Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku

wczesnoszkolnym stają się coraz powszechniejszym

zjawiskiem. Rodzice i wychowawcy często nie wiedzą, czy

zachowanie ich dziecka mieści się jeszcze w granicach

normy, czy też jest sygnałem o początkach rozwoju

zaburzenia.

Rozwój emocjonalny dzieci w wieku wczesnoszkolnym, w

stosunku do wcześniejszego okresu niemowlęcego,

ponimowlęcego i przedszkolnego, cechuje się

wzbogacaniem i zróżnicowaniem życia uczuciowego.

Dziecko przeżywa już takie uczucia jak zazdrość, gniew,

strach i lęk, radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie i

ciekawość.

Kształtują się też uczucia społeczne. U dziecka

prawidłowo rozwijającego się pogoda i zadowolenie są

dominującymi stanami emocjonalnymi. Dziecko w tym

wieku uzewnętrznia swoje uczucia w sposób bardzo

wyraźny i czytelny dla otoczenia.

Występują wielkie trudności w określaniu normy zachowania i

odchylenia od normy, czyli zaburzeń emocjonalnych. Jednak

mówiąc o normie musimy brać pod uwagę:

- wiek dziecka,
- szeroko rozumiane środowisko, w jakim się ono wychowuje,

wymagania stawiane przed nim, zasady przestrzegane przez

rodziców, zwyczaje kulturowe, moralne itp.,

- płeć dziecka i wynikające stąd różnice zachowania,
- właściwości indywidualne dziecka.

Kryteria, które powinny być przyjęte przy określaniu zaburzeń

emocjonalnych u dzieci to:

- trwałość występujących objawów - za przejaw zaburzenia można

uznać jedynie symptomy, które utrzymują się przez dłuższy czas,

- intensywność objawów - duża ich liczba i natężenie mogą

wskazywać na zaburzenia emocjonalne,

- częstość symptomów - znaczna częstość występowania

określanych objawów wskazuje na istnienie problemów typu

emocjonalnego.

Objawy i zespoły zaburzeń

Objawy i zespoły zaburzeń

emocjonalnych

emocjonalnych

Dzieci nerwicowe

Schorzenia nerwicowe polegają na chorobliwie

lękowej reakcji na stres (Barker). Stały

niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku

prawidłowe przystosowanie się do warunków i

wymagań otoczenia i są przyczyną zaburzeń

zachowania. Główną przyczyną powstawania

nerwicy są urazy psychiczne. Są to różnego

rodzaju traumatyzujące przeżycia

wypływające z niekorzystnych sytuacji

środowiska zewnętrznego wywołujące

zaburzenia normalnego funkcjonowania.

1. Lęk

1. Lęk

Podstawowym objawem nerwicy, a zarazem jej

źródłem jest lęk. Określany jest jako bardzo

silny stan napięcia charakteryzujący się

poczuciem zagrożenia, a jednocześnie

bezradności, niepokoju i bezsilności. Lęk jest

emocją bezprzedmiotową - nie uświadamiamy

sobie źródła wywołującego stan zagrożenia.

Jednostka w celu uniknięcia przeżywania lęku

uruchamia różnego rodzaju mechanizmy

obronne. Różnica między strachem a lękiem,

polega na tym, że strach jest reakcją na

określone, obiektywne bodźce zagrażające,

natomiast lęk powstaje w sytuacji zagrożenia

podstawowych wartości osobowości.

W wielu przypadkach lęk jest wyrażany

bezpośrednio: dziecko mówi, że "boi się

ciemnego pokoju", "boi się być samo".

Często jednak przejawia się pod

postacią innych objawów nerwicowych

- organizm wówczas uruchamia

mechanizmy obronne. U dziecka, które

boi się iść do przedszkola, szkoły mogą

być to objawy typu: bóle brzucha,

wymioty, bóle głowy. Tak więc lęk

ujawnia się albo bezpośrednio, albo w

sposób zastępczy pod postacią

symptomów nerwicowych.

Częstą postacią lęków u dzieci są lęki nocne. Dziecko

budzi się w nocy, jest przerażone, krzyczy, nie reaguje

na uspokajanie rodziców, a rano nie pamięta nocnego

incydentu. Lęki nocne często pojawiają się w okresach

trudnych przeżyć wywołanych na ogół sytuacją

rodzinną, konfliktami między dziećmi a rodzicami,

obiecaną lub wymierzoną karą. Dzieci, u których

występują lęki nocne są mało odporne na stres,

nadwrażliwe, o małej zdolności adaptacji do nowych

warunków, skłonne do płaczu, bierne w sytuacjach

społecznych. Innymi symptomami zaburzeń snu są

trudności w zasypianiu, niespokojny sen, częste

budzenie się w nocy. Zaburzenia snu mogą mieć

charakter sytuacyjny i występować tylko w okresie

gorszego samopoczucia dziecka, w odpowiedzi na silne

bodźce, które zadziałały w ciągu dnia. Najczęściej mamy

do czynienia ze zgeneralizowaną postawą lękową

dziecka nie pojedynczymi objawami lęku. Dzieci takie

cechuje nieufność do zjawisk i ludzi, lękliwość i stały

niepokój decydują o sposobie ich zachowania. Unikają

kontaktów społecznych, trzymają się na uboczu. Są

niepewne siebie, mają poczucie mniejszej wartości,

przewidując niepowodzenie wolą nie podejmować

działań, których rezultaty są niepewne. Dzieci te są

bardzo wrażliwe na oceny innych, nieodporne w

sytuacjach stresowych.

2. Moczenie mimowolne

2. Moczenie mimowolne

Uważane jest za najczęstszy rodzaj zaburzeń

dziecięcych Moczenie pierwotne to takie, które trwa od

urodzenia i jest kontynuacją moczenia fizjologicznego.

O moczeniu wtórnym mówimy wówczas, gdy pojawiło

się po rocznej lub dłuższej przerwie u dzieci, które

poprzednio opanowało już ten nawyk. Częstszą

postacią zaburzenia jest mimowolne oddawanie moczu

podczas snu. Występuje ono częściej u chłopców niż u

dziewcząt, (wg danych M. Herberta). Mimowolne

moczenie współwystępujące często z innymi objawami

zaburzeń emocjonalnych zwłaszcza z nadpobudliwością

emocjonalną, zmiennością nastroju i płaczliwością.

Rzadziej z zahamowaniem emocjonalnym, objawami

apatii, nieśmiałości oraz brakiem pewności siebie.

Ponadto u dzieci z objawem moczenia stwierdzono

symptomy innego typu: lęków, drażliwości,

pobudliwości psychicznej, złych stosunków z grupą

rówieśniczą, niechęci do nauki.

Dzieci zaczynają się moczyć, gdy w najbliższym

otoczeniu pojawiają się sytuacje zbyt trudne

dla niego; groźba utraty miłości rodziców lub

osłabienia związku emocjonalnego między nimi

a dzieckiem (np. pojawienie się nowego dziecka

w rodzinie). Badania wykazują, że w grupie

dzieci moczących się stwierdzono niewłaściwe

postawy wychowawcze rodziców, zwłaszcza

odrzucające, lękowe, obojętne i nadopiekuńcze.

Poza tym nie bez wpływu pozostaje charakter

rodziny, z której wywodzą się dzieci moczące

się tj. najczęściej alkoholizm, rozbicie rodziny,

niepełne rodziny, inne niekorzystne zmiany w

środowisku rodzinnym.

3. Zaburzenia łaknienia

3. Zaburzenia łaknienia

Symptom "nerwicowego braku apetytu"

występuje bardzo często niemal u 2/3 dzieci
w wieku od 2 do 5 lat. Wywołuje niepokój
rodziców o zdrowie dziecka, jednocześnie
będąc skutkiem błędów wychowawczych
popełnionych przez ojca lub matkę
polegających głównie na nadmiernym
zwracaniu uwagi na proces jedzenia, stałe
namawianie dziecka do jedzenia,
przymuszanie pod groźbą kary, zabawianie
podczas posiłku.

Badania wykazują, że w większości przypadków

powodem odmowy jedzenia przez dzieci jest

podawanie mu takiego rodzaju pokarmu, którego ono

nie aprobuje. Przełamywanie jego niechęci,

przymuszanie prowadzi do reakcji obronnych i

odmowy jedzenia. Zaburzenie apetytu może być także

reakcją na trudną sytuację dziecka oraz niekorzystne

bodźce środowiskowe odbierane przez dziecko jako

zagrażające jego poczuciu bezpieczeństwa. Anoreksja

opisywana jest również jako jeden z objawów

ogólnego negatywizmu dziecka lub jako wyrażenie

niechęci lub wrogości do rodziców, a także jako

sposób zwrócenia uwagi i zapewnienia sobie opieki.

U niektórych dzieci nerwicowych obserwuje się

wymioty czasem współwystępujące z anoreksją,

czasem samoistne jako reakcje na niemiłe przeżycia

podczas jedzenia.

4. Jąkanie

4. Jąkanie

Jest często występującym objawem

zaburzeń mowy w wieku dziecięcym i
pojawia się pomiędzy 3 a 5 rokiem
życia. Na obraz jąkania składają się
objawy kloniczne, które polegają na
wielokrotnym powtarzaniu tej samej
głoski, bądź sylaby, wyrazu
(zacinanie się), czemu towarzyszy
silne emocjonalne i mięśniowe
napięcie.

Wg G. Suchariewa jąkanie może pojawić się w

sposób nagły pod wpływem urazu

psychicznego, bądź w efekcie długo trwających

niesprzyjających sytuacji traumatyzujących.

Jąkanie jest z jednej strony rezultatem napięć

emocjonalnych, z drugiej przyczyną dalszego

pogłębiania się zaburzeń życia emocjonalnego.

Dzieci jąkające się narażone są na szyderstwa

ze strony rówieśników. Jąkanie najczęściej jest

jednym z wielu objawów świadczących o

znerwicowaniu dziecka.

5. Tiki

5. Tiki

Są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe

różnych grup mięśniowych, nie podlegające

świadomej kontroli. Najczęściej spotykane rodzaje

tików to mruganie oczami, grymasy twarzy,

podrzucanie lub wyciąganie ramion. Pojawiają się

najczęściej w wieku między 5 a 12 r. życia. Tiki są

zaliczane do objawów nerwicowych, a ich podłoże

to silne przeżycia urazowe, wywołane sytuacjami

konfliktowymi. Ich etiologia podkreśla istnienie

podłoża ograniczonego, uszkodzenia ośrodkowego

układu nerwowego. Tiki cechują się uporczywością i

długotrwałością występowania. Leczenie napotyka

duże trudności. Konieczna jest indywidualizacja

podejścia do dziecka oraz doboru metod

terapeutycznych. Wskazana jest terapia zajęciowa,

wzbudzająca zainteresowanie dziecka i jego

zaangażowanie w wykonywaną pracę.

6. Dzieci zahamowane

6. Dzieci zahamowane

psychoruchowo

psychoruchowo

Tym mianem określa się dzieci lękowe, u których

obserwuje się trudności w kontaktach społecznych

i obniżoną aktywność. M. Chłopkiewicz wyodrębnia

następujące grupy dzieci:

a)

a) dzieci zmotywowane - napięte -

charakterystyczna ich cecha to ogromna

skrupulatność i przesadna staranność w

wykonywaniu zadań. Niepewne swych umiejętności

sprawiają wrażenie nieustannie napiętych i

niespokojnych. Bardzo związane z matką,

odczuwają wielki lęk przed przedszkolem lub

szkołą. Stronią od nowych osób, sytuacji są

wówczas ciche, lękliwe i wycofują się. Te same

dzieci w domu potrafią być ożywione, swobodne i

ruchliwe.

b)

b) dzieci podporządkowane - uległe - to dzieci

"wyciszone" małomówne, grzeczne, posłuszne,

oceniane jako koleżeńskie i uczynne. Ich nieśmiałość i

lękliwość występuje zwłaszcza w kontaktach z osobami

dorosłymi; od najmłodszych lat słaba więź emocjonalna

z matkami, które prezentują postawę wymagającą i

represyjną. Wpływa to na ukształtowanie się u dziecka

podstawy nieufności w stosunku do dorosłych, co

odzwierciedla ich stosunek do nauczycieli.

c)

c) dzieci z obniżoną samooceną - zrezygnowane - są to

dzieci bierne zarówno w domu jak i w szkole. Mają

poczucie małej wartości, rezygnują z prób

podejmowania działań ze względu na krytyczną ocenę

samych siebie. Nawet gdy osiągną sukces nie są w

stanie w niego uwierzyć. Są apatyczne, powolne,

przygnębione. Niezmiernie wrażliwe na przejawy

dezaprobaty i odrzucenia uczuciowego ze strony innych

osób. Często płaczą, gdy napotkają trudności rezygnują

z zadania, wolą prosić o pomoc, niż samemu poszukać

rozwiązania. Bezradność i niska samoocena wynika z

błędnych postaw rodzicielskich wobec dzieci

nacechowanych głównie nadmiernym krytycyzmem,

odrzuceniem, dezaprobatą, deprecjonowaniem wartości

dziecka.

d)

d) dzieci nadwrażliwe - asteniczne - to

dzieci bardzo skryte, powściągliwe, nie

ujawniające swoich przeżyć.. Czują się różne

od innych dzieci, unikają towarzystwa,

męczy je hałas, ruchliwość rówieśników,

wolą samotne zabawy.

Nadmierna wrażliwość emocjonalna

powoduje unikanie bodźców i izolowanie się

od ludzi. Dzieci te pochodzą na ogół z rodzin

rozbitych, nieszczęśliwych. Matki

charakteryzują się cechami neurotycznymi,

lękowymi, obarczają dzieci swymi

skomplikowanymi przeżyciami.

Dzieci zahamowane nie sprawiają zazwyczaj swym

zachowaniem kłopotów wychowawczych, pozostają

raczej niezauważone, a ich cierpienie nie jest

dostrzegane przez dorosłych. Trudności w

nawiązywaniu z nimi kontaktów powodują, że

nauczycielki często rezygnują z prób zbliżenia się do

dzieci nieśmiałych pozostawiając je samym sobie. W

pracy terapeutycznej należy proponować dzieciom

zadania gwarantujące powodzenie i uwzględniające

poczucie własnej wartości. Zachęta do zabawy

powinna być propozycją, a nic nakazem. Należy także

włączyć do pracy dom rodzinny i określić kierunki

postępowania z dzieckiem. Najważniejsze jest, aby

zapewnić dzieciom poczucie bezpieczeństwa przez

akceptację ich takimi, jakimi są - bez stosowania

ocen, porównywania z innymi dziećmi czy

zawstydzania w przypadku wycofania się z

aktywności.

7. Dzieci obojętne

7. Dzieci obojętne

uczuciowo

uczuciowo

Dziecko, które nie umie nawiązać

kontaktów uczuciowych z dorosłymi i

rówieśnikami, nie umie współodczuwać

radości i smutków innych osób; dziecko,

którego mimika twarzy jest mało

ekspresyjna, smutne, często unikające

kontaktu wzrokowego, odtrącające

przyjaźń innych, czasem złośliwe i

wrogie w stosunku do otoczenia,

sprawiające wrażenie jak by mu nie

zależało na uczuciach innych - to dziecko

określane jako uczuciowo obojętne.

Spotyka się też dzieci, które mimo

odczuwania silnej potrzeby więzi

uczuciowej czy wręcz "głodu

uczuciowego" nie potrafią nawiązać

stałego i bliskiego kontaktu z innymi

ludźmi. Kontakty te są powierzchowne,

nie oparte na rzeczywistym

przywiązaniu. Wg wielu badaczy są to

efekty lęku przed możliwością ponownej

utraty osoby, do której dziecko się

przywiązało. Takie dzieci określa się

mianem

egotycznych.

egotycznych.

Terapia dziecka z chorobą sierocą polega na

nawiązywaniu kontaktu uczuciowego zjedna i tą samą

osobą i przebiega w trzech etapach:

- stadium oswajania - polega na życzliwej obecności

terapeuty, bez narzucania się dziecku i przekraczania

bariery przez niego wyznaczonej,

- kształtowanie porozumienia emocjonalno-mimicznego,

które może nastąpić wtedy, gdy lęk dziecka jest już w

pewnej mierze opanowany,

- tworzenie więzi, uczuciowej z terapeutą, której

efektem może być: transplantacja uczuciowa" na matkę

adaptacyjną.

Niezbędna jest dla dziecka obecność jednej i stale tej

samej osoby darzącej dziecko miłością pozostającej z nim

w bliskim i serdecznym kontakcie. Obojętność uczuciowa

jest rezultatem niezaspokojenia wrodzonej potrzeby

przywiązania, przeżywania uczuć odtrącenia i

osamotnienia.

8. Dzieci nadpobudliwe

8. Dzieci nadpobudliwe

Zachowanie dzieci nadpobudliwych nastręcza wiele

trudności zarówno nauczycielom jak i rodzicom. Ich reakcje

emocjonalne są gwałtowne, nieproporcjonalne do

działającego bodźca, spowodowane przewagą procesów

pobudzenia nad hamowaniem (wynika to z określonego typu

układu nerwowego). Dzieci te charakteryzują się na ogół

słabym, nadpobudliwym, labilnym układem nerwowym,

szybko męczą się wykonywaną pracą, łatwo nużą się, są

niewytrwałe w działaniu. W rozwoju dzieci nadpobudliwych

istotne znaczenie ma system wychowawczy, szczególnie

niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne tj. brak

stałych, jasno sprecyzowanych wymagań w stosunku do

dziecka i często zmieniające się oceny jego zachowania w

zależności od nastawienia rodziców. Nadmierna

pobłażliwość przeplatająca się z wzmożonym rygorem,

ostrymi karami za błahe przewinienia dziecka wywołuje

diametralnie różne reakcje dorosłych w zależności od

nastroju. Dorośli powinni reagować na ich zachowanie

spokojnie i cierpliwie oraz starać się nie dostarczać dziecku

zbyt dużo i chaotycznych bodźców (zasada 3R).

9. Dzieci agresywne

9. Dzieci agresywne

Zachowania agresywne przejawiają się

pod postacią agresji fizycznej lub

werbalnej.

-

fizyczna

fizyczna: bezpośrednie zadawanie bólu

innym osobom np. wybuchy gniewu,

rzucanie się z pięściami, bicie innych

dzieci, drapanie, gryzienie,

-

werbalna

werbalna: gdy dziecko nie wchodzi w

bezpośredni fizyczny kontakt z osobami

lub przedmiotami, a powoduje ich

cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe

uwagi, arogancję, przezywanie, skarżenie.

Zachowanie agresywne rozpatruje się jako:
-

reakcje na frustracje

reakcje na frustracje, czyli udaremnienie osiągnięcia celu ze

względu na przeszkody wewnętrzne (np. zły stan zdrowia, brak

wiadomości z danej dziedziny, umiejętności niezbędnych do

zrealizowania celów itp), lub zewnętrzne nie uzależnione od

właściwości dziecka ale od warunków stwarzanych mu przez

otoczenie,

-

naśladowanie obserwowanych zachowań

naśladowanie obserwowanych zachowań - U. Bronfenbrenner

stwierdza, że "zachowanie agresywne, a nawet okrucieństwo,

można wywołać u osoby, która nie ma najmniejszych podstaw, by

czuć się skrzywdzoną, a po prostu miała okazję obserwować

zachowanie agresywne tylko i wyłącznie w roli widza".

Największe szansę stania się modelem mają osoby znaczące dla

dziecka: rodzice, starsze rodzeństwo, a także inne mające

znaczenie i autorytet w oczach dziecka.

-

zachowanie instrumentalne

zachowanie instrumentalne - gdy dziecko stara się przez

czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel:

przekonuje się, że zachowanie agresywne przynosi pozytywne

efekty. W literaturze mówi się jeszcze o agresji patologicznej,

której przyczyn istnienia dopatrują się w patologicznych

zmianach w mózgu.

Przyczyny powstawania i

Przyczyny powstawania i

rozwoju zaburzeń

rozwoju zaburzeń

emocjonalnych

emocjonalnych

Środowisko rodzinne

Rodzina jest naturalnym i najbliższym

środowiskiem społecznym dziecka; w niej

nawiązuje pierwsze kontakty z ludźmi, poznaje

pierwsze wzory osobowe. Rodzina zaspokaja

biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka,

dostarcza mu wiele zarówno pozytywnych jak i

negatywnych doświadczeń stwarzając warunki

kształcenia jego osobowości. Wpływ środowiska

rodzinnego na dziecko jest decydujący: zależy

on m.in. od warunków bytowych rodziny, jej

struktury, atmosfery, która panuje w domu,

wzajemnych kontaktów interpersonalnych

wyznaczonych przez postawy rodziców i więzi

emocjonalne istniejące pomiędzy nimi, od metod

oddziaływania na dziecko.

Środowisko przedszkolne i szkolne
Przedszkole i szkoła mogą być dla dziecka

środowiskiem pełniącym rolę stymulującą rozwój,

rozszerzającą dotychczasowe jego doświadczenie,

ukierunkowujące rozwój społeczny, uczuciowy i

intelektualny. Ale także mogą być przyczyną

pojawiających się nieprawidłowości rozwoju. Dzieje się

tak wówczas, gdy warunki stwarzane przez

przedszkole nie są dostosowane do jego potrzeb lub

wymagania w szkole są zbyt wysokie w stosunku do

możliwości dziecka. Długotrwałe przebywanie w dużej,

hałaśliwej grupie dzieci nie wpływa pozytywnie na

mało odporny układ nerwowy dziecka. Duża liczebność

dzieci w grupach i klasach uniemożliwia indywidualne

traktowanie dzieci. Trudne warunki organizacyjno -

lokalowe oraz osoba samego nauczyciela bywa czasem

przyczyną niekorzystnych wpływów na rozwój

emocjonalny dzieci.

Terapia

Terapia

Każde dziecko przejawiające odchylenia od prawidłowego

rozwoju emocjonalnego wymaga odrębnego rozpoznania

przyczyn i stosowania specyficznych, dobranych do jego

możliwości metod wychowawczych i terapeutycznych,

obejmujących zarówno rodziców jak i dziecko.

Terapia rodzinna podejmowana w przypadku zaburzeń

istniejących u dzieci ma na celu uwrażliwienie rodziców na.

problemy dziecka, zrozumienie jego prawidłowości

rozwojowych i potrzeb, przyczyn zakłócenia zachowania, a

także zrozumienie przez rodziców, jakie sytuacje rodzinne

powodują i nasilają zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka.

Łączy się to z przejęciem przez rodziców

odpowiedzialności za prawidłowe funkcjonowanie rodziny,

które jest warunkiem zmiany postaw rodziców w stosunku

do dziecka.

Objęcie terapią tylko dziecka utwierdza rodziców w

przekonaniu, że przyczyny trudności tkwią w dziecku, jego

zachowaniu sprawiającym kłopoty otoczeniu. Utrwala to

nieprawidłowe postawy rodziców i nie rozwiązuje istotnych

problemów będących rzeczywistą przyczyną zaburzeń

obserwowanych u dziecka. Rozwiązanie problemów dziecka

wymaga zatem działania dwukierunkowego, pracy z samym

dzieckiem i z jego rodziną.

Bibliografia:
H. Spionck Zaburzenia rozwoju uczniów a

niepowodzenia szkolne.

A. Kozłowska Zaburzenia emocjonalne u dzieci w

wieku przedszkolnym.

M. Przełącznikowa, G. Makiełło-Jarża Psychologia

wychowawcza, społeczna i kliniczna.

Jirina Przekop, Christel Schweizer Niespokojne

dzieci. Poradnik dla zaniepokojonych rodziców.

Anna Kozłowska Zaburzenia emocjonalne dzieci w

wieku przedszkolnym.

Irena Obuchowska Kochać i rozumieć.