1
Uwaga, rodzaje uwagi, funkcje uwagi
Uwaga = mechanizm redukcji nadmiaru informacji
Metafory dotyczące funkcjonowania uwagi:
• metafora lejka
• metafora latarki
Pojęcie pola uwagi; część centralna i peryferyczna pola
uwagi
Uwaga ekstensywna i intensywna, ogniskowanie uwagi
2
Fizjologiczne mechanizmy uwagi:
1) odruch orientacyjny
2) mechanizm indukcji ujemnej (Pawłow;
potwierdzenie w badaniu z zastosowaniem PET)
3) aktywność układu siatkowatego
3
UWAGA
DOWOLNA
(WOLICJONALNA)
MIMOWOLNA
selekcja
SWOISTA
NIESWOISTA
wywołana
przez zmianę
POZIOMU
REGUŁY
Za: P. Jaśkowski, 1999
4
Układy bodźców stosowane w doświadczeniu
Posnera, dotyczącym uwagi mimowolnej
5
ZYSK
KOSZT
linia
bazowa
Czas
reakcji
(ms)
zgodna
neutralna
niezgodna
wskazówka
30
0
35
0
40
0
Rezultaty doświadczenia Posnera, za: P. Jaśkowski,
1999
6
Układy bodźców stosowane w doświadczeniu,
dotyczącym uwagi dowolnej (wystąpienie efektu
„zysków i kosztów” zależne od trafności wskazówki)
7
Funkcje uwagi:
1. Selektywność
2. Czujność
3. Przeszukiwanie
4. Kontrola czynności jednoczesnych
8
Selektywność
= zdolność do wyboru jednego bodźca czy
źródła stymulacji kosztem innych
Test
Stroopa
czarny
zielony
czerwony
niebieski
żółty
niebieski
zielony
czerwony
czarny
żółty
zielony
zielony
czerwony
czarny
żółty
niebieski
zielony
czerwony
czerwony
czarny
niebieski
1
.
9
czarny
zielony
czerwony
niebieski
żółty
niebieski
zielony
czerwony
czarny
żółty
zielony
zielony
czerwony
czarny
żółty
niebieski
zielony
czerwony
czerwony
czarny
niebieski
Test
Stroopa
2
.
10
Czujność
= zdolność do długotrwałego oczekiwania na
pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego
sygnałem, przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych
bodźców, zwanych szumem (proces bierny)
Czujność można rozpatrywać w paradygmacie teorii
detekcji sygnałów
Prawidłowa
detekcja
(trafienie)
Fałszywy alarm
Pominięcie
(błąd
chybienia)
Prawidłowe
odrzucenie
sygnał
szum
reakcja
brak
reakcji
11
Na możliwy wynik detekcji mają wpływ:
1. Stosunek siły sygnały do siły szumu
2. Tzw. macierz wypłat, czyli motywacyjne konsekwencje
określonej reakcji
3. Oczekiwania, uzależnione od częstości występowania
sygnałów w określonych sytuacjach
12
Przeszukiwanie
= proces aktywny, polegający na
systematycznym badaniu pola percepcyjnego w celu
wykrycia obiektu (tzw. celu) spełniającego określone
kryteria
Cel = spełniający określone kryteria obiekt, którego
poszukujemy
Dystraktory = wszystkie bodźce w polu percepcyjnym,
które nie spełniają kryteriów celu
Pytanie – od czego zależy łatwość vs trudność
przeszukiwania?
13
Znajdź czerwony
krzyż
Poszukiwanie wzrokowe typu
„pop-out”
1
.
A1
B1
14
Znajdź czerwony
krzyż
Poszukiwanie wzrokowe typu „pop-out” a
poszukiwanie wzrokowe koniunkcyjne
A2
B2
15
Znajdź czerwony
krzyż
Efekt wielkości zbioru, występujący w przypadku poszukiwania
koniunkcyjnego, ilustracja badań A. Treisman
A3
B3
16
Poszukiwanie wzrokowe typu „pop-out” a poszukiwanie
koniunkcyjne
Poszukiwanie „pop-out” – gdy bodziec cel posiada cechę
unikalną (taką, której nie posiada żaden z dystraktorów)
Poszukiwanie koniunkcyjne – gdy bodziec cel nie posiada
cechy unikalnej (tzn. każdą z cech bodźca celu posiada
również przynajmniej jeden z dystraktorów)
Czasy reakcji:
A1 = B1
A2 < B2
A3 < B3
B2 < B3 (tzw. efekt wielkości zbioru, obecny tylko w przypadku
poszukiwania
koniunkcyjnego)
17
Wyjaśnienie różnicy pomiędzy poszukiwaniem wzrokowym
typu „pop-out” i poszukiwaniem koniunkcyjnym –
MODEL INTEGRACJI CECH A. Treisman
Istnieją dwa etapy przetwarzania informacji o
percypowanych bodźcach:
(1) Etap przeduwagowy – rejestracja wszystkich cech
percypowanych obiektów, ma charakter:
-
automatyczny,
-
symultaniczny (jednoczesny).
(2) Etap uwagowy – zestawienie wcześniej
zarejestrowanych cech w obiekt, zachodzi:
-
sekwencyjnie (szeregowo), dlatego wolniej (stąd efekt
wielkości zbioru w poszukiwaniu wzrokowym
koniunkcyjnym),
-
tylko wówczas, gdy etap pierwszy nie pozwoli
wyselekcjonować poszukiwanych bodźców
18
Znajdź duże
czerwone koło
Ilustracja badań K. Nakayamy (pojęcie zbioru
naturalnego)
A
B
2
.
19
Q W E + & U I O { } % Z D +
F & H J K L ; ‘ Z X @ B N M
> / : \ [ ] ! @ # $ % ^ & *
D @ W E + T > U O % S P [ ]
C F & Q H R K & ^ Z N @ X
: / [ ] ! @ # $ % ^ & * ( ) Q W
O P [ ] A S D + Q E + T U I
Z X B N C < F P H J K L ; ‘
# $ % ^ & * ( ) Q W K & O *
w r k \ r t g < o a i d [ s p ] k
e r h j i o z x d r u p [ ] a s l g
> / : \ { }s!m # $ % ^ & *(&
f g k w k l ; ‘ t y v b n m c m
w e y j z R v n x ‘ m c b i ; h
c f h j < u q ; ‘ z m m x v b v
o p [ ] a s d r q < f k t k g i f
g
: / { } !@ # $ % ^ & * () q p i
$%*( p [ ] / : q w ^ e n d { $ ^
h m * p k f ( h g ) d f @ c d !!
Znajdź literę
R
Ilustracja teorii Duncana i Humphreysa
Dla łatwości i szybkości poszukiwania wzrokowego
znaczenie mają:
(1) stopień podobieństwa bodźca-celu i dystraktorów
(2) stopień podobieństwa między dystraktorami
Wyjaśnienie – udział pamięci operacyjnej
3
.
20
Kontrola czynności jednoczesnych
= rozdzielania
zasobów uwagi na dwie lub więcej czynności
wykonywanych jednocześnie
Czynniki decydujące o tym, ile zasobów jednostka
przeznaczy na dane zadanie to:
1. wymagania zadania,
2. wielkość zasobów uwagi jednostki,
3. stopień wprawy w danym zadaniu.
21
Czynności automatyczne i
kontrolowane
Czynności automatyczne
• nie angażują świadomości
(choć mogą być
uświadomione wtórnie)
• małe zapotrzebowanie na
zasoby uwagi
• duża szybkość wykonania
• przebiegają w sposób
równoległy
• zadania dobrze znane i
łatwe
• zazwyczaj są wynikiem
wprawy
Czynności kontrolowane
• wykonywane pod świadomą
pełną kontrolą
• duże zapotrzebowanie na
zasoby uwagi
• mała szybkość wykonania
• przebiegają w sposób
sekwencyjny
• zadania nowe i trudne
• sterowane globalnie –
angażują cały system
poznawczy (uwagę, pamięć,
myślenie itd.)
• mogą stać się
automatyczne dzięki nabyciu
wprawy
22
Omyłki związane z procesami automatycznymi:
1. Ześlizg = rozpoczęcie czynności rutynowej, a następnie
przejście na proces automatyczny (w sytuacji, gdy
czynność miała być wykonana w sposób odmienny)
2. Ominięcie = przerwanie czynności rutynowej powoduje
pominięcie jej pozostałych faz
3. Perseweracja = powtórzenie części lub całości
procedury
4. Błąd opisu = wewnętrzny opis planowanego działania
powoduje wykonanie go na nieprawidłowym obiekcie
5. Błąd zależny od danych = informacja sensoryczna
przejmuje kontrolę nad przebiegiem działania
planowanego
6. Błąd asocjacyjny = silne skojarzenie wyzwala
nieprawidłową czynność rutynową
7. Brak aktywacji do zakończenia czynności
23
Reason (1990) – podział na omyłki i pomyłki:
Pomyłki – błędy w wyborze celu lub wyborze sposobu
dochodzenia do celu; błędy w intencjonalnych i
kontrolowanych procesach
Omyłki – błędy w działaniach, zaplanowanych dla
osiągnięcia określonego celu; często mają charakter
błędów w procesach automatycznych
Warunki sprzyjające wystąpieniu omyłek (Norman,
1989; Reason, 1990):
- konieczność odejścia od czynności rutynowej, podczas gdy
procesy automatyczne zdominowały procesy kontrolowane,
intencjonalne
- przerwanie procesów automatycznych
+ zjawisko upośledzenia czynności automatycznych
przez ich świadomą kontrolę
24
Habituacja i dyshabituacja jako procesy
automatyczne
Habituacja
• dostępna świadomej
kontroli (choć jej nie
wymaga)
• niezbyt mocno związana z
intensywnością bodźca
(lecz zależna od zmiany vs
braku zmian w
intensywności)
• ściśle związana z liczbą,
długością i czasem
(odległością w czasie)
wcześniejszych ekspozycji
Adaptacja
• niedostępna świadomej
kontroli
• ściśle związana z
intensywnością bodźca
• niepowiązana z liczbą,
długością i czasem
(odległością w czasie)
wcześniejszych ekspozycji
+ wykorzystywanie zjawisk habituacji i dyshabituacji
do badania dyskryminacji (różnicowania) wzrokowej u
niemowląt
(za: R. J. Sternberg,
2001)