno postrzeżenia

zewnętrzne i doświadczenia

wewnętrzne, jak i kopie ich powstające

w umyśle, a także abstrakcyjne pojęcia

i wyobrażenia fantazji, wszystko to

Locke obejmuje wspólną nazwą „idei”.

Znamy bezpośrednio tylko idee, a nie

rzeczy. One też, a nie rzeczy są

jedynym punktem wyjścia wiedzy.

Idee i poznanie

• Nasze idee wywodzą się z dwu źródeł: (a) z

doznań zmysłowych, (b) ze spostrzeżeń
ukazujących nam czynności naszego
umysłu, co można nazwać „zmysłem
wewnętrznym”. Skoro myśleć możemy
jedynie za pomocą idei, a wszystkie idee
pochodzą z doświadczenia, to oczywiste
jest, że żadne nasze poznanie nie może
wyprzedzać doświadczenia.

(Bertrand Russel, Dzieje filozofii Zachodu.)

Pierwotnie i wtórne własności

zmysłowe

Locke wprowadził rozróżnienie między

dwoma rodzajami własności, czy też
jakości:

na te, które postrzegamy jako przyrodzone

samemu przedmiotowi, takie jak kształt
lub masa (pierwotne jakości zmysłowe),

oraz te, które postrzegamy w sobie, czyli

skutki oddziaływania przedmiotu na nas.
Przykładem tego może być kolor. (Wtórne
jakości zmysłowe).

Idee proste i złożone

Idee proste dzielą się następnie na idee, które

dochodzą do nas:

tylko przez jeden zmysł (np. kolory, dźwięki);

za pośrednictwem więcej niż jednego zmysłu

(przestrzeń, ruch);

tylko przez refleksję (wewnętrzne procesy

świadomości);

łącznie przez refleksję i doznanie zmysłowe (czas,

przyjemność).

Przez porównanie, dzielenie, łączenie i abstrahowanie

umysł ma także aktywną zdolność tworzenia idei

złożonych, które zawsze składają się jednak z idei

prostych.

George Berkeley

• Berkeley George (1685-1735), filozof irlandzki. Duchowny

anglikański. W latach 1700-1707 studiował w Dublinie. Od 1709
pełnił różne funkcje kościelne w Dublinie i Londynie. 1729-1731
prowadził działalność misyjną w Ameryce Północnej. Od 1734
biskup Cloyn (Irlandia).

Krytyka Locke’a

• Zdaniem Locke'a ludzie tworzą w swoich umysłach

"idee proste", czyli wyobrażenia rzeczy materialnych

na podstawie bodźców emitowanych przez te rzeczy

i rejestrowanych przez zmysły. Berkeley zauważył

jednak, że tak naprawdę dane są nam tylko dwie

rzeczy – same bodźce i wygenerowane na ich

podstawie idee. Do samych przedmiotów

materialnych nie mamy jednak bezpośredniego

dostępu – nie możemy ich sobie bezpośrednio

"włożyć do głowy", stąd tak naprawdę nie wiemy,

czy istnieją rzeczywiście, czy tylko są naszymi

wyobrażeniami. Gdyby ktoś dostarczał nam bodźców

niezależnie od przedmiotów, nie moglibyśmy się

przekonać, że jest inaczej.

TRAKTAT O ZASADACH

POZNANIA LUDZKIEGO

• Każdy przyzna, że ani nasze myśli, ani uczucia, ani idee ukształtowane

przez wyobraźnię nie istnieją poza umysłem. Otóż wydaje się nie mniej

oczywiste, że różne wrażenia zmysłowe, to znaczy idee wyryte na

zmysłach, jakkolwiek byłyby zmieszane i połączone ze sobą (to znaczy

bez względu na to, na jakie składałyby się przedmioty) nie mogą

istnieć inaczej, jak tylko w umyśle, który je postrzega. Myślę, że każdy

może się o tym przekonać naocznie, kto tylko zważy, co się rozumie

przez termin istnieć wówczas, gdy stosuje się on do rzeczy

zmysłowych. Mówię, że stół, na którym piszę, istnieje; znaczy to, że go

widzę i odczuwam dotykiem; jeślibym zaś był poza swą pracownią,

powiedziałbym, że istniał - rozumiejąc przez to, że gdybym się w swej

pracowni znajdował, mógłbym go postrzegać; lub że jakiś inny duch

teraz właśnie go postrzega. Był tu zapach, to znaczy, że go odczuto

węchem; był dźwięk, to znaczy, że go słyszano; była barwa czy kształt,

a więc postrzeżono je wzrokiem albo dotykiem. To jest wszystko, co

mogę rozumieć przez te i tym podobne wyrażenia. Bo to, co się mówi

o absolutnym istnieniu rzeczy niemyślących, bez żadnego związku z

tym, że są postrzegane, wydaje mi się całkowicie niezrozumiałe. Ich

esse to percipi - i nie jest możliwe, aby miały jakiekolwiek istnienie

poza umysłami, czyli rzeczami myślącymi, które je postrzegają.

TRAKTAT O ZASADACH

POZNANIA LUDZKIEGO

• Doprawdy dziwnie jest rozpowszechnione wśród ludzi

mniemanie, jakoby domy, góry, rzeki, słowem

wszelkie przedmioty zmysłowe, miały przyrodzone,

czyli realne istnienie, odmienne od tego, że umysł je

postrzega. Ale bez względu na to, z jakim zaufaniem

świat tę zasadę przyjmuje i udziela na nią zgody, to

przecież każdy, kto się zdobędzie na podanie jej w

wątpliwość, może, jeśli się nie mylę, dostrzec, iż

zawiera w sobie jawną sprzeczność. Czymże bowiem

są wyżej wymienione przedmioty, jeśli nie rzeczami,

które postrzegamy przez zmysły? A czyż postrzegamy

coś innego oprócz własnych swych idei, czy wrażeń

zmysłowych? Czyż nie jest więc jawną sprzecznością,

żeby którekolwiek z nich lub dowolne ich połączenie

miało istnieć niepostrzeżone?

Świat (substancja, materia) nie

istnieje. Istnieć znaczy być

postrzeganym.

• Berkeley uznał, że sama idea bytu obiektywnego jest błędna, bo nie można

stwierdzić istnienia czegokolwiek w sposób obiektywny. Stworzył więc on

pojęcie "bytu obserwowanego", a ściślej mówiąc uznał, że coś istnieje dla

nas wtedy i tylko wtedy, kiedy to możemy obserwować, natomiast gdy nie

obserwujemy, nie możemy mieć pewności, czy to coś nadal istnieje. Jednym

słowem: być oznacza być (przez kogoś) postrzeganym (esse est percipi).

• Jeśli patrzymy na stół i dotykamy go, nasz umysł tworzy sobie ideę stołu,

dając nam wrażenie obiektywnego istnienia tegoż. Jeśli jednak nie patrzymy

na stół w danym momencie, to jak możemy wiedzieć, czy on nadal istnieje?

Mamy w pamięci ideę stołu, ale ona wcale nie musi odpowiadać

rzeczywistemu stołowi, gdyż równie dobrze potrafimy tworzyć sobie idee

rzeczy nieistniejących, których nigdy nie widzieliśmy. Zatem fakt pamiętania

czegoś nie dowodzi wcale, że to faktycznie istnieje. Czy nie rozsądniej jest

zatem uznać, że czegoś takiego jak byt obiektywny nie ma i jest "chwilowo"

tylko to, co w danym momencie obserwujemy?

• Można powiedzieć, że taka definicja bytu jest skrajną konsekwencją

empiryzmu.

Solipsyzm (tylko ja istnieję,

wszystko inne jest moimi

wyobrażeniami)

• Solipsyzm (łac. solus ipse, ja sam) –

pogląd filozoficzny głoszący, że istnieje
tylko jednostkowy podmiot poznający,
cała zaś rzeczywistość jest jedynie
zbiorem jego subiektywnych wrażeń -
wszystkie obiekty, ludzie, etc., których
doświadcza jednostka, są tylko częściami
jej umysłu.

Berkeley – ciągłość świata

• Jak świat może zachować ciągłość,

jeżeli jest jedynie moim
wyobrażeniem?

• Bóg jest gwarantem ciągłości świata,

Bóg „patrzy” cały czas na świat.

David Hume

David Hume (1711-1776), szkocki filozof i historyk.

Dwukrotnie ubiegał się o katedrę uniwersytecką (1744
Edynburg i 1751 Glasgow), ale jego wniosek odrzucono ze
względu na poglądy. Pracował w dyplomacji (m.in. 1763-
1766 sekretarz poselstwa w Paryżu)

BADANIA DOTYCZĄCE ROZUMU

LUDZKIEGO

• Krytyka pojęcia przyczyny:
Patrząc na otaczające nas przedmioty zewnętrzne i rozważając

działanie przyczyn, nie potrafimy nigdy, w żadnym

konkretnym przypadku, wykryć jakiejkolwiek siły czy

koniecznego związku, jakiejkolwiek własności łączącej

skutek z przyczyną tak, iżby był on jej niechybnym

następstwem. Widzimy tylko, że aktualnie jedno zjawisko

faktycznie następuje po drugim. Pchnięcie jednej kuli

bilardowej łączy się z ruchem drugiej. Oto wszystko, co się

przedstawia zmysłom zewnętrznym. Umysł nie doznaje

żadnego odczucia, żadnej wewnętrznej impresji, którą

wywołałoby następstwo tych zjawisk: stąd wynika więc, że

żaden pojedynczy, konkretny przypadek przyczyny i skutku

nie zawiera nic, co mogłoby nasuwać ideę siły lub

koniecznego związku.

Zamiast przyczyny zbieżność w

czasie

Czyste doświadczenie informuje o stałym

następstwie faktów; ale nie poucza, że
jeden fakt wynika z drugiego. Jak dzieje
się, że po jednym fakcie następuje drugi,
tego doświadczenie nie podaje; jeśli więc
mamy się trzymać ściśle doświadczenia,
to musimy wyrzec się związków
przyczynowych i zadowolić się
ustaleniem stałych następstw. (wg. W.
Tatrkiewicza)

Z przeszłości nie możemy

wnioskować o przyszłości

Nie ma zatem żadnej podstawy do uznawania

związków przyczynowych jako koniecznych: ani

podstawy rozumowej, ani doświadczalnej.

Zagadnienie Hume’a: dlaczego choć nie mamy

podstaw uznajemy istnienie związków

przyczynowych? Czynimy to dlatego, że opieramy

się na dawniej zebranym doświadczeniu i

doświadczenie to przenosimy na przyszłość. Hume

pyta dalej, czy mamy prawo przenosić na

przyszłość dawno zebrane doświadczenie?

Odpowiedź jest jasna: nie ma takiego rozumowania,

które upoważniałoby do przenoszenia

dotychczasowego doświadczenia na przyszłość.

Czym jest więc pojęcie

przyczyny?

• Okazuje się tedy, że idea koniecznego związku między

zjawiskami powstaje na podstawie większej liczby podobnych

do siebie przypadków, w których owe zjawiska stale ze sobą

się łączą, że natomiast nie może nam jej nasunąć jeden

spośród takich przypadków, choćbyśmy rozpatrywali go z

wszelkich możliwych punktów widzenia i stron. W większej

liczbie przypadków nie ma jednakże nic, co by różniło każdy z

nich od każdego z przypadków pojedynczych; są one z

założenia dokładnie do siebie podobne, z wyjątkiem tej tylko

okoliczności, że umysł po powtórzeniu się przypadków

podobnych staje się wskutek przyzwyczajenia skłonny na

widok jednego zjawiska oczekiwać tego, które tamtemu stale

towarzyszy, i wierzyć, iż zaistnieje ono rzeczywiście. Ten więc

związek, który umysł nasz czuje, to nawykowe przenoszenie

się wyobraźni z jednego przedmiotu na drugi, który tamtemu

stale towarzyszy - oto owo odczucie, oto impresja, na

podstawie której tworzymy ideę siły czy koniecznego związku.

• Niczego więcej tu nie ma.

Przyczyna jest instynktem,

który dała nam natura

• Wnioskujemy o rzeczach przyszłych

bez znajomości podstaw naszych
wniosków, tak jak możemy poruszać
się nie mając znajomości muskułów.
Ale instynkt nie jest poznaniem.

• Stąd wniosek: zasada

przyczynowości nie jest odpowiednią
podstawą poznania rzeczywistości.

Konsekwencje rozumowania

Hume’a

Nauka opiera się na pojęciu

przyczynowości (związku
przyczynowo-skutkowego).

Jeżeli przyczyna jest jedynie

instynktem, nawykiem,
przekonaniem

To u podstaw teorii naukowych pojawia

się luka, pęknięcie.

Filozofia polityczna

Koncepcje umowy społecznej Thomas

Hobbes

Powstanie liberalizmu John Locke

Thomas Hobbes

• Thomas Hobbes (ur. 5 kwietnia 1588 w Westport w Anglii, zm. 4

grudnia 1679 w Hardwick Hall) - angielski filozof, autor dzieła
Lewiatan (1651), traktatu, w którym dowodzi, że jedynym
sposobem uniknięcia zła, jakie spotyka ludzi żyjących w tzw. stanie
natury, jest zawarcie umowy przekazującej nieograniczoną,

absolutną władzę w ręce suwerena

.

Stan natury

• Stan natury - pojęcie z zakresu filozofii

politycznej, używane w teoriach umowy
społecznej, oznaczające stosunki
międzyludzkie w okresie przed
zapoczątkowaniem procesu socjalizacji i
powstaniem państw. W szerszym
znaczeniu oznacza stosunki między
jednostkami, jakie istniały przed
powstaniem prawa pozytywnego.

Stan natury w filozofii

Hobbesa

• Stan natury to wg Hobbesa wojna każdego z

każdym (łac. bellum omnium contra omnes),
co wynika bezpośrednio z faktu, że każdy
człowiek jest z natury egoistą. Przy braku
zewnętrznych autorytetów, w sytuacji gdy
pozornie wszyscy są wolni, ludzie zaczynają z
sobą walczyć co powoduje, że zamiast
korzystać z wolności każdy musi cały czas
koncentrować się na przetrwaniu. Między
wolnością a przetrwaniem istnieje zatem
stały, nierozwiązywalny konflikt.

Hobbes o stanie natury

(Lewiatan)

• Tak więc wszystko, co się odnosi do czasu wojny, w którym

każdy człowiek jest nieprzyjacielem każdego innego, to

odnosi się również do czasu, w którym ludzie żyją bez

żadnego innego zabezpieczenia niż to, jakie im daje własna

siła i własna inwencja. W takim stanie nie masz miejsca na

pracowitość, albowiem niepewny jest owoc pracy; i co za

tym idzie, nie masz miejsca na odrabianie ziemi ani na

żeglowanie, nie ma bowiem żadnego pożytku z dóbr, które

mogą być przywiezione morzem; nie ma wygodnego

budownictwa; nie ma narzędzi do poruszania i przesuwania

rzeczy, co wymaga wiele siły; nie ma wiedzy o powierzchni

ziemi ani obliczania czasu, ani sztuki, ani umiejętności, ani

sztuki słowa, ani społeczności.

• A co najgorsze, jest bezustanny strach i niebezpieczeństwo

gwałtownej śmierci. I życie człowieka jest samotne, biedne,

bez słońca, zwierzęce i krótkie.

Umowa społeczna i powstanie

państwa (Lewiatan)

• Jedyną drogą do tego, żeby ustanowić taką moc nad ogółem ludzi,

która by była zdolna bronić ich od napaści obcych i od krzywd,

jakie sobie czynią wzajemnie, i która by przez to dawała im takie

bezpieczeństwo, iżby swoim własnym staraniem i płodami ziemi

mogli się wyżywić i żyć w zadowoleniu - otóż jedyną taką drogą

jest przenieść całą ich moc i siłę na jednego człowieka albo na

jedno zgromadzenie ludzi, które by mogło większością głosów

sprowadzić indywidualną wolę ich wszystkich do jednej woli. A to

znaczy tyleż, co: ustanowić jednego człowieka czy jedno

zgromadzenie, które by ucieleśniało ich zbiorową osobę. I trzeba

by też, by każdy uznawał i przyznawał, że jest mocodawcą

wszystkiego tego, co uczyni lub sprawi, iż zostanie uczynione w

rzeczach dotyczących wspólnego pokoju i bezpieczeństwa, ten, kto

reprezentuje ich osobę; żeby więc każdy podporządkował swoją

wolę woli tego reprezentanta i swój sąd o rzeczach jego sądowi.

• I ten, kto ucieleśnia tę osobę, nazywa się suwerenem; o nim się

mówi, że ma moc suwerenną czy zwierzchnią, o każdym zaś

innym człowieku, że jest jego poddanym.

Państwo

• Zdaniem Hobbesa jedynym sposobem na zaprzestanie wojny każdego z

każdym, jest zrzeczenie się wolności jednostkowej, przez zawarcie umowy

społecznej, przekazującej całą władzę suwerenowi (jednostce lub organowi

kolegialnemu). Umowa taka tworzy wspólnotę i państwo. Do zawarcia paktu

popycha człowieka oczywiście lęk przed skutkami stanu naturalnego, ale nie

tylko lęk. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś

osoby, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i

obronę.

• Umowa społeczna usuwa strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na

jego miejscu pojawia się nowy lęk, tym razem jest to lęk przed państwem.

Pakt przedstawia człowiekowi nowe, wyjątkowe źródło obaw. Tworzy realną

gwarancję trwałości zobowiązania. Jest nią nie tyle sam suweren, ile

świadomość konsekwentnej lojalności i oddania innych członków

społeczeństwa, bo tylko ta lojalność i to oddanie są źródłem mocy suwerena.

Jednostka nie jest w stanie prawnie cofnąć paktu, który poddał ją władzy

państwa, nie ma ani takiego uprawnienia, skoro wyzbyła się woli na rzecz

suwerena, ani nawet takiej możliwości, póki zobowiązanie podtrzymywane

jest potęgą państwa. Wspólna decyzja poddanych nie ma mocy zniesienia

władzy państwa. Mimo to poddany powinien dostrzegać niewątpliwą,

podkreśloną przez Hobbesa, granicę swego zobowiązania. Zobowiązanie

poddanych w stosunku do suwerena trwa tylko tak długo, jak długo trwa

moc, dzięki której suweren jest zdolny ochraniać swoich poddanych.

Filozofia polityczna Johna

Locke’a

• Umowa społeczna

• Umowa społeczna jasno zawarta w konstytucji.

Podstawy te można zawrzeć w formalnej umowie, zwanej

konstytucją, którą w pewnym sensie każdy z członków

wspólnoty zawierałby z innym członkiem wspólnoty. Umowa

ta stanowić musi podstawowe prawo danej wspólnoty, nie

może być "tajna" i wszystkie późniejsze akty prawne nie

mogą być z nią sprzeczne. Umowa ta powinna być tak

sporządzona, aby dawać tylko absolutnie niezbędną władzę

wspólnocie nad jej członkami, tak aby każdy z jej członków

musiał rezygnować w jak najmniejszym stopniu z interesu

własnego. Umowa ta staje się pewnego rodzaju suwerenem

takiej wspólnoty, tj. cała władza we wspólnocie ma swoje

źródło w tym tekście, a nie w osobistym zdaniu jakiegoś

pojedynczego człowieka

Filozofia polityczna Johna

Locke’a

• Władza dla całej wspólnoty, dla rządu tylko

prerogatywy. Kolejnym warunkiem było stworzenie

systemu, w którym władza wykonawcza, zajmująca

się bieżącym zarządzaniem spraw wspólnoty (czyli

rząd) musi także być wybierana na zasadzie ugody

wszystkich jej członków np. poprzez wybory. Rząd w

takiej wspólnocie nie ma władzy suwerena, lecz jego

władza jest "delegowana" przez wszystkich członków

wspólnoty na zasadzie przekazania prerogatyw, które

mówią tej władzy, co ma robić i co jej wolno robić.

Prerogatywy te, ze względu na zasadę minimalnego

ograniczania wolności poszczególnych członków

wspólnoty, powinny być możliwe jak najmniejsze,

tylko takie, jakie są absolutnie niezbędne do

sprawnego funkcjonowania rządu.

Filozofia polityczna Johna

Locke’a

• Rządy prawa, a nie siły. Trzecim

warunkiem sprawnego funkcjonowania
takiej społeczności muszą być rządy prawa –
czyli uznanie, że wspólnota ma prawo użyć
siły przeciw swojemu członkowi dopiero
wtedy, gdy ten złamie prawo. Prawo to musi
być stanowione przez wszystkich członków
wspólnoty na drodze dyskusji i znajdowania
wspólnego stanowiska, a jego treść musi
być łatwo dostępna dla wszystkich.

Filozofia społeczna Johna

Locke’a

Wolność wypowiedzi, zrzeszania się i

prowadzenia działalności gospodarczej.

Ostatnim warunkiem jest wreszcie to, aby prawa i

rząd pod żadnym pozorem nie ograniczały tzw.

praw naturalnych członków wspólnoty, a więc

prawa do wypowiadania własnego zdania, bez

którego nie ma szans na prowadzenie uczciwych

dysput politycznych, prawa do zrzeszania się, bez

którego nie ma możności forsowania własnych

poglądów w ramach wspólnoty, oraz do

prowadzenia własnej działalności gospodarczej,

co pociąga też za sobą prawo do posiadania

własnego majątku.

John Locke jako jeden z

tworców liberalizmu

• Liberalizm:

• Liberalizm (z łaciny liberalis – dotyczący wolności, od liber –

wolny), doktryna społeczno-polityczna zakładająca

ograniczenie funkcji państwa w sferze gospodarki i

poszerzenie zakresu wolności jednostki. Powstała na

przełomie XVII i XVIII w., u jej podstaw leżą: indywidualizm,

nadrzędność jednostki nad społeczeństwem, wolność

człowieka, prawo do zdobywania własności, swoboda

działalności gospodarczej, ograniczenie roli państwa, prawa

natury jako normy regulujące życie wszystkich ludzi, podział

władz ze ścisłym wyodrębnieniem jej kompetencji, tj.

stosowanie praw, rządzenie i wykonywanie sprawiedliwości.

Liberałowie uważają, że istnieją przyrodzone, odwieczne

prawa człowieka, których żadna władza nie może naruszać.

Najważniejszym prawem jest wolność dysponowania

własnością. Własność bowiem jest uważana za gwarancję

wolności.

Filozofia Oświecenia

OŚWIECENIE

• Oświecenie – określane często jako Wiek Rozumu to prąd kulturalny oraz okres

w historii Europy przypadający na lata 1688-1789. W rozumieniu szerszym:

epoka w dziejach kultury europejskiej między barokiem a romantyzmem.

• Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha

oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw

człowieka.

• Do najważniejszych wydarzeń związanych z oświeceniem należy rewolucja

francuska. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach

parlament stała się zaczynem zmian zachodzących w Europie.

• Nowy ustrój polityczny Amerykanie uczynili podstawą swojej konstytucji. Stany

Zjednoczone były jednym z doskonalszych przykładów wprowadzenia pomysłów

wieku rozumu w życie. Jednocześnie idee liberalizmu (łac. liberalis - dotyczący

wolności) stały się podstawą ekonomicznego rozwoju tego kraju.

• Wielka Brytania mimo zachowania ustroju monarchii podążyła tą samą drogą,

co doprowadziło do rewolucji przemysłowej w następnym stuleciu.

• W Prusach i Austrii udało się stworzyć zręby państwa rządzonego według rad

filozofów zachowując silną władzę monarchy; wprowadzając absolutyzm

oświecony, którego symbolem są władca Prus Fryderyk Wielki Austrii Józef II

Habsburg

• W Polsce idee oświecenia doprowadziły do powstania Konstytucji 3 maja oraz

do nieudanych prób budowy nowoczesnego państwa. Panował styl określany

mianem klasycyzmu wszechpolskiego.

Filozofowie Oświecenia

Francja:

François-Marie Arouet,

zwany Voltaire, Paul d'Holbach,
Denis Diderot, Jean Le Rond
d'Alembert

Jean-Jacques Rousseau

Wielka Brytania: David Hume, Adam

Smith

Niemcy: Immanuel Kant

Jean-Jacques Rousseau

• Rousseau Jean Jacques (1712-1778) , jeden z najwybitniejszych

filozofów francuskiego oświecenia. Urodzony w Szwajcarii, w
młodym wieku opuścił rodzinną Genewę i udał się na wędrówkę do
Włoch i Francji. W Paryżu zaczął zdobywać wykształcenie, zajmując
się literaturą, muzyką i filozofią.

„Wyznania”

• Chcę pokazać moim bliźnim

człowieka w całej prawdzie jego
natury, a tym człowiekiem będę ja. Ja
sam. Czuję moje serce i znam ludzi.
Nie jestem podobny do żadnego z
tych, których widziałem, śmiem
wierzyć, iż nie jestem podobny do
żadnego z istniejących.

Stan Natury- człowiek dobry

• Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z

człowieka istotę egoistyczną i agresywną.

Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w

czasach poprzedzających rozwój cywilizacji,

"w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od

zbędnych potrzeb, popychających do walki

z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa,

nierówność w korzystaniu z dóbr i podział

pracy zapoczątkowały trwający do dziś

upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i

sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę,

żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

Umowa społeczna

• Co sprawia, że państwo jest jedno? Zjednoczenie jego

członków. A z czego powstaje zjednoczenie jego członków?

Z zobowiązania, które ich łączy. Z tym się wszyscy

zgadzają. Jakaż jest jednak zasada tego zobowiązania? Oto

kwestia, co do której panują wśród autorów rozbieżności.

Według jednych jest nią siła; według innych ? władza

ojcowska; według innych jeszcze ? wola Boża. Każdy

formułuje swoją zasadę i zwalcza zasadę sformułowaną

przez innych; i ja też nie uczyniłem inaczej; idąc w ślady

najlepszych spośród tych, którzy zagadnienia te roztrząsali,

uznałem za zasadę ciała politycznego umowę jego

członków, odrzucając inne zasady. Oprócz tego, że zasada

ta jest prawdziwa, przewyższa ona wszystkie inne

trwałością; bo cóż może być pewniejszą podstawą

zobowiązania między ludźmi jak wolna decyzja

podejmujących zobowiązanie? Można się spierać co do

wszelkiej innej zasady, ale ta jest bezsporna. (...)

Umowa społeczna

• Swoje poglądy na powstanie i rozwój

społeczeństwa Rousseau zawarł w słynnym dziele

Umowa społeczna (1762, wydanie polskie w tomie

pt. Umowa społeczna. Uwagi o rządzie polskim.

List o widowiskach i inne pisma, 1966). Przedstawił

w nim model doskonałego społeczeństwa,

żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju

demokratycznym, którego obywatele współpracują

ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego

prawem porządku. Rousseau postulował budowę

nowego społeczeństwa poprzez właściwe

wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.

Immanuel Kant

• Urodzony 22 kwietnia 1724 roku w Królewcu zmarł w roku

1804. Był niemieckim filozofem, w jego życiu przeważała

monotonia, albowiem Kant prowadził typowo pedantyczny

styl życia. Mieszkańcy Królewca mogli wg jego przechadzek

regulować zegarki, ponieważ Kant o jednej i tej samej porze

przechadzał się ulicą. Życie jego było ciężkie, długo musiał

czekać, aby go zauważono. Wstawał o zawsze o 5 rano i

brał się za "rzeczy cięższe", następnie o godz. 7 szedł do

pracy na Uniwersytet w Królewcu, wykładając tam dwie

godziny. Przebywał na Uniwersytecie w Królewcu 40 lat,

rezygnując z innych lepszych ofert. Żył równo 80 lat.

• Do jego najważniejszych dzieł należą:

"Krytyka czystego rozumu",

"Krytyka praktycznego rozumu",

"Krytyka władzy sądzenia".

Poglądy Kanta teoria

poznania

Punkty wyjścia: empiryzm i racjonalizm.
Koncepcja przyczyny w filozofii Hume’a.
Hume dowodził, że pojęcie przyczyny ma

charakter subiektywny, podważał w ten
sposób obiektywność nauk przyrodniczych.

Kant stara się odpowiedzieć na pytanie
„Jak jest możliwe czyste przyrodoznawstwo?”

aby odpowiedzieć na to pytanie musimy
najpierw dokonać analizy możliwych sądów.

Synteza racjonalizmu i

empiryzmu

• Oba źródła poznania są niezbędne. W

każdym poznaniu spotykają się te
dwa czynniki i oba są równoprawne,
bo oba są niezbędne.

Metoda transcendentalna

• Punktem wyjścia Kanta jest fakt istnienia nauki

(nie kwestionuje on, jak uczynił to Hume

pewności nauki). Filozofia ma poddać analizie

naukę i wskazać warunki, pod jakimi nauka jest

możliwa. Przede wszystkim ma ustalić, jakie sądy

aprioryczne są w nauce zawarte. Stosownie do

przyjętej terminologii nazywał postępowanie to

„transcedentalnym”. Transcendentalna metoda, w

przeciwieństwie do psychologicznej, badała

przedstawienia i sądy nie przez analizę umysłu,

lecz przez analizę jego wytworów: analizowała

obiektywny fakt: naukę. (wg. W. Tatarkiewicza)

Sądy analityczne i

syntetyczne

• Sądy analityczne:
Np „Trójkąt

równoboczny jest
trójkątem”

• Sądy syntetyczne:
Np.. W środę padało.

Sądy a priori i sądy empiryczne

(a posteriori)

• Sąd a priori sąd,

który ma podstawę
inną niż
doświadczenie.

Np.. 2+2=4

• Sądy empiryczne,

które zależą od
obserwacji.

Czy istnieją sądy syntetyczne a

priori?

•

Zagadką są sądy syntetyczne a priori. Jak

jest możliwe wypowiadać o przedmiocie coś, co

nie jest zawarte w jego pojęciu, ani zaczerpnięte z

doświadczenia? Co więcej, właśnie te sądy są

podstawą wiedzy, nauki o świecie. Sądy

analityczne są co prawda powszechne i

konieczne, ale nie zawierają wiedzy. Sądy

empiryczne (syntetyczne a posteriori)

powiększają co prawda wiedzę, ale nie są ani

powszechne ani konieczne, a wiedza powinna

być czymś powszechnym i koniecznym.

Kategorie aprioryczne:

przestrzeń i czas

• Kant szukał apriorycznych czynników wiedzy i szukał ich

też w sferze zmysłowej umysłu człowieka, w wyobrażeniach.

Szukał więc wyobrażeń, które byłyby i a priori, a tym

samym by były pewne i konieczne. Uznał, że właśnie czas i

przestrzeń te warunki spełniają.
Dlaczego przestrzeń jest wyobrażeniem a priori? Ponieważ

nie jest wyobrażeniem empirycznym.
Niemożliwe jest więc, by przestrzeń była zaczerpnięta z

doświadczenia zewnętrznego, gdyż odwrotnie – wszelkie

doświadczenie zewnętrzne zakłada jako swój niezbędny

warunek
wyobrażenie przestrzeni.
Przestrzeń jest również wyobrażeniem koniecznym,

niepodobna bowiem ją usunąć z wyobrażeń. Można sobie

wyobrazić, że nie ma przedmiotów w przestrzeni, lecz nie

można sobie wyobrazić, że
nie ma przestrzeni.

Kategorie aprioryczne

• Czymże więc jest przestrzeń i czas? Nie są czymś realnym,

bo gdyby tak było wtedy naturalnym sposobem ich

poznania byłoby poznanie empiryczne, zmysłowe. Gdyby

przestrzeń była jakimś przedmiotem realnym musiałaby by

być czymś w rodzaju naczynia obejmującego wszystkie

przedmiotu i pozbawionego ścian, a tego też nie sposób

sobie wyobrazić. Jeżeli więc czas i przestrzeń nie są czymś

realnym , więc są czymś idealnym. Nie należą do świata

rzeczy, lecz pochodzą z naszych zmysłów. Zmysły nasze nie

wytwarzają ich z wrażeń, lecz je od sobie do wrażeń dodają.

Odbierając wrażenia ujmujemy je w pewien porządek, bądź

jako współczesne, bądź jako następujące po sobie.

Pierwszy porządek nazywamy przestrzenią, drugi – czasem.

Czas i przestrzeń są jakby formami naoczności.
Materia wyobrażeń jest empiryczna (wrażenia), ale ich

forma (przestrzenna i czasowa) jest a priori.

Przestrzeń i czas

• Według Kanta świat zewnętrzny jest

przyczyną jedynie treści wrażeń, natomiast

uporządkowanie tej treści w czasie i

przestrzeni jest dziełem naszego aparatu

umysłowego, dostarczyciela pojęć, za

pomocą których rozumiemy doświadczenie.

Gdybyś stale nosił niebieskie okulary,

mógłbyś być pewny, że wszystko będziesz

widział na niebiesko. Podobnie, skoro twój

umysł nosi stale okulary przestrzenne jesteś

pewny, że zawsze wszystko będziesz widział

w przestrzeni.

Podwojenie świata

• Świat „rzeczy samych w sobie” w

zasadzie niedostępny naszym
zmysłom, dostępny tylko umysłowi,
dlatego nazywany światem
noumenów (od słowa nous – umysł)

• Świat „rzeczy dla nas” (fenomenów)

dostępny zmysłom.

Podsumowanie epistemologii

Kanta

•

Dotychczas filozofowie uważali, że umysł ludzki reaguje biernie na wszystkie bodźce środowiska,

które oddziałuje na nasze wrażenia. Umysł jest jednak czynny, ale w jakiej formie? Na to pytanie

odpowiedział Kant, który zauważył, że to właśnie aktywność umysłu jest warunkiem poznania, w

tym sensie, że na treści doznań zmysłowych, ze swej istoty nieuporządkowanych, narzucone są

aprioryczne, czyli niezależna od doświadczenia, pojęcia przestrzeni i czasu, które te treści

porządkują. A więc te dwa pojęcia stanowią jakby trwały szkielet naszego poznania, wypełniany

przez dane, których dostarczają zmysły. Przestrzeń i czas są swoistą formą oglądu rzeczywistości,

niezależną od doświadczenia, gdyż zeń nie wynikają. Taki pogląd na charakter poznania stał się

dla Kanta podstawą do skrytykowania tradycyjnej metafizyki i ujęcia matematyki, która składa się

z sądów syntetycznych a priori. Sądy takie (aprioryczne) nie wynikają z naszego doświadczenia,

ale mając charakter sądów syntetycznych, rozszerzają naszą wiedze o świecie.

Drugim typem sądów były sądy analityczne, w których orzeczenie zawarte jest już w podmiocie, a

więc nic nowego one nie wnoszą. Podział sądów na analityczne i syntetyczne oraz aprioryczne i

aposterioryczne miał ważki cel. W ten sposób bowiem Kant sprowadzał przeciwieństwo między

racjonalizmem a empiryzmem do kategorii sądzenia, a tym samym likwidował owo

przeciwieństwo. Sądy a priori w dziedzinie matematyki i przyrodoznawstwa mają wartość

obiektywną, sprawa ta jest jednak wątpliwa, gdy przejdziemy na teren metafizyki. A więc człowiek

patrzy na świat przez pryzmat dwóch kategorii: przestrzeni i czasu, i tym samym nie poznaje on

rzeczywistości takiej, jaką ona jest. Poznanie na tym szczeblu zmysłowym staje się aprioryczne, a

więc subiektywne, obraz zaś rzeczywistości otrzymany w wyniku procesu poznania jest obrazem

złożonym, w którym elementy subiektywne mieszają się z treściami obiektywnymi. Poza uzyskany

w ten sposób obraz człowiek jednak nie może wyjść. Tę właśnie teorie poznania nazywa Kant

estetyką transcendentalną. A więc transcendentalne jest dla niego wszelkie poznanie, które

zajmuje się w ogóle nie tyle przedmiotami, ile naszym sposobem poznawania przedmiotów, jeśli

sposób ten ma być a priori możliwy. System takich pojęć nazywałby się filozofią

transcendentalną. Na tej właśnie podstawie koncepcję filozoficzną Kanta zwie się często

idealizmem transcendentalnym. (R. Palacz, Klasycy filozofii, Warszawa 1987, s. 160-161)

Etyka Kanta

• "Nigdzie w świecie, ani nawet w ogóle poza jego

obrębem, niepodobna sobie pomyśleć żadnej rzeczy,

którą bez ograniczenia można by uważać za dobrą,

oprócz jedynie dobrej woli."

• Dobra wola (intencja) a nie skutki działania.
Dobra wola nie jest dobra ze względu na swoje dzieła

i skutki ani ze względu na swą zdatność do osiągnięcia

jakiegoś zamierzonego celu, lecz jedynie przez

chcenie, tj. sama w sobie, i sama w sobie rozważana

musi być bez porównania znacznie wyżej ceniona

aniżeli wszystko, cokolwiek dzięki niej może być

dokonane na korzyść jakiejś skłonności, nawet —

jeżeli kto woli — na korzyść sumy wszystkich

skłonności."

Dobra wola i obowiązek

moralny

• Cóż jednak należy rozumieć pod pojęciem „dobrej woli"? Kant nie uważa jej

za ideę, której należy nauczać. Twierdzi, iż wymaga ona tylko oświecenia,

gdyż jest znana wszystkim ludziom. Postanawia więc zbadać pojęcie

„obowiązku", w którym pojęcie dobrej woli się zawiera. Z góry jednak

delikatnie zaznacza, że "z pewnymi subiektywnymi ograniczeniami

i przeszkodami, które jej jednak nie ukrywają i nie zmieniają nie do

poznania, ale raczej przez kontrast podnoszą [jej znaczenie] i w tym

jaśniejszym przedstawiają ją świetle."

• Na przykładzie obowiązków zostaje wyjaśniona idea moralności u Kanta.

Według niego tylko czyny, w których spełniamy obowiązek dlatego, że jest

obowiązkiem, możemy uznać za moralne. Odrzuca przy tym czyny

przeciwne obowiązkowi, a także takie, które dokonywane są „zgodnie

z obowiązkiem", ale nie z poczucia obowiązku. Oto przykład: jadę

samochodem po pustej drodze — jest widno, sucho, droga jest dość

szeroka. Dopuszczalna prędkość to 90 km/h. Jeżeli pojadę szybciej to

wówczas postąpię wbrew przepisom — raczej nie będzie to czyn moralny.

Natomiast gdybym jechał 90 km/h, gdyż bałbym się ewentualnego

mandatu, wówczas również nie byłby to czyn moralny. Jednakże skoro

poruszałbym się z przepisową prędkością tylko dlatego, iż szanuję

obowiązek i prawo, wówczas postępowałbym moralnie.

Imperatyw hipotetyczny i

kategoryczny

• Pojęcie imperatywu jest jednym z „mglistych

pojęć", na których ludzie zwykli opierać swoje

wiadomości o Kancie. Samo zagadnienie jest dość

proste do zrozumienia. Wyróżniamy dwa typy

imperatywów: hipotetyczny i kategoryczny.

Zgodnie z definicją imperatywu hipotetycznego, by

osiągnąć jakiś cel należy spełnić jakiś warunek.

„Jeżeli chcesz być zdrowy, regularnie uprawiaj

ćwiczenia fizyczne.". Definiują one pewien sposób,

który musi zostać spełniony, aby osiągnąć

konkretny cel. Istnieje też imperatyw kategoryczny,

który nie ma charakteru warunkowego. „Regularnie

uprawiaj ćwiczenia fizyczne." — oto przykład

imperatywu kategorycznego. Przyjmuje się go

w „czystej postaci", bez jakichkolwiek warunków.

Imperatyw kategoryczny

(różne sformułowania)

• Kategoryczny imperatyw jest więc tylko jeden

i brzmi następująco: postępuj tylko według takiej

maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć,

żeby stała się powszechnym prawem."

• lub:

• "Ponieważ powszechność prawa, według którego

dokonują się skutki, stanowi to, co właściwie

w najogólniejszym znaczeniu (ze względu na formę)

nazywamy przyrodą, tj. bytem rzeczy, o ile jest on

określony według powszechnych praw, przeto

ogólny imperatyw obowiązku mógłby brzmieć

następująco: postępuj tak, jak gdyby maksyma

twojego postępowania przez wolę twą miała

się stać ogólnym prawem przyrody."

Imperatyw kategoryczny

• Twierdzę oto: człowiek i w ogóle każda istota

rozumna istnieje jako cel sam w sobie, nie

tylko jako środek, którego by ta lub owa wola

mogła używać wedle swego upodobania, lecz

musi być uważany zarazem za cel zawsze, we

wszystkich swych czynach, odnoszących się

tak do niego samego jak też do innych istot

rozumnych.

• [...] Praktyczny imperatyw brzmieć więc

będzie następująco: Postępuj tak, byś

człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też

w osobie każdego innego używał zawsze

zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka."

Georg Wilhelm Friedrich

Hegel Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831), filozof niemiecki,
twórca idealistycznego systemu obejmującego wszystkie działy
filozofii. Określił na nowo jej przedmiot i zadania. Uznał, że
powinna się zajmować Absolutem w jego zewnętrznym i

koniecznym rozwoju

.

G.W.F. HEGEL

• Hegel urodził się w Stuttgarcie w rodzinie urzędnika. Początkowo

studiował teologię w Tybindze a jego kolegami ze studiów byli

Friedrich Hölderlin i Friedrich Schelling. Filozofią zajął się dopiero w

1801 roku, wykładając początkowo na uniwersytecie w Jenie jako

docent przedstawił swoje poglądy w „Phänomenologie des Geistes”

(1806), potem pracował jako dyrektor gimnazjum w Norymberdze

(1808—1816). Napisał wtedy „Wissenschaft der Logik” (1812—

1816). W roku

1816

został profesorem Heidelbergu, tworząc

następne dzieło: „Enzyklopädie der philosophischen

Wissenschaften im Grundriss” (1817, 3 wyd. 1830). W roku 1818

został powołany na stanowisko profesora do Berlina. Tu ogłosił

„Grundlinien der Philosophie des Rechts” (1821). Jego wykłady z

filozofii historii, sztuki, religii i historii filozofii wydał Karl Ludwig

Michelet pt. „G. W. F. Hegels Werke, vollst/ndige Ausgabe durch

einen Verein von Freunden des Verewigten” (1832—1845, 18 t.,

tom 19. ukazał się w 1887). Najnowsze kompletne wydanie

wszystkich dzieł Hegla wychodziło w Berlinie w latach 30. XX

wieku. Zdobył za życia wielu uczniów (heglizm) i pozycję

największego niemieckiego filozofa. Umarł w czasie epidemii

cholery, która wybuchła w Berlinie w 1831 r.

Dialektyka (definicja)

Dialektyka (z greckiego dialektiké), w

filozofii nazwa metody rozumowania
albo teoria ontologiczna ujmująca
rzeczywistość w aspekcie
dynamicznym.

Dialektyka (historia pojęcia)

• W starożytności i średniowieczu mianem dialektyki określano głównie:

1) sztukę prowadzenia dyskusji i dochodzenia do prawdy przez ukazywanie

sprzeczności w sposobie myślenia rozmówcy lub przez obalanie zaprzeczeń

dowodzonych tez (sofiści, Sokrates, Platon, Arystoteles, także Abelard,

który uczynił z dialektyki narzędzie teologii),

2) logikę (stoicy, scholastyka). I. Kant wprowadził jako część logiki

transcendentalnej tzw. dialektykę transcendentalną badającą krytycznie

roszczenia poznawcze i antynomie czystego rozumu.

W czasach nowożytnych przeważa jednak pojmowanie dialektyki jako teorii

bytu, ukazującej rozwój rzeczywistości w postaci procesu, którego istotę

stanowi ścieranie się i jednoczenie przeciwieństw. Jej początki sięgają myśli

Heraklita z Efezu, później rozwijana była przez neoplatonizm i niektórych

myślicieli renesansu (G. Bruno, Mikołaj z Kuzy).

Najpełniejszy wyraz znalazła w tzw. klasycznej filozofii niemieckiej, u J.G.

Fichtego, F.W. Schellinga, zwłaszcza u G.W.F. Hegla, który za pomocą

dialektyki opisał rozwój ducha obiektywnego, opierając też na niej metodę

jego poznania, tj. rozumowanie idące od tezy do jej przeciwieństwa -

antytezy, i tworzące z nich syntezę.

Dialektyka Hegla

• Dialektyczna metoda Hegla, Hegel za naczelne

prawo logiki uznał prawo dialektyczne, zgodnie z

którym każdemu prawdziwemu twierdzeniu

odpowiada prawdziwe przeczenie, każdej tezie

antyteza, z których później wyłania się synteza.

Np. twierdzenie, że byt jest absolutem, prowadzi

do antytezy, że jest niczym. Ponieważ żadne

twierdzenie nie osiąga całości bytu, przeto żadne

nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda i fałsz

zespalają się więc i nie są stanowczymi

przeciwieństwami. Sprzeczności w myśleniu

prowadzą przez dialektyczny proces do prawdy.

Dialektyka Hegla

• W znaczeniu heglowskim dialektyka była

swoistym mechanizmem walki sprzecznych idei,

będącym podstawowym motorem rozwoju świata

i postępu historycznego. Mechanizm ten polegać

miał na ciągłym i samoistnym procesie ścierania

się sprzecznych idei wg tzw. praw dialektyki.

Prawa te można w skrócie ująć w następujący

schemat: a) każda teza (idea) ma zawsze swoje

przeciwieństwo zwane antytezą, b) mimo, że

przeciwne, tezy te można uzgodnić poprzez

wygenerowanie tezy wyższego rzędu zwanej

syntezą, c) dla syntezy można ponownie stworzyć

jej antytezę i cały proces zaczyna się od początku.

Rozwój Absolutu – triada

heglowska

Absolut – negacja absolutu (przyroda)–

powrót absolutu do samego siebie
(poprzez rozwój społeczeństwa
ludzkiego)

Negacja negacji, ale z zachowaniem

całego dorobku drogi, jaką przebył
absolut.

Filozofia historii Hegla

• Historiozofia, dziedzina filozofii, określana

często mianem filozofii historii, uznawana
niekiedy za samodzielna gałąź wiedzy - skupia
się na refleksji nad dziejami, nad ich sensem,
biegiem i celem, i próbuje ustalić ogólne
prawidłowości nimi rządzące. Przedmiotem
badań historiozofii jest też postrzeganie
procesu dziejowego przez ludzi, różne sposoby
jego przedstawiania i rozumienia.

Koncepcje historiozoficzne

• Koncepcje historiozoficzne:
• 1) Cykliczna: wszystko w dziejach się powtarza: np. wiek

złoty, srebrny, brązu i znów wiek złoty.

• 2) Historia jako ciąg przypadków („gdyby nos Kleopatry był

dłuższy, inaczej potoczyłyby się dzieje świata” Blaise

Pascal)

• 3)Linearna: dzieje rozwijają się według praw i
dążą do ostatecznego celu.

Filozofia historii Hegla (rozwój

wolności)

„

We wschodnich despocjach wolny był

tylko jeden człowiek — właściwy

despota. Antyk grecko-rzymski przynosi

już wolność wielu ludziom — wolnym

obywatelom. Ale dopiero w

 chrześcijańsko-germańskim świecie

nowożytnym wolni stają się wszyscy

ludzie". O  tyle więc historia jako taka

jest tożsama z  historią wolności: nie

jest niczym innym jak procesem rozwoju

wolności, jej stawaniem się i  jej stałym

przyrostem.

Duch obiektywny

W systemie Hegla ważne jest rozróżnienie między Duchem

subiektywnym a Duchem obiektywnym. Duch subiektywny to przejaw

Ducha w pojedynczym człowieku. Najwyższym przejawem Ducha

subiektywnego jest pojawienie się wolności człowieka. Według Hegla

idei człowieka naprawdę wolnego nie było ani na Wschodzie, ani w

Grecji, ani w Rzymie. Taką ideę wprowadza dopiero chrześcijaństwo,

dla którego człowiek ma wartość nieskończoną, gdyż jest kochany

przez Boga i przeznaczony do życia z Bogiem jako Duchem, który już

mieszka w człowieku. Z kolei Duch obiektywny realizuje się głównie w

instytucjach, a zwłaszcza w rodzinie, w etosie narodu oraz w

normach ustanawianych przez państwo. Duch obiektywny to

zatem cały duchowy kontekst społeczny, bez którego nie byłoby

możliwe wychowanie i rozwój moralny, a także rozwój języka, kultury,

pojęć, wiedzy i mądrości poszczególnych ludzi. Pojedynczy człowiek

jest wyrazicielem sfery duchowej, ale nie jest jej źródłem ani pełnią.

Według Hegla rodzina, etos narodu i prawa państwowe to nie

wynik subiektywnej umowy społecznej, ale obiektywny

przejaw Ducha. Historia ludzkości prowadzi ku rozwojowi, gdyż

mimo wojen a nawet upadku całych cywilizacji, obserwujemy rozwój

świadomości i wolności.

Fazy rozwoju ducha

• W wizji Hegla historia ludzkości to Duch wyalienowany od samego siebie i

powracający do siebie w poszczególnych epokach dziejów. Najpierw to

Duch w epoce greckiej „polis”. Epokę tę charakteryzuje dramatyczny

rozdźwięk między prawem Bożym a prawem ludzkim, symbolizowany

poprzez konflikt Antygony i Kreona. W tej tragicznej historii obie postaci

zostają ukarane: Antygona za respektowanie prawa ludzkiego, a Kreon za

respektowanie prawa Bożego. Według Hegla takie konflikty prowadzą do

zwycięstwa praw jednostki nad prawami społeczeństwa.

• Druga faza alienacji Ducha w historii to Europa nowożytna, w której zanika

jedność samoświadomości człowieka, gdyż w społeczeństwie zaczyna

dominować walka o władzę i bogactwo. W ten sposób pojawia się „kultura”,

która wszystko krytykuje i wszystko relatywizuje, niszcząc w konsekwencji

samą siebie. Reakcją na ten relatywizm jest wiara religijna (odwoływanie

się do Innego Świata), której z kolei przeciwstawia się czysty intelekt,

broniący praw rozumu.

• Trzecia faza dziejów Ducha to powrót Ducha do siebie w postaci

moralności. Pierwszym etapem tej trzeciej fazy jest moralność typu Kanta,

który ogłasza „czystą” powinność mocą samej powinności, ale nie jest w

stanie sprecyzować treści tejże powinności. To prowadzi do moralnej

pustki norm, a to z kolei do konfliktu i do wyższej syntezy, która jest

możliwa dzięki przebaczeniu i pojednaniu.

Wielkie jednostki w historii

• Jeśli rzucimy okiem na los tych wielkich postaci historycznych, które

powołane były na wykonawców woli ducha świata, to zobaczymy, że los ten

nie był szczęśliwy. Nie osiągnęli spokoju i zadowolenia, całe ich życie było

pracą i mozołem, cała ich istota jedną namiętnością. Kiedy cel -został

osiągnięty, odpadają niby próżna łupina od jądra owocu. Umierają młodo,

jak Aleksander, giną zamordowani, jak Cezar, zsyłani są na św. Helenę, jak

Napoleon. Tę złowrogą pociechę, że wielcy ludzie nie zaznali tego, co

nazywa się szczęściem, i że szczęście zdolne jest dać tylko życie prywatne,

które może upływać w bardzo rozmaitych zewnętrznych okolicznościach —

tę pociechę niech czerpią z dziejów ci, którzy jej potrzebują. A potrzebuje jej

tylko zawiść, którą drażni wszystko, co wielkie i wybitne, która stara się je

pomniejszyć i wykryć na nim plamy. Także w nowszych czasach wykazywano

nieraz, że monarchowie nie są na swych tronach szczęśliwi, skutkiem czego

nikt nie zazdrości im tronu i każdy łatwo godzi się z tym, że nie on sam, lecz

oni na nim zasiadają. Człowiek wolny nie bywa zresztą zawistny, lecz z

uznaniem odnosi się do wszystkiego, co wielkie, i raduje się jego istnieniem.

Historyczne postacie należy więc oceniać z punktu widzenia owych ogólnych

momentów, które stanowią istotną treść interesów, a więc i namiętności

jednostek. Są oni ludźmi wielkimi, ponieważ chcieli i dokonali czegoś

wielkiego, czegoś, co nie było wytworem wyobraźni lub złudzeniem, lecz

rzeczą słuszną i konieczną.

•

GWF Hegel „Wykłady z filozofii dziejów”

Ukąszenie heglowskie (Czesław

Miłosz)

• Historycyzm – pojęcie wprowadzone przez

Karla R. Poppera – pejoratywna nazwa poglądu

filozoficznego (neutralną jest historyzm)

głoszącego, że w historii istnieją nieubłagane

prawa i rozwija się ona w określonym kierunku

aby osiągnąć teoretycznie konieczny cel.

Pogląd ten występuje w wielu systemach

filozoficznych. Najpełniej został wyrażony

przez Hegla, a następnie został zaadaptowany

do marksizmu.

• Nie liczą się cierpienia jednostek, liczy się

jedynie rozwój (postęp) w historii.

Karol Marks

• Marks Karol (1818–1883), niemiecki filozof i działacz

rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu

robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego – doktryny

wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w

drodze rewolucyjnej walki. Od 1844 współpracował z F. Engelsem,

w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny – program

Związku Komunistów.

Marks organizował i współuczestniczył w założeniu

Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (1864) – I

Międzynarodówki. Według Marksa świat jest materialny i rozwija

się zgodnie z obiektywnymi prawami materii, stąd jest poznawalny

– podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Głosił, że każde zjawisko

ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności

świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym

ruchu (dialektyka). Oznacza to, że świat nie tylko jest w stałym

rozwoju, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej

doskonałych. Wszystko to odbywa się w bezustannej walce, która

jest siłą napędową każdego rozwoju.

Manifest partii

komunistycznej

•

„Historia wszelkiego społeczeństwa dotychczasowego jest historią walk

klasowych.

Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, pan feudalny i chłop-poddany,

majster cechowy i czeladnik, krótko mówiąc, ciemiężyciele i uciemiężeni

pozostawali w stałym do siebie przeciwieństwie, prowadzili nieustanną, to

ukrytą, to jawną walkę, - walkę, która za każdym razem kończyła się

rewolucyjnym przekształceniem całego społeczeństwa, lub też wspólną

zagładą walczących klas.

W poprzednich epokach historycznych znajdujemy prawie wszędzie zupełne

rozczłonkowanie społeczeństwa na rozmaite stany, całą drabinę hierarchiczną

różnorodnych stanowisk społecznych. W starożytnym Rzymie mamy

patrycjuszów, rycerzy, plebejuszów, niewolników; w wiekach średnich - panów

feudalnych, wasali, mieszczan cechowych, czeladników, chłopów-poddanych i

ponadto jeszcze wewnątrz prawie każdej z tych klas znowu odrębną

hierarchię.

Wyrosłe z upadku społeczeństwa feudalnego nowoczesne społeczeństwo

burżuazyjne nie zniosło przeciwieństw klasowych. Zastąpiło ono jedynie

dawne klasy, dawne warunki ucisku, dawne formy walki przez nowe.

Nasza epoka, epoka burżuazji, wyróżnia się jednakże tym, ze uprościła

przeciwieństwa klasowe. Całe społeczeństwo rozszczepia się coraz bardziej i

bardziej na dwa wielkie wrogie obozy, na dwie wielkie, wręcz przeciwstawne

sobie klasy: burżuazję i proletariat.”

Wartość dodatkowa

• „Przeciętną ceną pracy najemnej jest minimum płacy zarobkowej,

tj. suma środków żywności niezbędnych do utrzymania przy życiu

robotnika, jako robotnika. To więc, co robotnik najemny

przywłaszcza sobie przez swą działalność, wystarcza jedynie do

odtworzenia jego bytu. Nie zamierzamy bynajmniej znosić tego

osobistego przywłaszczania produktów pracy, służącego

bezpośrednio do odtwarzania życia, przywłaszczania, nie

pozostawiającego żadnego czystego dochodu, który by mógł dać

władzę nad cudzą pracą. Chcemy znieść jedynie nędzny charakter

tego przywłaszczania, przy którym robotnik żyje tylko po to, żeby

pomnażać kapitał i tylko o tyle, o ile wymaga tego interes klasy

panującej.”

Manifest komunistyczny

Wartość dodatkowa – robotnik pracuje tylko przez część swego dnia

pracy po to, by zarobić na swe utrzymanie. Pozostała część pracy

jest przywłaszczana przez kapitalistę i stanowi podstawę przyrostu

kapitału. Marks nazywa to „wartością dodatkową”

Zniesienie własności

prywatnej

• „Oburzacie się, że chcemy znieść własność prywatną. Ale w waszym dzisiejszym

społeczeństwie własność prywatna jest zniesiona dla dziewięciu dziesiątych jego

członków. Istnieje ona właśnie dzięki temu, że nie istnieje dla dziewięciu dziesiątych.

Zarzucacie więc nam, że chcemy znieść własność, której niezbędnym warunkiem

jest brak własności dla olbrzymiej większości społeczeństwa.

Słowem, zarzucacie nam, że chcemy znieść waszą własność. Tego istotnie chcemy.

Z chwilą, gdy ustaje możność przekształcenia pracy w kapitał, pieniądz, rentę

gruntową, krótko mówiąc, w dającą się zmonopolizować potęgę społeczną, tj. z

chwilą, gdy własność osobista nie może się już przeistoczyć we własność

burżuazyjną, z tą chwilą - oświadczacie - jednostka ludzka zostaje zniesiona.

Przyznajecie zatem, że przez jednostkę ludzką rozumiecie jedynie burżua,

burżuazyjnego posiadacza i nikogo więcej. A taka jednostka istotnie ma być

zniesiona.

Komunizm nie odbiera nikomu władzy przywłaszczania sobie produktów

społecznych, odbiera jedynie władzę ujarzmiania cudzej pracy za pomocą tego

przywłaszczania.

Wysuwano zarzut, że ze zniesieniem własności prywatnej ustanie wszelka

działalność i zapanuje powszechne próżniactwo.

W takim razie społeczeństwo burżuazyjne musiałoby od dawna zginąć wskutek

lenistwa; tu bowiem, ci, którzy pracują, nie dorabiają się niczego, ci zaś, którzy się

dorabiają, nie pracują. Całe to rozumowanie sprowadza się do tautologii, że nie

będzie już pracy najemnej, skoro nie będzie kapitału”

Rewolucja

• „Słowem, komuniści popierają wszędzie wszelki ruch rewolucyjny

przeciw istniejącym stosunkom społecznym i politycznym.

We wszystkich tych ruchach komuniści wysuwają jako

podstawowe zagadnienie ruchu, zagadnienie własności, bez

względu na to, czy przybrało ono bardziej lub mniej rozwiniętą

formę.

Wreszcie, komuniści działają wszędzie na rzecz łączności i

porozumienia partii demokratycznych wszystkich krajów.

Komuniści uważają za niegodne ukrywanie swych poglądów i

zamiarów. Oświadczają oni otwarcie, że cele ich mogą być

osiągnięte jedynie przez obalenie przemocą całego

dotychczasowego ustroju społecznego. Niechaj drżą panujące

klasy przed rewolucją komunistyczną. Proletariusze nie mają w

niej nic do stracenia prócz swych kajdan. Do zdobycia mają cały

świat.

• Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”

Manifest komunistyczny (ostatnie zdania)