KRYZYS BERLIŃSKI 1958-

1963

• Konferencja w Poczdamie - trzej

zwycięzcy podjęli decyzję o tym, że
Berlin będzie rządzony przez cztery
mocarstwa okupacyjne: USA, Wielką
Brytanię, Francję, Związek Radziecki.

• Administracja trwała niewiele ponad

rok.

• 1949 – z zachodnich stref

okupacyjnych utworzono Republikę
Federalną Niemiec.

• 1949 – strefa radziecka przekształciła

się w Niemiecką Republikę
Demokratyczną.

Flaga i godło NRD

Flaga i godło RFN

• Zgodnie z postanowieniami czterech

mocarstw dotyczącymi Berlina, miasto nie

było częścią Niemiec – ani Wschodnich, ani

Zachodnich – formalnie pozostawało pod

władzą czterech mocarstw alianckich.

• ZSRR obejmował wielki sektor obejmujący

wschodnią część miasta,

• Amerykanie – sektor południowy,
• sektory angielski i francuski zajmowały

zachodnie i północne części miasta.

Podział Berlina – sektor amerykański

Podział Berlina – sektor brytyjski

Podział Berlina – sektor francuski

Podział Berlina – sektor radziecki

• Berlin stał się wyspą wewnątrz Niemieckiej

Republiki Demokratycznej.

• Berlin Zachodni – „witryna dobrobytu w

środku smętnej szarzyzny
komunistycznego bloku”.

• Berlin Zachodni służył za kanał tym

mieszkańcom Niemiec Wschodnich, którzy
chcieli emigrować na Zachód (metrem
jechali do jednego z sektorów zachodnich i
tam zgłaszali chęć emigracji).

• Pomimo czteromocarstwowego statutu

miasta nigdy nie podjęto negocjacji w
sprawie niejasnych zasad dostępu do
Berlina.

• Wprawdzie cztery mocarstwa wyznaczyły

różne drogi i korytarze powietrzne, którymi
można było do Berlina dotrzeć, nie
opracowani jednak i nie uzgodniono
jednoznacznych mechanizmów korzystania
z nich.

• W 1948 r. z tej luki próbował korzystać Stalin.

Wprowadził blokadę Berlina pod pretekstem,

że remontuje się drogi dojazdowe.

• Truman podjął decyzję o uruchomieniu

„mostu powietrznego” w celu umożliwienia

ruchu pasażerów i niezbędnych dostaw.

• Sięgnięto też do „dyplomacji atomowej”: do

Niemiec Zachodnich przysłano dwa skrzydła

strategicznych bombowców B-29

przystosowanych do przenoszenia bomb

atomowych.

Boeing B-29 Superfortress

• Po roku działania zachodniego mostu

powietrznego przywrócono dostęp lądowy,

ale jego status prawny nadal pozostawał

nieokreślony.

• W ciągu kilku lat po blokadzie Berlin rozrósł

się do rozmiarów wielkiego centrum

przemysłowego, którego potrzeb, na

wypadek nowego zagrożenia, nie można

było zaspokoić za pomocą mostu

powietrznego.

• Formalnie Berlin nadal pozostawał pod

kontrolą czterech mocarstw, a Związek

Radziecki odpowiadał za dostęp do miasta.

Jednak w praktyce Niemcy Wschodnie

sprawowały kontrolę nad drogami z ich

stolicy, Berlina Wschodniego.

• Berlin był słabym punktem Zachodu.
• Chruszczow, chcąc zademonstrować

przesunięcie się współzależności sił
zdecydował się wykorzystać Berlin.

• Chruszczow w swoich pamiętnikach

pisał:
„Mówiąc brutalnie, można stwierdzić, że

na amerykańskiej stopie stojącej w

Europie wyrósł bolesny nagniotek. Jest

nim Berlin Zachodni. Za każdym razem,

kiedy chcieliśmy nadepnąć Amerykanom

na nogę tak, by ich zabolało, wystarczyło

zakłócić dostęp do miasta poprzez

Niemiecką Republikę Demokratyczną”.

• W październiku 1957 r. ZSRR wystrzeli

sputnika i umieścił sztucznego satelitę na

orbicie okołoziemskiej.

• Chruszczow zinterpretował ten

jednorazowy sukces jako dowód na to, że

Związek Radziecki prześcignął Zachód w

dziedzinie badań militarnych.

• Nawet na Zachodzie pojawiły się opinie, że

system gospodarki planowanej może

okazać się sprawniejszy od gospodarki

rynkowej.

• Prezydent Eisenhower jako zawodowy

wojskowy doskonale pojmował różnicę
pomiędzy prototypem a operacyjnym
systemem broni militarnych.

• Chruszczow natomiast, traktując poważnie

własne przechwałki, podjął ofensywę,
której celem było przełożenie
domniemanej radzieckiej przewagi
rakietowej na język sukcesów
dyplomatycznych.

• W wyobraźnie Chruszczowa Związek Radziecki

nie tylko przegonił Stany Zjednoczone w

naukach ścisłych i militarnie, ale wkrótce

prześcignie je w produkcji przemysłowej.

• Na VII Zjeździe Bułgarskiej Partii

Komunistycznej, 4 czerwca 1958 r. mówił:
„Jesteśmy głęboko przekonani, że nadchodzi

czas, kiedy kraje socjalistyczne przegonią

najbardziej rozwinięte kraje kapitalistyczne nie

tylko pod względem tempa rozwoju, ale

również w wielkości produkcji przemysłowej”.

• Pierwszym celem Chruszczowa był Berlin.
• 10 listopada 1958 r. Chruszczow wygłosił

przemówienie, w którym domagał się

położenia kresu czteromocarstwowemu

statusowi Berlina i ostrzegał, że Związek

Radziecki nosi się z myślą przekazani

kontroli nad dostępem do miasta

Niemieckiej Republice Demokratycznej.

• Chruszczow oświadczył, że począwszy od

tego dnia „niech USA, Wielka Brytania i

Francja układają sobie swoje stosunki z

Niemiecką Republiką Demokratyczną i jeśli

mają jakieś kwestie dotyczące Berlina,

niech dojdą z nią do porozumienia”.

• 27 listopada 1958 r. tezy tego

wystąpienia Chruszczow zawarł w

oficjalnej nocie dyplomatycznej

wystosowanej do Stanów Zjednoczonych,

Wielkiej Brytanii i Francji.

• Ogłosił on, że czteromocarstwowe

porozumienie w sprawie Berlina za

niebyłe i nieważne. Domagał się też, by

Berlin Zachodni został przekształcony w

zdemilitaryzowane „wolne miasto”.

• Chruszczow postawił warunek, że jeżeli

w ciągu sześciu miesięcy nie osiągnie

się w tej sprawie porozumienia,

Związek Radziecki podpisze z

Niemcami Wschodnimi traktat

pokojowy, zrzeknie się swoich praw

okupacyjnych, a kontrolę tras

dojazdowych przekaże Niemieckiej

Republice Demokratycznej.

• Praktycznie Kreml postawił ultimatum.

• 10 stycznia 1959 r. Chruszczow

przekazał trzem pozostałym
mocarstwom okupacyjnym projekt
traktatu pokojowego, który zawierał
nową definicję statusu zarówno
Berlina, jak i Niemiec Wschodnich.

• Atak Chruszczowa był bardzo sprytny.
• Kraje Zachodu stanęły przed

dylematem: albo uznać
wschodnioniemieckiego satelitę, albo
podjąć ryzyko wojny, której
powodem byłoby to, kto ma prawo
lub go nie ma, stawiać pieczątki w
paszportach.

• Pogróżki Chruszczowa, maskowały

rzeczywistą słabość Moskwy.

• Niemcy Wschodnie traciły setki tysięcy

swoich obywateli, zwykle doskonałych
fachowców, którzy przez Berlin uciekali do
Niemiec Zachodnich.

• Berlin Zachodni był olbrzymią dziurą w

„żelaznej kurtynie”.

• Niemcy Wschodnie – „robotniczy raj”, mogły

stać się państwem, w którym nie byłoby
robotników.

• Masowe ucieczki siły roboczej przez Berlin

zagrażały istnieniu NRD.

• Z punktu widzenia Adenauera,

ultimatum Chruszczowa miało na celu
przede wszystkim izolowanie RFN.

• W zamian za jakiekolwiek ustępstwa

Zachód otrzymałby w najlepszym
wypadku to, co już miał – dostęp do
Berlina.

• Równocześnie NRD otrzymałoby prawo

weta w sprawie zjednoczenia Niemiec.

• Premier Wielkiej Brytanii, Harold Macmillan

i Anglicy nie mieli ochoty ryzykować wojną
w sprawie stolicy pokonanego wroga, który
w znacznym stopniu był odpowiedzialny za
to, że Wielka Brytania utraciła status
mocarstwa.

• Macmillan stał się zagorzałym

zwolennikiem negocjacji, które
„usprawniłyby” procedurę dostępu do
Berlina.

• Maurice Harold

Macmillan, 1. hrabia
Stockton (ur. 10
lutego 1894 w
Londynie, zm. 29
grudnia 1986 w Birch
Grove, Sussex) –
polityk brytyjski.
Czasami zwany
"Supermac" lub "Mac
the Knife". Polityk
Partii Konserwatywnej.

• Wśród przywódców alianckich, ciężar

największej odpowiedzialności ponosił

Eisenhower.

• To na nim spoczywało brzemię decyzji o

podjęciu ryzyka wojny nuklearnej.

• Kryzys berliński spowodował, że Stany

Zjednoczone zaczęły inaczej patrzeć na

broń nuklearną.

• W okresie równowagi sił nuklearnych broń

ta ograniczała amerykańską skłonność do

podejmowania ryzyka.

• Eisenhower, doszedł do przekonania,

że ważniejsze było uspokojenie
amerykańskiej opinii społecznej, niż
zastraszanie radzieckich
przywódców.

• Stwierdził on, że Ameryka nie

zamierza prowadzić wojny.

• Charles de Gaulle nie zgadzał się z

amerykańsko-brytyjskimi analizami motywów

działania Chruszczowa.

• Zamierzał on udowodnić Adenauerowi, że

Francja jest wiarygodnym partnerem RFN.

• De Gaulle był przeciwny proponowanym przez

Amerykanów i Brytyjczyków podjęciu

„rozmów sondażowych”.

• Zdaniem de Gaulle’a wyzwanie rzucone przez

Chruszczowa zrodziło się nie z konkretnej

pretensji Kremla, lecz z wewnętrznej sytuacji

panującej w ZSRR.

• Ultimatum postrzegał on jako sygnał słabości

i niższości radzieckiego systemu politycznego.

• De Gaulle odwrócił tradycyjną i uprawianą od

trzystu lat, a zainicjowaną politykę Francji,

której celem było utrzymanie Niemiec słabych i

podzielonych.

• Kryzys berliński stał się dla de Gaulle’a okazją

do poczynienia pierwszych kroków w swojej

strategii.

• Ustawił on Francję w roli obrońcy europejskiej

tożsamości i wykorzystał kryzys dla wykazania,

że Francja rozumie europejskie realia i jest

wrażliwa na interesy narodowe Niemców.

• Charles André Joseph

Marie de Gaulle (ur. 22

listopada 1890 w Lille, zm. 9

listopada 1970 w Colombey-

les-Deux-Églises) – francuski

polityk i teoretyk

wojskowości, w czasie II

wojny światowej stał na czele

emigracyjnego rządu Francji,

kontynuującego walkę z

Niemcami hitlerowskimi. W

latach 1959-1969 był

prezydentem Francji i twórcą

nowej konstytucji

ustanawiającej

półprezydencki system

rządów. Przed II wojną

światową był znany głównie

jako propagator idei

masowego użycia broni

pancernej. Napisał kilka

książek. Człowiek Roku 1958

według magazynu Time.

• 26 listopada 1958 r. Dulles na konferencji

prasowej wystąpił z sugestią, że

funkcjonariusze Niemiec Wschodnich mogą

występować w charakterze „przedstawicieli”

Związku Radzieckiego.

• 13 stycznia 1959 r. Dulles poszedł o krok dalej i

zasygnalizował zmianę stanowiska Ameryki w

sprawie zjednoczenia Niemiec.

• Stwierdził on, że wolne wybory byłyby

„naturalną metodą” zjednoczenia. Ale

powiedział też, że są inne metody prowadzące

do zjednoczenia.

• Terminy stawianych przez Chruszczowa

różnych rodzajów ultimatów mijały, a

radzieccy przywódcy nie domagali się ani

spełnienia tych żądań, ani negocjacji.

• Chruszczow pozwolił, by minął termin

pierwszego ultimatum.

• Jedynym jego rezultatem było spotkanie

ministrów spraw zagranicznych, które

odbyło się na dwa tygodnie przed datą

wyznaczoną ultimatum.

• Na spotkaniu tym nie osiągnięto niczego.

• 15-27 września 1959 r. Chruszczow

przebywał w Stanach Zjednoczonych na

zaproszenie Eisenhowera.

• Eisenhower i Chruszczow zgodzili się na

zwołanie spotkania czterech mocarstw

okupujących Berlin.

• Po spełnieniu różnych warunków szczyt

miał się odbyć w maju 1960 r.

• Na dwa tygodnie przed spotkaniem nad

Związkiem Radzieckim zestrzelono

amerykański samolot szpiegowski U-2.

• Fakt ten, stał się dla Chruszczowa

pretekstem do zerwania konferencji, którą

przygotowywano od ponad roku.

• Wyszło to na dobre, ponieważ Amerykanie

byli przygotowani do zmiany statusu

Berlina.

Lockheed U-2 - amerykański wysokościowy samolot rozpoznawczy

zbudowany na zamówienie CIA. Samolot otrzymał nieoficjalny

przydomek "Dragon Lady".

• Chruszczow wbrew powszechnym

oczekiwaniom w ogłosił w Berlinie kolejne
przełożenie terminu ultimatum, tym razem
na okres po wyborach prezydenckich w USA.

• Gdy urząd objął John F. Kennedy, minęły trzy

lata od czasu, kiedy Chruszczow ogłosił
swoje pierwsze ultimatum.

• W trakcie spotkania na szczycie w Wiedniu,

w czerwcu 1961 r. Chruszczow ponowił
ultimatum.

• 13 sierpnia 1961 r. mieszkańcy Berlina

Zachodniego obudzili się odcięci od świata

zachodniego.

• Niemcy Wschodnie wzniosły zasieki z drutu

kolczastego pomiędzy sektorem radzieckim a

sektorami okupowanymi przez trzy mocarstwa

zachodnie, a całe miasto otoczono murem.

• Rozdzielone zostały rodziny mieszkające w

różnych częściach miasta.

• Z czasem mury umocniono. Pojawiły się też

pola minowe i strażnicy z psami.

• Przywódcom komunistycznym udało się

załatać dziurę w wałach otaczających blok

radziecki.

• Kennedy postanowił nie sprzeciwiać się

temu przy użyciu środków militarnych.

• By pomniejszyć problem muru, w dniu, w

którym rozpoczęto budowę, wybrał się na

wycieczkę jachtem.

• Sekretarz stanu, Rusk, poszedł na mecz

baseballu.

• W sierpniu 1961 r., po wzniesieniu muru,

Kennedy prowokacyjnie wyprawił autostradą

wiodącą poprzez strefę radziecką oddziały

składające się z 1500 żołnierzy.

• W Berlinie zostali oni powitani przez

wiceprezydenta Johnsona, który przyleciał

specjalnie żeby się z nimi spotkać.

Mur berliński z torami kolei miejskiej do Berlina Wschodniego,

1980

Tablica "Uwaga! Państwo opuszczają teraz Berlin Zachodni",

1961

Tablica "Wychodzisz z amerykańskiego sektora",

1985

Marx-Engels-Platz w Berlinie Wschodnim. Po prawej Pałac

Republiki, w tle wieża telewizyjna. Lato 1989.

Mur berliński przed zburzeniem w 1989 roku.

• Broń nuklearna nadawała się do

zapewnienia przeżycia. Nie nadawała się

do dokonania jakichś pozytywnych zmian.

• Równocześnie żadna ze stron nie była w

stanie zastąpić działań siłowych

dyplomacją.

• Każde możliwe do zaakceptowania przez

Chruszczowa ustępstwo osłabiałoby Sojusz

Atlantycki, a każde porozumienie możliwe

do przyjęcia przez Zachód osłabiałoby

Chruszczowa.

• W sierpniu 1961 r. doradca Kennedy’ego do

spraw bezpieczeństwa narodowego, McGeorge
Bundy, w notatce przygotowanej dla
prezydenta podsumował poglądy Białego
Domu:

• „W zespole wypracowującym nasze

stanowisko dominuje pogląd, że możemy i
powinniśmy pójść w kierunku uznania NRD,
granicy na Odrze i Nysie, zawarcia paktu o
nieagresji, a nawet dwóch traktatów
pokojowych”.

• Takie stanowisko USA źle wpłynęło na

stosunki między Bonn a Waszyngtonem.

• 21 kwietnia 1961 r. w wyniku przecieku

ujawniono amerykański plan zakładający

stworzenie Międzynarodowego Zarządu ds.

Dostępu (do Berlina).

• Miał to być komisja, która kontrolowałaby

ruch do i z Berlina.

• W jej skład wchodziliby przedstawiciele

Zachodu (trzech mocarstw okupacyjnych oraz

Berlina Zachodniego), pięciu krajów

komunistycznych (ZSRR, Polski,

Czechosłowacji, NRD, i Berlina Wschodniego) i

przedstawicieli krajów neutralnych (Szwecji,

Szwajcarii, Austrii).

• Adenauer był temu przeciwny.
• 7 maja 1962 r. publicznie skrytykował

swojego sojusznika.

• Chruszczow przystąpił do instalowania

radzieckich rakiet średniego zasięgu na

Kubie.

• Sądził, że jeśli mu się to uda, uzyska

zdecydowaną przewagę w

ewentualnych negocjacjach w sprawie

Berlina.

• Odwaga i zręczność Kennedy’ego

zmusiły Chruszczowa do wycofania

radzieckich pocisków rakietowych.

• W styczniu 1963 r. Chruszczow ogłosił, że

„sukces” jakim był mur berliński, sprawia, że
niepotrzebny jest traktat pokojowy z Berlinem.

• Kryzys berliński zakończył się.
• W sumie trwał pięć lat.
• Zachodni sojusznicy utrzymali swoje

stanowisko we wszystkich najważniejszych
sprawach.

• Chruszczow nie osiągnął niczego poza

wzniesieniem muru.

• Zachód miał szczęście, że

Chruszczow przeszarżował – blisko
był rozłam wśród państw Zachodu.

• Związek Radziecki nigdy już nie

zaryzykował bezpośredniego
wyzwania pod adresem USA.