Henryk Januszek

SOCJOLOGIA



Wykład VI
STRATYFIKACJA SPOŁCZEŃSTWA

Większość społeczeństw zorganizowana

jest w ten sposób, że bez przerwy

rozdziela

nierówno

między

różne

kategorie ludzi określone nagrody i

obciążenia, w

konsekwencji, każda zbiorowości ludzka

składa się z rozmaitych klas, warstw i

grup społecznych pozostających ze sobą

w

relacjach

nadrzędności

i

podporządkowania,

składających się na

określony

system

stratyfikacji

lub

uwarstwienia danego społeczeństwa.

Pojęcie stratyfikacji społecznej

Stratyfikacją społeczną lub

"uwarstwieniem”

społecznym s

ocjologowie nazywają nierówne

uporządkowanie jednostek i grup społecznych.

Stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo ma
pewien system rang, według których: pewne
klasy, warstwy i grupy społeczne stoją wyżej, inne
zaś niżej a ich suma stanowi system
stratyfikacji

lub

uwarstwienia

danego

społeczeństwa,

którego

konsekwencją

są

widoczne nierówności społeczne.

Stratyfikacja społeczna

Stratyfikacja społeczna, czyli uwarstwienie ze względu na

rozdział dóbr jest jednym z podstawowych problemów

wszystkich społeczeństw.

S.S. jest podział społeczeństwa na takie kategorie lub grupy,

do których przynależność daje określoną pozycję społeczną

wyżej lub niżej cenioną, korzystniejszą lub mniej korzystną i

stanowi podstawę uzależnienia od siebie ludzi należących

do innych kategorii lub grup społecznych.

Stratyfikacyjny podział dóbr dotyczy:

- majątku /bogactwa/
- władzy /jej zakresu i dostępności/
- prestiżu /uznania społecznego/

Przykładem stratyfikacji są: system stanowy, kastowy, klasowy

Stratyfikacja społeczna

zależy od społecznego

zróżnicowania ludzi ale nie

jest z nim tożsama,

ponieważ zróżnicowanie

społeczne częściej wiąże się

ze stale postępującą w

społeczeństwach ludzkich

specjalizacją.

Stratyfikacja społeczna

Analizując - poszczególne typy i

struktury

społeczeństwa

-

można

zauważyć, że przynależność do rozmaitych

kategorii lub grup wyznacza pozycję

społeczną wyżej lub niżej cenioną,

korzystniejszą lub mniej korzystną i daje

podstawę do uzależnienia od siebie ludzi

należących do innych kategorii lub grup

społecznych.

Nierówności takie rodzą we wszystkich

społeczeństwach wiele problemów, min.

określają: czy można lub nie można

zmieniać swoją przynależność grupową?

Koncepcja stratyfikacyjnego

podziału

społeczeństwa polega na rozpatrywaniu go

pod kątem istnienia wielu warstw (klas,
stanów,

grup

społeczno-zawodowych)

różniących się między sobą pod względem
np. dochodu, prestiżu, wieku, kwalifikacji,
wykształcenia, pełnionych funkcji itd. Pozycja
danej warstwy społecznej (wyższa lub niższa)
zależy od uznawanego w danym
społeczeństwie

systemu

wartości.

Stratyfikacja społeczna

mierzona jest dostępnością do takich
podstawowych dóbr społecznych,

jak: majątek, pieniądze , władza,
prestiż, wykształcenie, kwalifikacje,
pełnione funkcje, zdrowie, itp.

Stratyfikacyjny podział dóbr

Najczęściej dotyczy:

Najczęściej dotyczy:

- posiadanego bogactwa

- posiadanego bogactwa

- władzy /jej zakresu i

- władzy /jej zakresu i

dostępności/

dostępności/

- prestiżu /uznania społecznego/

- prestiżu /uznania społecznego/

Systemy stratyfikacji

Ze względu na możliwości zmiany

pozycji społecznej i przynależności
stratyfikacyjnej, wyróżniamy w
społeczeństwach dwa systemy
stratyfikacji :

- system zamknięty
- system otwarty

Systemy stratyfikacji

• System stratyfikacji zamknięty
to taki, w którym zmiana pozycji przez jednostkę lub grupę

nie jest możliwa. Pozycja jest dziedziczona i zależy od

rodziny, w której dana jednostka urodziła się.

• System stratyfikacji otwarty
to taki, w którym możliwa jest zmiana pozycji społecznej i

przynależności stratyfikacyjnej, ponieważ pozycja zależy nie

od statusu osiągniętego dzięki rodzinie a dzięki własnej

aktywności jednostki, np. małżeństwu, pracy zawodowej,

itd.

Przejście z jednej kategorii stratyfikacyjnej do innej

określane jest „awansem społecznym” albo „degradacją

społeczną”

Podstawowe systemy stratyfikacji

społeczeństw ludzkich są:

SYSTEMAMI ZAMKNIĘTYMI, jak np.:

SYSTEMAMI ZAMKNIĘTYMI, jak np.:

- NIEWOLNICTWO /ludzie wolni i niewolnicy/

- NIEWOLNICTWO /ludzie wolni i niewolnicy/

- SYSTEM STANOWY /szlachta, chłopi,

- SYSTEM STANOWY /szlachta, chłopi,

duchowieństwo/

duchowieństwo/

- KASTOWY /bramini-kapłani, kaszatriowie - władcy i

- KASTOWY /bramini-kapłani, kaszatriowie - władcy i

zarządcy,

zarządcy,

waiśowie- pracujący w produkcji, handlu

waiśowie- pracujący w produkcji, handlu

rolnictwie,

rolnictwie,

śudrowie- prac. służący innym , pariasi

śudrowie- prac. służący innym , pariasi

do prac

do prac

nietykalnych/

nietykalnych/

SYSTEMAMI OTWARTYMI:

SYSTEMAMI OTWARTYMI:

- SYSTEM KLASOWY

- SYSTEM KLASOWY

- SYSTEM WARSTWOWY

- SYSTEM WARSTWOWY

NIEWOLNICTWO

Jest jednym z najstarszych przykładów

zamkniętego systemu stratyfikacji
społeczeństwa ludzkiego, obejmującym
dwie kategorie:

- ludzi wolnych /posiadających
prawa człowieka/
- niewolników /traktowanych nie jako

ludzi lecz mówiące narzędzie/

SYSTEM STANOWY

jest kolejnym przykładem zamkniętego

systemu stratyfikacji społeczeństwa
ludzkiego, w którym jednostka nie
może zmienić swojego statusu
społecznego. W strukturze
społeczeństwa występują trzy stany:

- arystokracja i szlachta
- duchowieństwo
- pospólstwo /tj. chłopi, kupcy i
rzemieślnicy/

SYSTEM KASTOWY

tworzą ściśle zamknięte, endogamiczne

grupy społeczne zwane kastami, których

odrębność wynika z przepisów religijnych lub

prawnych i jest zwykle usankcjonowana

zwyczajowo. Kasty zajmują określone obszary,

a ich członkowie są związani ze sobą

wspólnymi obrzędami i wykonywaniem tego

samego zawodu. Kasty są zhierarchizowane,

jedne uważano za lepsze, a inne za gorsze.

Przynależność do każdej z nich jest

dziedziczna. Kasty istniały i istnieją nadal w

różnych społeczeństwach, jednak ze względu

na swoją ilość szczególnie charakterystyczne

są dla społeczeństwa indyjskiego, w którym

ciągle jeszcze występuje ok. 50 tyś. kast o

zróżnicowanym statusie społecznym wśród

których 4 najważniejsze to: śudrowie,

wajśowie, kaszatriowie i bramini.

SYSTEM KASTOWY

Śudrowie (Shudra ) - stanowią kastę

o najniższym statusie społecznym,
której przeznaczeniem jest służenie
trzem wyższym kastom. Tradycyjnie
nie

przysługuje

im

odprawienie

określonych

ceremonii.

Przykład

typowej pracy i zawodu dla śudrów to
księgowy.

Wyżej w hierarchii stoją waiśowie.

SYSTEM KASTOWY

Drugą w hierarchii kastę stanowią

waiśowie zajmujący się produkcją,
handlem, rolnictwem itp.

Wyżej od waiśów pod względem

statusu społecznego stoją
kaszatriowie.

SYSTEM KASTOWY

Kszatriowie są kastą do której należą

władcy i rządcy. Ich powołaniem i
głównym celem, do którego powinni
dążyć jest uzyskanie takich cechy,
jakimi

kszatrijowie

powinni

się

odznaczać, tj.: dzielność, męstwo, hart,
dostojeństwo, silna wola, szybkość
decyzji, zręczność, stanowczość, a
także niezdolność do ucieczki z pola
bitwy, szlachetność, hojność, dar
rządzenia, wielkoduszność.

SYSTEM KASTOWY

Kastę najwyższą stanowią bramini

-członkowie kasty kapłańskiej, która

według mitologii indyjskiej powstała

już przy stworzeniu świata.

Przynależność do kasty bramińskiej,

jak i pozostałych jest dziedziczna i
nie może ulec zmianie za życia
człowieka.

Zmiana taka możliwa jest dopiero po

śmierci w rezultacie reinkarnacji.

OTWARE SYSTEMY

STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ

Wg KAROLA MARKSA klasa to wielka o podobnym stosunku

do środków produkcji. W społ. występują dwie główne

klasy: właściciele śr. produkcji (właściciele ziemscy i

kapitaliści) oraz ci którzy sprzedają siebie i swoją pracę

(chłopi i robotnicy).

Zdaniem Marksa relacje klasowe mają charakter wyzysku

dlatego są stałym źródłem konfliktów na tle władzy i

podziału dóbr.

Koncepcję K.Marksa zmodyfikował Max Weber, wg którego

na stratyfikację społ. wpływa nie tylko przynależność

klasowa, ale podobny status (sposób mieszkania, ubierania

się, mówienia, wykonywany zawód) oraz partia (obejmująca

grupę ludzi współpracujących ze sobą, ze względu na

podobne cele i interesy)

Ostatnio formułuje się tezę, że ważnymi czynnikami

pozycji klasowej są czynniki kulturowe takie jak styl życia i

wzory konsumpcji. Za wskaźnik przynależności klasowej

przyjmuje się też często zawód.

SYSTEM UWARSTWIENIA

PRESTIŻOWEGO

W.L. Warnera

Inną, koncepcję stratyfikacji społecznej przyjął

(lata 30. XX w.) amerykański socjolog W.L.

Warner,

który

skoncentrował

się

na

uwarstwieniu małomiasteczkowej społeczności

amerykańskiej ze względu na zróżnicowany

prestiż (wg kryteriów dochodu, wykształcenia,

zawodu) i wyodrębnił 6 warstw (klas)

mających nierówny prestiż: wyższa – wyższa i

wyższa – niższa, średnia – wyższa i średnia –

niższa, niższa – wyższa i niższa – niższa.

Wg tej koncepcji zjawiskiem powszechnym jest

ruchliwość społeczna w górę i w dół drabiny

społecznej

Pozycja społeczna jednostki

w społeczeństwie otwartym nie jest „dana”

przy urodzeniu lecz jest jej własnym
osiągnięciem.

W rezultacie większość ludzi w społeczeństwie

nowoczesnym jest bardziej zamożna niż kilka
pokoleń wstecz, chociaż majątek jest bardziej
skupiony w rękach stosunkowo małej grupy.
Ludzie bogaci są także zróżnicowani i pojawia
się wśród nich coraz więcej kobiet i osób które
do fortuny doszły same.

Ranking 100 najbogatszych polaków w

2010

Poz. Nazwisko Szacunkowy
majątek w mln PLN Źródło dochodów

1. Kulczyk 7100 – 7400 browarnictwo, infrastruktura,

motoryzacja

2. Solorz-Żak 6600- 7200 media, finanse
3. Czarnecki Leszek finanse, nieruchomości
4. Michał Sołowow 4300 – 5900 ceramika sanitarna,

budownictwo, nieruchom.

5. Jerzy Starak 2700 – 5500 farmacja, przemysł spożywczy
6. R.i G. Karkosikowie 6.266– 6.295 przemysł chemiczny i

metalurgiczny

7. Tadeusz Chmiel 2560- 2700 meblarstwo
8. Dariusz Miłek 1650-1910 przemysł obuwniczy
9 Jarosław Pawluk 1550 -1800 transport

Źródło: Ranking wg WPROST i FORBES

Teorie stratyfikacji społecznej

• Według funkcjonalistów, stratyfikacja społeczna jest

nieunikniona i społecznie niezbędna. min. Davis Moor,

stwierdza, że dobra społeczne są rozdzielone nierówno,

ponieważ społeczeństwo musi umieścić na głównych

pozycjach jednostki o niezbędnych umiejętnościach i

przygotowaniu.

• Teoretycy konfliktu - np. Karol Marks - wyodrębniając

tylko dwie podstawowe klasy społeczne: tych, którzy

posiadają środki produkcji i tych, którzy ich nie

posiadają wskazują, że członkowie pierwej grupy

kontrolują społeczeństwo i rozdzielają jego dobra z

korzyścią dla siebie a to rodzi konflikty społeczne i

zmiany.

• Natomiast Max Weber formułujac wielowymiarową

koncepcję, wskazuje na trzy wymiary stratyfikacji

społecznej: ekonomiczny (majątek), społeczny (prestiż)

i polityczny (dostęp do władzy), które są nieuniknione

we wszystkich społeczeństwach, a ich forma i rozmiar

zależą od natury samego społeczeństwa.

Utrzymanie systemu stratyfikacji

Utrzymaniu istniejącego systemu

stratyfikacji

służą,

rozmaite

instytucje

społeczne. Jedną z głównych podstaw

stratyfikacji jest ekonomia i rodzina,

ponieważ w rodzinie przekazywany jest

kolejnym pokoleniom system stratyfikacji

przez socjalizację dzieci i egzekwowanie od

nich odpowiednich wartości i postaw oraz

przygotowanie do określonych zawodów.

Istniejący system wspomaga także religia i

ideologia, w szczególności dotyczy to

systemu kastowego. Często też pod

wpływem porządku ekonomicznego jest

porządek polityczny, który wykorzystuje

prawodawstwo

oraz

środki

przymusu

państwa

do

utrzymania

istniejącego

systemu stratyfikacji.

Utrzymanie systemu stratyfikacji

System stratyfikacji społecznej wspomagają

także procesy społeczne, np. jednostki

zagrażające

systemowi

-

szczególnie

przywódców opozycji - kooptuje się, i

dopuszcza w obręb systemu w taki sposób,

który daje im samym korzyści i osłabia ich

opozycję wobec systemu. Innym procesem

jest zasada mutacji korzyści, którą R.

Merton nazwał „efektem Mateusza”. Ci,

którzy mają będą mieli jeszcze więcej, czyli

ci, którzy korzystają ze stratyfikacji, mogą

pomnożyć korzyści z niej płynące w taki

sposób, by były one jeszcze większe; a to

automatycznie pogłębia dysproporcje w

rozdziale dóbr społecznych.

Socjologia opisuje stratyfikację w

wymiarze:

- ekonomicznym (posiadanego

majątku, dochodów i zarobku),

- prestiżowym
- władzy
Pozycja ludzi w tych wymiarach może

być zgodna, tzn. wysokiej pozycji

ekonomicznej towarzyszy duży prestiż

i znaczna pozycja w hierarchii władzy

ale niekiedy pozycja człowieka w tych

wymiarach może się różnić.

W socjologii istnieją trzy metody

pomiaru stratyfikacji społecznej :

- m. obiektywna,
- m. subiektywna oparta na

samoocenie

- m. reputacyjna, oparta na ocenianie

badanych przez innych ludzi

Polega na dokonywaniu pomiaru

rozkładu w danym społeczeństwie
pod względem: dochodu, zarobku,
wykształcenia, poziomu konsumpcji,
zawodu i ustaleniu jakie istnieją
większe zbiorowości ludzi podobne
do siebie pod tym względem.

Polega na tym, że ludzie sami

oceniają swoją pozycję społeczną i
sami określają, do jakiej warstwy,
klasy lub innej grupy należą np.:
klasy średniej, elity, ludzi
najuboższych itd.

Polega na tym, że badani sami

określają jak oni osobiście dzielą
społeczeństwo; na jakie klasy czy
warstwy

społeczne

i

jak

je

uszeregowują

pod

jakimś

względem. Najczęściej metoda ta
dotyczy pomiaru prestiżu zawodów,
zarobków czy udziału we władzy.

Ruchliwość społeczna

jest powszechnym zjawiskiem związanym

ze stratyfikacją i zmianą przez jednostkę
lub grupę pozycji na drabinie społecznej w
górę lub dół

• Ruchliwość społeczna może być:

• Ruchliwość społeczna pionowa

(wertykalna)

- awans
- degradacja

• Ruchliwość społeczna pozioma

(horyzontalna)

- dojazdy do pracy
- migracje

Ruchliwość społeczna w

społeczeństwach przemysłowych jest

większa niż w społeczeństwach

rolniczych. Ruchliwość może być

wertykalna (awans w toku życia) i

horyzontalna

(zmiana

zawodu).

Socjologów

interesuje

przede

wszystkim

ruchliwość

między

generacyjna, czyli porównanie pozycji

dzieci z pozycją ojca lub matki.

1. Polskie społeczeństwo w czasach socjalizmu

charakteryzowało

się

stosunkowo

dużą

ruchliwością międzygeneracyjną.

2. Wykształcenie było podstawowym czynnikiem

tej ruchliwości ale jej katalizator stanowiła

przynależność do partii.

3.

We

współczesnych

społeczeństwach

najważniejszym czynnikiem decydującym o

ruchliwości jest edukacja, ale mobilność ta

wydaje się być zagrożona, ponieważ dostęp do

edukacji przez młode pokolenie nie zawsze jest

oparty na równych szansach. Zjawisko to

chociaż jest dostrzeżone bardzo trudno zmienić

Stratyfikacja

społeczna

społeczeństwa polskiego w czasach
socjalizmu

oparta

była

na

wykształceniu i dostępie do władzy.
Rozwarstwienie społeczne nie było
zbyt duże.

Transformacja

ustrojowa

spowodowała zdecydowany wzrost
różnicowania społecznego.

Współcześnie w wielu

społeczeństwach formułuje się

rozmaite programy integracji

społecznej służące ograniczeniu

rozwarstwienia społecznego i

rozwiązaniu problemów z nim

związanych

Programy integracji społecznej

obejmują walkę z:

• „

wykluczeniem społecznym”

• „marginalizacją”
• underclass
• „marginesem społecznym”

Walka z wykluczeniem społecznym
występuje w programach i działaniach:

• Unii Europejskiej i Rady Europy

• w polskiej polityce społecznej