Wiedza o społeczeństwie

Temat: Myśl polityczna. Liberalizm

Określeniem „polityka” definiuje się najczęściej ogół działań, które są
związane z dążeniem do zdobycia i utrzymania władzy państwowej, jej
wykonywaniem, a także z wytyczaniem kierunku rozwoju państwa m.in.
w takich dziedzinach jak polityka społeczna oraz polityka zagraniczna.

Polityczna sfera życia społecznego obejmuje system organów państwa,
system partyjny, system prawny, myśl polityczną i kulturę polityczną

Polityka

System organów państwa definiuje się jako zespół powiązanych ze
sobą jednostek organizacyjnych, a w szczególności organów
publicznych i samorządowych wraz z obsługującymi je urzędami.

System

prawa

danego

państwa

oznacza

całokształt

obowiązujących w określonym czasie przepisów prawnych tego
państwa, uporządkowanych wg przyjętych kryteriów. Bardziej ogólnie
można system prawny określić też jako uporządkowany zbiór norm
prawnych.

System partyjny jest to jedna z trzech kategorii systemów w
politologii obok systemów politycznych i systemów wyborczych. Jest to
układ wszystkich partii politycznych, a także organizacji quasi-
partyjnych: stowarzyszeń (np. BBWR) czy związków zawodowych
(np. NSZZ "Solidarność do 2001 r.). Do systemu partyjnego nie zalicza
się natomiast tzw. "partii kanapowych", nie uczestniczących w
wyborach, założonych często dla żartu (np. Polska Partia Łysych, Partia
Dobrego Humoru), jak również stronnictw antysystemowych, dążących
do obalenia porządku polityczno-społecznego (np. terrorystycznych).

Polityka

Rozwój myśli politycznej towarzyszy dziejom rozwoju instytucji
politycznych. Myśl polityczna wyraża poglądy na temat
mechanizmów historycznych, na temat pożądanego i rzeczywistego
kształtu życia społecznego i politycznego, formułuje także systemy
wartości, jakie powinny być przestrzegane w społeczeństwie. Tak jak
wśród ludzi w każdym społeczeństwie występuje duża różnorodność
poglądów, tak i myśl polityczna dzieli się na wiele odrębnych, niekiedy
ostro ze sobą polemizujących nurtów.

We współczesnych państwach demokratycznych najpopularniejsze są
następujące nurty myśli politycznej: konserwatywny, liberalny,
socjaldemokratyczny i chrześcijańsko-demokratyczny.

Myśl polityczna przejawia się w postaci ideologii, doktryny politycznej
bądź programu politycznego.

Ideologia to najbardziej ogólny i usystematyzowany zbiór idei,
wartości, poglądów na świat, przekonań na temat organizacji i
funkcjonowania społeczeństwa właściwy jakiejś grupie, warstwie lub
klasie społecznej. Ideologia to uporządkowany zbiór wartości i poglądów
dotyczących rzeczywistości społecznej.

Ideologia jest etyczną i intelektualną podstawą działań politycznych
podejmowanych przez duże zbiorowości społeczne. Określa główne
zasady, które powinny obowiązywać w życiu społecznym.

Powstanie ideologii politycznych jest związane z tworzeniem się w XIX
wieku partii politycznych, którym umożliwiały zdobywanie zwolenników.

Polityka

Polityka

Doktryna polityczna jest pojęciem węższym od ideologii. Tym

mianem określa się konkretne sformułowania wyodrębnione z danej
ideologii i zastosowane, np. do zagadnień społecznych, ekonomicznych.

Doktryna może się również odnosić do ogółu życia społeczno –

politycznego. Doktryny zawierają bowiem nie tylko teoretyczne
uzasadnienia, ale także praktyczne wskazania dotyczące realizacji idei
zawartych w ideologii.

Doktryna jest uporządkowanym zbiorem poglądów na życie

polityczne danego społeczeństwa, przy czym centralne miejsce zajmują
w niej zagadnienia władzy i ustroju państwa. Doktryna zawiera projekt
postulowanego porządku społecznego oraz praktyczne wskazania na
temat jego realizacji w określonym czasie i przestrzeni. Doktryna
czerpie wartości z określonej ideologii.

Wyznaczenie granicy między ideologią a doktryną jest bardzo trudne.

Zwykle treść ideologii kształtuje treść doktryny. Na gruncie jednej
ideologii może się narodzić kilka doktryn.

Program polityczny (wyborczy) jest dalszym uszczegółowieniem

ideologii i przeważnie efektem dopasowania doktryny politycznej do
aktualnej sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej.

Zadaniem programu politycznego jest bezpośrednie kształtowanie

różnych sfer życia publicznego.

Program polityczny jest formułowany przez partie i zawiera konkretne

rozwiązania dotyczące funkcjonowania instytucji politycznych, życia
społeczno-gospodarczego, polityki zagranicznej itd.

Program danej partii czerpie inspirację z określonej doktryny, jednak

nie jest to zależność prosta i automatyczna. Dzisiejsze partie, dążąc do
poszerzania elektoratu, często inspirują się więcej niż jedną doktryną - i
z tego punktu widzenia ich programy mają charakter coraz bardziej
praktyczny, a mniej ideologiczny.

Polityka

Polityka

W politologii istnieje wiele klasyfikacji
doktryn,

przyjmujących

różne

kryteria

podziału. Najczęściej stosowany jest podział
odnoszący się do partii politycznych na:

• prawicę,

• centrum,

• lewicę.

Generalnie przyjmuje się następujące elementy charakterystyczne
dla:

• prawicy – charakteryzuje się szacunkiem dla tradycyjnych wartości
(m.in. tradycji, kultury, rodziny) i podkreślaniem ich roli. Ważniejsza
jest dla niej wolność niż równość. Prawicę określa również niechęć do
wszelkich gwałtownych zmian. Zwolennicy prawicy twierdzą, że
bogactwo człowieka zależy od niego samego, od wkładu pracy i
pracowitości. Ich zdaniem społeczeństwo powinno charakteryzować
się hierarchicznością.

Tomasz Mann
„ Nie ma nie – polityki.
Wszystko jest polityką”.

Do prawicy zalicza się środowiska o poglądach konserwatywnych,
konserwatywno-liberalnych (reprezentujące najczęściej liberalizm
gospodarczy nie społeczny), chrześcijańsko-demokratycznych i
narodowe (nacjonalistyczne).

W szerszym znaczeniu do prawicy zalicza się również środowiska
skrajnie prawicowe (o poglądach np. faszystowskich, rasistowskich,
szowinistycznych) oraz środowiska centroprawicowe (które bywają
również zaliczane do centrum sceny politycznej).

Polityka

Ideologia prawicowa odwołuje się
niekiedy do politycznych zasad
porządku

"wyższego",

których

wspólnym

mianownikiem

jest

przeciwstawianie się doktrynom i
ruchom

lewicowym,

zwłaszcza

rewolucyjnym,

klasowym,

egalitarystycznym i laicystycznym,
jak

jakobinizm,

socjalizm

czy

komunizm.

Marek Jurek, przewodniczący

Prawicy Rzeczypospolitej

Polityka

• centrum – cechuje się dążeniem do utrzymania równowagi między
interesami różnych grup społecznych. Doktryny centrowe uznają
istnienie nierówności społecznych, ale domagają się ich ograniczenia
oraz łagodzenia negatywnych skutków gospodarki rynkowej nie tylko
przez państwo, ale przez społeczeństwo (np. działalność organizacji
charytatywnych).

Doktryny

centrowe

można

określić

jako

kompromisowe.

• lewicy – głosi hasła sprawiedliwości
społecznej oraz zasadę równości wszystkich
ludzi. Występuje w obronie jednostek słabszych
ekonomicznie, a więc biedniejszych. Dla lewicy
ważniejsza jest równość od wolności. Lewica
występuje przeciwko wszelkim dyskryminacjom
(np.

dyskryminacji

kobiet)

i

żąda

demokratyzacji życia politycznego. Uznaje
kontrolę

państwa

nad

gospodarką

oraz

postuluje prowadzenie programów społecznych
(np. bezpłatnej oświaty).

Grzegorz Napieralski, przewodniczący

Sojuszu Lewicy Demokratycznej

Funkcje ideologii politycznych

Ideologiom politycznym przypisuje się następujące funkcje:

• integracyjną – zbliżają do siebie ludzi na płaszczyźnie wspólnych
poglądów,

• poznawczą – tworzą spójny obraz rzeczywistości społecznej i
politycznej, pomagając w ten sposób jednostce zrozumieć otaczającą
rzeczywistość,

• programowo – polityczną – mają ogromny wpływ na kształtowanie
się programów partii politycznych,

• mobilizacyjną – dzięki zwartemu w nich ładunkowi emocji mobilizują
ludzi do aktywności,

• uprawomocniającą – tworzą ideową podstawę funkcjonowania partii
politycznych.

Doktryny polityczne

Podział doktryn politycznych:

1.Konserwatywne – są niechętne zmianom, chociaż uznają
powiem konieczny postęp cywilizacyjny. Opowiadają się za
utrzymaniem całokształtu stosunków społeczno – politycznych.

2.Reformistyczne – domagają się przeprowadzenia koniecznych
zmian społecznych, gospodarczych i politycznych drogą ewolucyjną.

3.Rewolucyjne – uznają rewolucję za podstawowy i najlepszy
sposób działania politycznego. Chcą natychmiastowych zmian i
negują tradycyjne rozwiązania ustrojowe.

4.Reakcyjne – nawołują do przywrócenia albo utrwalenia
przestarzałego ustroju, który nie przystaje do rzeczywistości
politycznej.

5.Utopijne – wskazują cele nierealne, niemożliwe do zrealizowania
w danym momencie. Są przeciwstawne (antynomiczne) wobec
pozostałych doktryn.

Liberalizm

Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII wieku. Nazwa tego
nurtu pochodzi od łacińskiego liber, czyli ‘wolny’. Liberałowie za
wartość naczelną i niepodważalną uznali bowiem wolność jednostki.
Przyjęli jako aksjomat, że to jednostka, a nie jakakolwiek zbiorowość,
jest podmiotem życia społecznego.

Twórcą pierwszej doktryny liberalnej był John
Locke (1632-1704), który swoje poglądy
polityczne wyłożył w książce Dwa traktaty o
rządzie, opublikowanej w roku 1690. Sformułował
w niej tezę, że wolność jednostki jest w każdym
społeczeństwie dobrem najwyższym i żaden
człowiek nie może być ograniczany w swoich
działaniach dopóty, dopóki nie krzywdzi innych.
Państwo powinno zredukować swą rolę w życiu
społecznym do minimum, jego zadaniem jest tylko
dbanie o bezpieczeństwo wewnętrzne i
zewnętrzne, a nie regulowanie postępowania
jednostek. Państwo powinno być „stróżem
nocnym” - niewidocznym w swoich działaniach,
niedotkliwym dla przestrzegających prawo
obywateli.

John Locke

Liberalizm

Dalszy rozwój ideologii nastąpił w okresie oświecenia. Ogromny wkład
wnieśli w tym czasie Adam Smith (1723 – 1790), twórca liberalnej
doktryny gospodarczej, a także myśliciele francuskiego oświecenia,
przede wszystkim Monteskiusz (1689 – 1755).
Przejawem triumfu myśli liberalnej,
a jednocześnie wielkim bodźcem
dla jej dalszego rozwoju była
rewolucja francuska. Głoszone
przez liberałów prawa naturalne
znalazły swoje miejsce w Deklaracji
Praw Człowieka i Obywatela
(sierpień 1789 roku), znoszącej
podziały stanowe i wprowadzającej
równość wszystkich wobec prawa,
a także w republikańskiej
konstytucji z roku 1792. Również
na zachodniej półkuli w II połowie
XVIII wieku zwyciężył liberalizm –
jego treści znalazły się w
amerykańskiej Deklaracji
Niepodległości z roku 1776.

Adam Smith

Monteskiusz

Liberalizm

W XIX wieku następuje rozkwit liberalizmu. Głównymi jego hasłami są:

• walka z absolutyzmem i przywilejami feudalnymi,

• oparcie ustroju na konstytucji,

• rozdział Kościoła od państwa,

• laicyzacja kultury,

• wolna gospodarka rynkowa.

W pierwszej połowie XX wieku pod wpływem katolickiej nauki
społecznej i socjalizmu liberalizm zaakceptował konieczność integracji
państwa w gospodarkę i pomocy najuboższym warstwom. W ten
sposób narodził się liberalizm socjalny.

W latach 70 – tych nastąpił nawrót do liberalizmu klasycznego.
Współcześni liberałowie, nazywani neoliberałami (lub liberałami
konserwatywnymi), dopuszczają większy zakres integracji państwa w
gospodarkę niż liberałowie klasyczni.

Liberalizm – wizja człowieka

Liberałowie w swej doktrynie wyszli od określenia cech natury
ludzkiej. Ich zdaniem, obdarzony rozumem człowiek jest zdolny do
rozpoznawania własnego interesu i dlatego ma w pełni prawo
decydować o sobie. Ta wiara w rozum i racjonalność
postępowania jednostki prowadzi do wniosku, że żadna władza nie
ma prawa wywierania nacisku na indywidualne decyzje i wybory.

Szczególne znaczenie przywiązują liberałowie do własności
prywatnej, traktując ją jako najlepszą gwarancję wolności. Ich
argumentacja jest następująca: tylko człowiek dysponujący
własnością jest niezależny ekonomicznie, a w konsekwencji i
politycznie. Człowiek bez własności może być manipulowany przez
tych, od których jest uzależniony finansowo. Podstawą społeczeństwa
obywatelskiego są więc ludzie samodzielni dzięki posiadanej
własności.

Podstawowe prawa człowieka to prawo do życia, wolność osobista,
sumienia i wyznania, zgromadzeń, słowa i druku. Prawa te mają
charakter naturalny i ani państwo ani społeczeństwo, ani żadna inna
jednostka nie może ich odebrać.

Liberalizm – wizja państwa i

społeczeństwa

Istnienie państwa jest dla liberała koniecznością, jednak władza
państwowa powinna mieć charakter ograniczony.

Klasyczni liberałowie byli zwolennikami idei państwa jako stróża
nocnego. Według nich państwo powinno zapewniać bezpieczeństwo
obywatelom, ochraniać własność prywatną i stwarzać warunki dla
działalności gospodarczej.

Liberałowie opowiadają się za trójpodziałem władzy, który chroni
przed despotyzmem.

Społeczeństwo nie jest wartością autonomiczną, a jedynie środkiem
służącym człowiekowi do samorealizacji.

W klasycznym liberalizmie dominowała wizja zatomizowanego
społeczeństwa, według której społeczeństwo nie jest ograniczoną
całością, lecz zbiorem jednostek.

Liberalizm – wizja gospodarki

Liberałowie opowiadają się za gospodarką wolnorynkową. Są
przeciwni interwencjonizmowi państwowemu, który ogranicza wolność
jednostki i hamuje rozwój gospodarczy.

Liberałowie postulują wolność gospodarczą,
niskie, proste podatki oraz ograniczenie
liczby przepisów regulujących gospodarkę.

Podstawą gospodarki jest własność
prywatna, która stwarza człowiekowi
możliwość rozwoju i jest gwarancją wolności.

Według liberałów gospodarka powinna być
oparta na zasadzie leseferyzmu, w myśl
której jednostki i inne podmioty gospodarcze
powinny mieć pełną swobodę działalności
gospodarczej i konkurowania ze sobą.

Francois Quesnay

Libertarianizm

Libertarianizm to najbardziej skrajny nurt liberalizmu. Postuluje
nieufność do państwa i biurokracji, które są traktowane przede
wszystkim jako zagrożenie dla wolności.

Rola państwa powinna się ograniczać do minimum. Państwo ma się
troszczyć tylko o bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne, nie
ingerując w gospodarkę i sprawy społeczne (ideałem byłaby likwidacja
państwa).

Libertarianizm postuluje zniesienie podatków i zastąpienie ich
dobrowolnymi datkami na rzecz państwa. Zakłada także likwidację
wszelkich form własności państwowej. Radykalni libertarianie
domagają się nawet likwidacji armii i zastąpienia jej w razie potrzeby
formacjami ochotniczymi.

Do najwybitniejszych twórców współczesnego libertarianizmu zalicza
się m.in. Roberta Nozicka i Roberta W. Poole’a. w Polsce elementy
libertarianizmu występują w programie Unii Polityki Realnej.

Liberalizm w Polsce

W Polsce doktryna liberalna nigdy nie cieszyła się szczególną
popularnością, a liberałowie nigdy nie mieli zbyt dużych wpływów.
Pierwszym ugrupowaniem liberalnym byli kaliszanie działający w
latach 1820 – 1831 w Królestwie Polskim.

W II połowie XIX wieku i na początku XX wieku poglądy
liberalne głosił Aleksander Świętochowski – przywódca
ideowy warszawskich pozytywistów, a także
tzw. ekonomiczna szkoła krakowska, skupiona
wokół Adama Krzyżanowskiego.

W okresie międzywojennym liberałowie nie odgrywali
większej roli politycznej. Byli skupieni wokół czasopisma
„Wiadomości literackie”.

Odrodzenie myśli liberalnej nastąpiło na przełomie
lat 70 – tych i 80 – tych. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami
byli Mirosław Dzielski i Stefan Kisielewski.

Po 1989 roku liberałowie uzyskali znaczny wpływ na przemiany
gospodarcze w Polsce. W latach 90 – tych dużą rolę odgrywały partie
odwołujące się do ideologii liberalnej – Kongres Liberalno –
Demokratyczny, a następnie Unia Wolności.

Aleksander Świętochowski

Współcześni myśliciele liberalni

Myśl liberalna jest bardzo silnie obecna w życiu politycznym państw o
ustroju demokratycznym. Jednocześnie klasyczne partie liberalne
(takie jak na przykład Partia Wolnych Demokratów w Niemczech czy
partie liberalne w Skandynawii) odgrywają coraz mniejszą rolę. Ten
pozorny paradoks da się łatwo wytłumaczyć: treści liberalne dotyczące
wolności obywatelskich i zasad rządzenia znalazły się w programach
wszystkich partii demokratycznych, a więc partie liberalne dawno
straciły na nie monopol. Z drugiej zaś strony głoszona przez
ugrupowania liberalne pochwała wolnego rynku nie może liczyć na
szeroką akceptację społeczną.

Friedrich von Hayek
(1899 – 1992), ekonomista
austriacki, laureat Nagrody
Nobla w dziedzinie ekonomii,
autor m.in. Drogi do
zniewolenia, Konstytucji
wolności.

Karl Popper
(1902 - 1994), filozof
austriacki, autor książki
Społeczeństwo otwarte i
jego wrogowie.

Inny myśliciel liberalny, francuski
socjolog i dziennikarz Raymond
Aron (1905-1983) przeprowadził
gruntowną analizę i krytykę
komunizmu jako największego wroga
liberalnej demokracji. Definiując
liberalną demokrację pisał, że
cechuje ją ustrój konstytucyjny,
polityczny i społeczny pluralizm oraz
wolna gra sił politycznych i ich
organizacji. Jednocześnie opowiadał
się za rozwijaniem przez państwo
funkcji socjalnej, co było odejściem
od klasycznego liberalizmu. Uważał,
iż państwo musi wziąć na siebie
odpowiedzialność za ludzi
najuboższych, którzy nie są sobie w
stanie poradzić w realiach
gospodarki wolnorynkowej.

Współcześni myśliciele liberalni

Raymond Aron przyczynił się do
odnowy współczesnego liberalizmu,
krytykował wszystkie formy
totalitaryzmu w tym współczesny
mu marksizm i komunizm.

Obrony wolnego rynku przed ingerencją
państwa podjął się natomiast
amerykański ekonomista Milton
Friedman (ur. w roku 1912), czołowy
przedstawiciel chicagowskiej szkoły
ekonomii politycznej. Jego naczelna teza
brzmi: bez wolności gospodarczej nie
może istnieć wolność polityczna. Dla
Friedmana ingerencja państwa w rynek
pracy polegająca na ustalaniu wysokości
minimalnej płacy, sterowanie
działalnością gospodarczą poprzez system
licencji i zezwoleń czy rozwijanie
budownictwa socjalnego to nie tylko
przykłady ekonomicznego absurdu, ale i
politycznego zniewolenia. Ingerencja
państwa w gospodarkę ma - zdaniem
Friedmana - także inny aspekt: jest
wyrzeczeniem się efektywności i
dobrobytu na rzecz niekompetencji i
biedy.

Współcześni myśliciele liberalni

Milton Friedman
(1912 - 2006),
ekonomista
amerykański, laureat
Nagrody Nobla w
dziedzinie ekonomii,
autor publikacji
Kapitalizm i wolność,
Tyrania status quo.