1

Uwaga, rodzaje uwagi, funkcje uwagi

Uwaga = mechanizm redukcji nadmiaru informacji

Metafory dotyczące funkcjonowania uwagi:

• metafora lejka
• metafora latarki

Pojęcie pola uwagi; część centralna i peryferyczna pola
uwagi

Uwaga ekstensywna i intensywna, ogniskowanie uwagi

2

Fizjologiczne mechanizmy uwagi:

1) odruch orientacyjny

2) mechanizm indukcji ujemnej (Pawłow;
potwierdzenie w badaniu z zastosowaniem PET)

3) aktywność układu siatkowatego

3

UWAGA

DOWOLNA

(WOLICJONALNA)

MIMOWOLNA

selekcja

SWOISTA

NIESWOISTA

wywołana

przez zmianę

POZIOMU

REGUŁY

Za: P. Jaśkowski, 1999

4

Układy bodźców stosowane w doświadczeniu
Posnera, dotyczącym uwagi mimowolnej

5

ZYSK

KOSZT

linia
bazowa

Czas

reakcji

(ms)

zgodna

neutralna

niezgodna

wskazówka

30
0

35
0

40
0

Rezultaty doświadczenia Posnera, za: P. Jaśkowski,
1999

6

Układy bodźców stosowane w doświadczeniu,
dotyczącym uwagi dowolnej (wystąpienie efektu
„zysków i kosztów” zależne od trafności wskazówki)

7

Funkcje uwagi:

1. Selektywność

2. Czujność

3. Przeszukiwanie

4. Kontrola czynności jednoczesnych

8

Selektywność

= zdolność do wyboru jednego bodźca czy

źródła stymulacji kosztem innych

Test
Stroopa

czarny

zielony

czerwony

niebieski

żółty

niebieski

zielony

czerwony

czarny

żółty

zielony

zielony

czerwony

czarny

żółty

niebieski

zielony

czerwony

czerwony

czarny

niebieski

1
.

9

czarny

zielony

czerwony

niebieski

żółty

niebieski

zielony

czerwony

czarny

żółty

zielony

zielony

czerwony

czarny

żółty

niebieski

zielony

czerwony

czerwony

czarny

niebieski

Test
Stroopa

2
.

10

Czujność

= zdolność do długotrwałego oczekiwania na

pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego
sygnałem, przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych
bodźców, zwanych szumem (proces bierny)

Czujność można rozpatrywać w paradygmacie teorii
detekcji sygnałów

Prawidłowa

detekcja

(trafienie)

Fałszywy alarm

Pominięcie

(błąd

chybienia)

Prawidłowe

odrzucenie

sygnał

szum

reakcja

brak

reakcji

11

Na możliwy wynik detekcji mają wpływ:

1. Stosunek siły sygnały do siły szumu

2. Tzw. macierz wypłat, czyli motywacyjne konsekwencje

określonej reakcji

3. Oczekiwania, uzależnione od częstości występowania

sygnałów w określonych sytuacjach

12

Przeszukiwanie

= proces aktywny, polegający na

systematycznym badaniu pola percepcyjnego w celu
wykrycia obiektu (tzw. celu) spełniającego określone
kryteria

Cel = spełniający określone kryteria obiekt, którego
poszukujemy

Dystraktory = wszystkie bodźce w polu percepcyjnym,
które nie spełniają kryteriów celu

Pytanie – od czego zależy łatwość vs trudność
przeszukiwania?

13

Znajdź czerwony
krzyż

Poszukiwanie wzrokowe typu
„pop-out”

1
.

A1

B1

14

Znajdź czerwony
krzyż

Poszukiwanie wzrokowe typu „pop-out” a
poszukiwanie wzrokowe koniunkcyjne

A2

B2

15

Znajdź czerwony

krzyż

Efekt wielkości zbioru, występujący w przypadku poszukiwania
koniunkcyjnego, ilustracja badań A. Treisman

A3

B3

16

Poszukiwanie wzrokowe typu „pop-out” a poszukiwanie
koniunkcyjne

Poszukiwanie „pop-out” – gdy bodziec cel posiada cechę
unikalną (taką, której nie posiada żaden z dystraktorów)

Poszukiwanie koniunkcyjne – gdy bodziec cel nie posiada
cechy unikalnej (tzn. każdą z cech bodźca celu posiada
również przynajmniej jeden z dystraktorów)

Czasy reakcji:

A1 = B1

A2 < B2

A3 < B3

B2 < B3 (tzw. efekt wielkości zbioru, obecny tylko w przypadku
poszukiwania

koniunkcyjnego)

17

Wyjaśnienie różnicy pomiędzy poszukiwaniem wzrokowym

typu „pop-out” i poszukiwaniem koniunkcyjnym –
MODEL INTEGRACJI CECH A. Treisman

Istnieją dwa etapy przetwarzania informacji o

percypowanych bodźcach:

(1) Etap przeduwagowy – rejestracja wszystkich cech

percypowanych obiektów, ma charakter:

-

automatyczny,

-

symultaniczny (jednoczesny).

(2) Etap uwagowy – zestawienie wcześniej

zarejestrowanych cech w obiekt, zachodzi:

-

sekwencyjnie (szeregowo), dlatego wolniej (stąd efekt
wielkości zbioru w poszukiwaniu wzrokowym
koniunkcyjnym),

-

tylko wówczas, gdy etap pierwszy nie pozwoli
wyselekcjonować poszukiwanych bodźców

18

Znajdź duże
czerwone koło

Ilustracja badań K. Nakayamy (pojęcie zbioru
naturalnego)

A

B

2
.

19

Q W E + & U I O { } % Z D +
F & H J K L ; ‘ Z X @ B N M
> / : \ [ ] ! @ # $ % ^ & *
D @ W E + T > U O % S P [ ]
C F & Q H R K & ^ Z N @ X
: / [ ] ! @ # $ % ^ & * ( ) Q W
O P [ ] A S D + Q E + T U I
Z X B N C < F P H J K L ; ‘
# $ % ^ & * ( ) Q W K & O *

w r k \ r t g < o a i d [ s p ] k

e r h j i o z x d r u p [ ] a s l g
> / : \ { }s!m # $ % ^ & *(&
f g k w k l ; ‘ t y v b n m c m
w e y j z R v n x ‘ m c b i ; h
c f h j < u q ; ‘ z m m x v b v
o p [ ] a s d r q < f k t k g i f

g

: / { } !@ # $ % ^ & * () q p i
$%*( p [ ] / : q w ^ e n d { $ ^
h m * p k f ( h g ) d f @ c d !!

Znajdź literę
R

Ilustracja teorii Duncana i Humphreysa

Dla łatwości i szybkości poszukiwania wzrokowego

znaczenie mają:

(1) stopień podobieństwa bodźca-celu i dystraktorów

(2) stopień podobieństwa między dystraktorami

Wyjaśnienie – udział pamięci operacyjnej

3
.

20

Kontrola czynności jednoczesnych

= rozdzielania

zasobów uwagi na dwie lub więcej czynności
wykonywanych jednocześnie

Czynniki decydujące o tym, ile zasobów jednostka

przeznaczy na dane zadanie to:

1. wymagania zadania,

2. wielkość zasobów uwagi jednostki,

3. stopień wprawy w danym zadaniu.

21

Czynności automatyczne i
kontrolowane

Czynności automatyczne

• nie angażują świadomości
(choć mogą być
uświadomione wtórnie)

• małe zapotrzebowanie na
zasoby uwagi

• duża szybkość wykonania
• przebiegają w sposób
równoległy

• zadania dobrze znane i
łatwe

• zazwyczaj są wynikiem
wprawy

Czynności kontrolowane

• wykonywane pod świadomą
pełną kontrolą

• duże zapotrzebowanie na
zasoby uwagi

• mała szybkość wykonania
• przebiegają w sposób
sekwencyjny

• zadania nowe i trudne
• sterowane globalnie –
angażują cały system
poznawczy (uwagę, pamięć,
myślenie itd.)

• mogą stać się
automatyczne dzięki nabyciu
wprawy

22

Omyłki związane z procesami automatycznymi:

1. Ześlizg = rozpoczęcie czynności rutynowej, a następnie

przejście na proces automatyczny (w sytuacji, gdy
czynność miała być wykonana w sposób odmienny)

2. Ominięcie = przerwanie czynności rutynowej powoduje

pominięcie jej pozostałych faz

3. Perseweracja = powtórzenie części lub całości

procedury

4. Błąd opisu = wewnętrzny opis planowanego działania

powoduje wykonanie go na nieprawidłowym obiekcie

5. Błąd zależny od danych = informacja sensoryczna

przejmuje kontrolę nad przebiegiem działania
planowanego

6. Błąd asocjacyjny = silne skojarzenie wyzwala

nieprawidłową czynność rutynową

7. Brak aktywacji do zakończenia czynności

23

Reason (1990) – podział na omyłki i pomyłki:

Pomyłki – błędy w wyborze celu lub wyborze sposobu
dochodzenia do celu; błędy w intencjonalnych i
kontrolowanych procesach

Omyłki – błędy w działaniach, zaplanowanych dla
osiągnięcia określonego celu; często mają charakter
błędów w procesach automatycznych

Warunki sprzyjające wystąpieniu omyłek (Norman,
1989; Reason, 1990):

- konieczność odejścia od czynności rutynowej, podczas gdy
procesy automatyczne zdominowały procesy kontrolowane,
intencjonalne

- przerwanie procesów automatycznych
+ zjawisko upośledzenia czynności automatycznych
przez ich świadomą kontrolę

24

Habituacja i dyshabituacja jako procesy
automatyczne

Habituacja

• dostępna świadomej
kontroli (choć jej nie
wymaga)

• niezbyt mocno związana z
intensywnością bodźca
(lecz zależna od zmiany vs
braku zmian w
intensywności)

• ściśle związana z liczbą,
długością i czasem
(odległością w czasie)
wcześniejszych ekspozycji

Adaptacja

• niedostępna świadomej
kontroli

• ściśle związana z
intensywnością bodźca

• niepowiązana z liczbą,
długością i czasem
(odległością w czasie)
wcześniejszych ekspozycji

+ wykorzystywanie zjawisk habituacji i dyshabituacji
do badania dyskryminacji (różnicowania) wzrokowej u
niemowląt

(za: R. J. Sternberg,
2001)