TRADYCYJNE TEORIE

ZACOFANIA

GOSPODARCZO-

SPOŁECZNEGO KRAJÓW

SŁABO ROZWINIĘTYCH

.

2

Główne zagadnienia:

1.

Koncepcja błędnego koła ubóstwa R.

Nurksego.

2.

Zaklęte kręgi ubóstwa w ujęciu B. Knalla
i E. Gannagé.

3.

Teoria systemu quasi-stałej równowagi
H. Leibensteina.

4.

Koncepcja zacofania i niedorozwoju w

ujęciu
M. Todoro.

5.

Zwięzła charakterystyka teorii gospodarki

dualnej.

6.

Kontrowersje wokół kwestii podobieństwa

poziomu rozwoju KSR i Polski.

3

1. KONCEPCJA BŁĘDNEGO KOŁA

UBÓSTWA R. NURKSEGO

W okresie powstawania ekonomii rozwoju, tj. u schyłku lat 40-tych i

w pierwszej połowie lat 50-tych zainteresowania ekonomistów z

ośrodków naukowych Zachodu koncentrowały się na wyjaśnianiu

charakteru zacofania i niedorozwoju krajów słabo rozwiniętych

(KSR), a zwłaszcza - na badaniu przyczyn zacofania i czynników

je utrwalających.

Dominowała wtedy tendencja do poszukiwania jednego, głównego

czynnika, który nie tylko rodzi zacofanie, lecz jest też powodem

niskiego stanu (poziomu) innych czynników wytwórczych.

Do pionierów badań nad KSR należy zaliczyć norweskiego

ekonomistę Ragnara Nurskego. W opublikowanej w 1952 r.

książce: „Some Aspects of Capital Accumulatiojn in

Underdeveloped Areas” (po polsku wydanej w 1962 r. pt.:

„Problemy tworzenia kapitału w krajach gospodarczo słabo

rozwiniętych”) wysunął on tezę, że głównym źródłem zacofania

KSR jest niedobór własnych kapitałów (czyli – oszczędności ze

źródeł wewnętrznych, niezbędnych na cele inwestycyjne).

Równocześnie Nurkse przedstawił koncepcję błędnego koła

ubóstwa, którą lapidarnie ujął w następującym zdaniu: „Kraj jest

biedny,
ponieważ jest biedny”.

4

Istota koncepcji błędnego koła

ubóstwa

Nurkse zapoczątkował swoją książką powstanie całej serii

różnych koncepcji błędnego koła ubóstwa, które też

określano mianem koncepcji zaklętego kręgu ubóstwa

(vicious circle of poverty).

Używano ponadto terminów: zaklęty krąg biedy (zacofania lub

niedorozwoju), jak również - błędne koło czynników

ograniczających (to ostatnie pojęcie preferował T. Szentes).

W myśl tych koncepcji, czynniki powodujące zacofanie tworzą

swoisty łańcuch zależności. Układają się one w krąg

przyczynowości, czyli – w taki sposób, że każdy z tych

czynników jest zależny od czynnika, który go poprzedza, a on

sam determinuje zjawisko po nim następujące. Wzajemne

powiązanie w sposób okrężny wszystkich rozpatrywanych

czynników niedorozwoju utrzymuje cały system w

równowadze, prowadzącej do stagnacji gospodarczej.

Koncepcje błędnego koła zaczerpnięte zostały przez

ekonomistów z socjologii i psychologii, odzwierciedlając

potoczne powiedzenie: „Jedno niepowodzenie rodzi drugie”

(lub przysłowia typu: „Biednemu zawsze wiatr w oczy”, czy

„Nieszczęścia chodzą parami”).

5

Kręgi niedostatecznej podaży

kapitału i niskiego popytu na
kapitał według R. Nurksego

Przedstawione przez R. Nurksego błędne koło ubóstwa

składa się z dwu kręgów. Pierwszy z nich wyjaśnia,

skąd bierze się stagnacja po stronie podaży kapitału.

Natomiast drugi krąg zawiera próbę wyjaśnienia

stanu niskiego popytu na kapitał w warunkach KSR.

PIERWSZY KRĄG: Niedostateczna podaż kapitału 

Niska zdolność do oszczędzania Niski poziom

realnych dochodów ludności  Niska wydajność

pracy  Niedostateczna podaż kapitału (tj.

zamknięcie I kręgu).

DRUGI KRĄG: Niski popyt na kapitał = Słabe bodźce do

inwestowania Niewielka siła nabywcza ludności 

Niski poziom dochodów realnych Niska wydajność

pracy  Niedostateczne zastosowanie kapitału w

procesie produkcji  Słabe bodźce do inwestowania

= Niski popyt na kapitał (tj. zamknięcie II kręgu).

6

Ocena koncepcji błędnego koła

ubóstwa
R. Nurksego

Głównym osiągnięciem koncepcji błędnego koła ubóstwa

R. Nurksego było – jak trafnie podkreślał A. Müller –

przedstawienie możliwości i sposobu przezwyciężenia

kręgu biedy i zacofania KSR poprzez stopniowe

podnoszenie wydajności pracy, do czego niezbędne

inwestycje kapitału (celem ograniczenia bariery popytu

i małej chłonności rynku, zwiększenia produkcji,

wydajności pracy i dochodów ludności).

Ale R. Nurske błędnie zakładał, że KSR same nie będą w

stanie zapoczątkować wychodzenia z kręgu biedy i

zacofanie. Twierdził, że będzie to możliwe tylko pod

warunkiem napływu kapitału zagranicznego (np. w

ramach pomocy krajów rozwiniętych).

Zaprzeczyły jednak powyższemu doświadczenia rozwojowe

azjatyckich krajów nowo uprzemysłowionych, które swe

sukcesy gospodarcze zawdzięczają prawie wyłącznie

mobilizacji wewnętrznej akumulacji kapitału.

7

Mankamenty koncepcji zaklętego

koła
ubóstwa R. Nurksego

Z kolei kraje naftowe należące do OPEC - dzięki

narzuconym przez siebie podwyżkom światowych cen ropy
- zdobyły ogromne środki finansowe. Wprawdzie część z
nich przezwyciężyła barierę niedostatecznej podaży
kapitału, lecz nawet tzw. finansowo nadwyżkowe kraje
OPEC (np. ZEA, czy Kuwejt) nie zdołały wyjść ze stanu
niedorozwoju. Pokazuje to słabość koncepcji Nurskego,
upatrującej wyłącznego źródła zacofania w braku
kapitału.

Ponadto słuszność koncepcji Nurksego, przypisującej

brakowi kapitałowi rangę jedynej siły sprawczej zacofania,
podważył - zaobserwowany w praktyce wielu KSR - fakt
niskiej zdolności do absorpcji środków kapitałowych (np.
pochodzących z pomocy zagranicznej), przede wszystkim z
powodu braku kwalifikowanych kadr pracowników,
niedorozwoju podstawowej infrastruktury ekonomicznej i
niewłaściwej polityki gospodarczo-społecznej.

8

2. ZAKLĘTE KRĘGI UBÓSTWA W

UJĘCIU B. KNALLA I E. GANNAGE

•

Zaklęty krąg ubóstwa według B. Knalla:
Niska wydajność pracy (jako główna przyczyna

zacofania) niskie kwalifikacje pracowników i

niedostateczne wykształcenie  niedorozwój

szkolnictwa  brak środków na finansowanie oświaty

 niskie dochody ludności  niska wydajność pracy

(= niski poziom rozwoju).

•

Słabości koncepcji B. Knalla:
-- analiza nakładów na oświatę i postęp techniczny w

KSR
przez pryzmat doświadczeń KWR;
-- niekompletność analizy, w szczególności

pominięcie roli

innych czynników wytwórczych oraz uwarunkowań
społeczno-instytucjonalnych rozwoju.

9

Zaklęty krąg ubóstwa według E.

Gannagé

Koncepcja błędnego koła ubóstwa w ujęciu E. Gannagé

(przedstawiona szeroko w opublikowanej w 1962 r.

książce pt.: „Economie du Développement”):
Niski poziom dochodu narodowego w KSR  Relatywnie

nadmierna konsumpcja Niski poziom oszczędności ze

źródeł wewnętrznych  Niskie rozmiary akumulacji

kapitałowej  Niedostateczne rozmiary inwestycji 

Niski poziom dochodu narodowego.

Słabości koncepcji E. Gannagé (według opinii Z. Kozak):

-- wadliwy charakter analizy sytuacji gospodarczej KSR

przez pryzmat niepowtarzalnych przecież doświadczeń

historycznych KWR (które zapoczątkowały przecież

dawno temu - dzięki postępowi technicznemu - rewolucję

przemysłową; gdzie nie tylko wewnętrzne akumulacja

kapitału była siłą napędową rozwoju, lecz

wykorzystywano też tam rentę z tytułu posiadania

kolonii; ponadto w niektórych krajach Zachodu rozwojowi

sprzyjała protestancka etyka pracy i oszczędności);
-- niekompletność analizy (podobnie jak w koncepcji

Knalla).

10

3. TEORIA SYSTEMU QUASI-

STAŁEJ RÓWNOWAGI H.
LEIBENSTEINA

Nawiązując do dorobku ekonomii klasycznej (A. Smitha,

D. Ricardo i – zwłaszcza - T. Malthusa), H. Leibenstein

w swej książce: „Rozwój i zacofanie gospodarcze”

(opublikowanej w tłumaczeniu na język polski w 1963

r.) uznał za główne źródło zacofania KSR powojenną

eksplozję demograficzną, polegającą na gwałtownym

podwyższeniu stopy przyrostu naturalnego ludności

tych krajów (dzięki poważnemu obniżeniu stopy

śmiertelności i podwyższeniu stopy urodzeń).

Eksplozja demograficzna w KSR została wywołana –

według Leibensteina – zwiększeniem dochodów

ludności, co umożliwiło zapewnienie lepszego

wyżywienia i poprawę sytuacji zdrowotnej (w efekcie

rozbudowy i podniesienia skuteczności działania

systemu opieki medycznej).

11

Charakterystyka koncepcji
zacofania
w ujęciu H. Leibensteina i jej
ocena

W obliczu dominacji nisko wydajnego rolnictwa w życiu

gospodarczym KSR eksplozja demograficzna prowadzić musi –

zdaniem Leibensteina – do dalszego podziału i rozdrobnienia

gospodarstw wiejskich i do zbyt ekstensywnego wykorzystania

użytków rolnych, powodując spadek plonów i zmniejszenie

produkcji artykułów rolnych. Ale dochód narodowy utrzymuje

się jednak na podobnym poziomie, bo w innych sektorach

gospodarki KSR występują tendencje prorozwojowe. Stąd

właśnie wzięło się określenie omawianej teorii mianem systemu

quasi-stałej równowagi.

W odróżnieniu od koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa, koncepcja

zacofania w ujęciu Leibensteina nie tylko miała charakter

dynamiczny, lecz była też bardziej realistyczna, bo prawidłowo

ukazywała kwestie dynamiki i wzajemnych powiązań różnych

zjawisk w warunkach niedorozwoju gospodarczego.

Ważniejsze wady koncepcji Leibensteina: podejście

jednoczynnikowe, pomijanie zagadnień industrializacji

(zwłaszcza korzyści wzrostu produkcji nawozów i środków

ochrony roślin), urbanizacji, migracji ludności, możliwości

stosowania osiągnięć postępu technicznego itp.

12

4.

KONCEPCJA NIEDOROZWOJU

I ZACOFANIA W UJĘCIU M.
TODORO

W opublikowanej w 1986 r. książce pt.: „Development in the

Third World” M. Todoro przedstawił własną wersję
koncepcji zacofania i niedorozwoju KSR w formie ogólnego
schematu, przy opracowywaniu którego korzystał z
omówionych poprzednio (wcześniejszych o ponad 20-30 lat)
koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa i teorii zacofania
Leibensteina.

Podany dalej schemat Todoro składa się z 2 głównych części

składowych, które obrazują dwa największe prostokąty
(oznaczone na rysunku linią przerywaną):
-- ZACOFANIE, które ilustruje dolny prostokąt
(UWAGA: Na zamieszczonym w podręczniku rysunku słowo
„Niedorozwój” zostało tam podane błędnie, bo powinno być
wyrażenie „Zacofanie”);
-- NIEDOROZWÓJ, który ilustruje górny prostokąt
(UWAGA: Na rysunku w podręczniku Z. Kozak brakuje tego
wyrażenia w górnym prostokącie).

13

Schemat niedorozwoju i zacofania

wg Todoro

14

Czynniki i przyczyny zacofania i

niedorozwoju
według M. Todoro

• ZACOFANIE: 1) Niski poziom życia jako kluczowy

element zacofania wewnętrznego i niekorzystnej

pozycji międzynarodowej KSR (Środkowy prostokąt

wewnątrz dolnego dużego prostokąta) 2) Niska

samoocena ludzi i jej główne przejawy (Prostokąt w

lewym dolnym rogu schematu)  3) Ograniczona

wolność (Prostokąt w prawym dolnym rogu)

• NIEDOROZWÓJ: Niskie dochody (ten element

zarazem wiąże niedorozwój z zacofaniem) Niska

wydajność pracy (Przyczyny: Ograniczone

możliwości kształcenia + Słabe zdrowie i

wyżywienia + Identyczne czynniki jak przy

bezrobociu Wysokie bezrobocie i niepełne

zatrudnienie (Przyczyny: Po stronie podaży to

wysoka stopa przyrostu naturalnego, zaś po stronie

popytu to niskie inwestycje na jednego mieszkańca)

15

5. ZWIĘZŁA

CHARAKTERYSTYKA TEORII
GOSPODARKI DUALNEJ

Koncepcje gospodarki dualnej upowszechniane od

połowy lat 50-tych, łącząc dorobek socjologii i
ekonomii krajów Zachodu.

Tezą podstawową twierdzenie, że społeczeństwo i

gospodarka w KSR ma podwójny (czyli – dualny)
charakter z powodu nierówności rozwoju
ekonomiczno-społecznego i postępu
technologicznego w przekroju przestrzennym
(regionalnym) i w podziale na różne grupy ludności.

Efektem dualizmu: pojawianie się i istnienie enklaw

(„wysp”) dobrobytu i nowoczesności na „oceanie
nędzy i tradycji”, co prowadzi do współistnienia 2
różnych „światów” (czyli – sektorów) w życiu
gospodarczym i społecznym.

16

Główne rodzaje sektorów według

najbardziej popularnych
koncepcji gospodarki dualnej

I) Sektor nowoczesny i sektor

tradycyjny

(modern and traditional, według koncepcji

W.A. Lewisa)

II) Sektor kapitalistyczny i sektor

naturalny

,

określany też mianem

przedkapitalistycznego
(capitalist and subsistence, według

koncepcji J.H. Boeke)

III) Sektor formalny i sektor

nieformalny

(formal and informal)

IV) Sektor zorganizowany i sektor

niezorganizowany

(organized and unorganized).
• Szersze omówienie

podanych wyżej klasyfikacji

podstawowych sektorów gospodarki dualnej w

punkcie 2 rozdziału II podręcznika Z.Kozak.

17

6. KONTROWERSJE WOKÓŁ

KWESTII PODOBIEŃSTWA
NIEDOROZWOJU POLSKI I
KSR

• Zbieżne cechy gospodarki KSR i Polski (oraz

innych
krajów postsocjalistycznych) w ujęciu Z.
Kozak:

18

Istotne różnice gospodarczo-

społeczne między KSR i Polską

KONKLUZJA: Wbrew sugestiom Z. Kozak, w
świetle dostępnych danych empirycznych, a
zwłaszcza dotychczasowych wyników
transformacji systemowej, jak też z racji
integracji Polski oraz kilku innych europejskich
krajów postsocjalistycznych z Unią Europejską
nie ma dzisiaj wystarczających przesłanek
merytorycznych, które mogłyby pozwolić
udowodnić słuszność tezy Z. Kozak o
występowaniu znacznego podobieństwa tej grupy
krajów z KSR.