Socjolingwistyka

od 1950, USA

William Labov,

Joshua Fishman

Bada rolę języka w
społeczeństwie
i zależności zjawisk
językowych
od struktury społecznej

Socjolingwistyka

• Bada nie wewnętrzną budowę języka, lecz

to,
jak danego języka używają ludzie
zależnie od takich zmiennych jak
grupa społeczna i/lub etniczna, wiek,
płeć, wykształcenie, zawód, status
społeczny...

• Język jest silnie powiązany z tymi zmiennymi

socjologicznymi

Socjolingwistyka

• Nie bada się tu kompetencji

idealnego użytkownika,

• lecz performancję ludzi realnych

w całym ich społecznym uwikłaniu
i ich realne wypowiedzi – z
naruszaniem norm, pomyłkami,
niezdarnością mowną itp.
niedoskonałościami

Socjolingwistyka

• Hipoteza izomorfizmu języka

i społeczeństwa

= rozczłonkowanie społeczne jest

powielone
w formie rozczłonkowania
językowego

Mazurzenie można opisywać i

wyjaśniać:

jako zjawisko fonetyczne

lub fonologiczne:

• prawo głosowe -

przejście spółgłosek

sz, ż, cz, dż  s, z, c, dz
• uproszczenie systemu

fonologicznego

(defonologizacja)

przez redukcję jednego

z trzech szeregów:

zębowego, dziąsłowego

lub

środkowojęzykowego

jako zjawisko społeczne:

•

dlaczego tylko chłopi

mazurzą?

•

dlaczego mazurzenie było

zawsze wyśmiewane i nigdy

nie stało się normą języka

literackiego?

•

dlaczego w XVI mazurzyli

„Mazurzy i niektóre

kobietki”?

•

dlaczego w języku literackim

przejawiło się w kilku

wyrazach (sołtys, cwany)?

Izomorfizm społeczeństwa i

języka

Wspólnota komunikacyjna

• Grupa ludzi połączonych

związkami społecznymi,
ekonomicznymi, kulturowymi,
politycznymi,
używających w codziennych
kontaktach języka lub języków
rozpowszechnionych w tej grupie

Sytuacja językowa

Relacje między funkcjami języków,

ich odmian społecznych i stylów
funkcjonalnych używanych w danej
wspólnocie komunikacyjnej

np. Szwajcarzy:

w 3/4 mówią po niemiecku,
w 1/5 po francusku,
reszta po włosku i retoromańsku

Kod językowy = dowolny język jako środek komunikacji.
Subkod – podsystem o węższym zakresie użycia, odmiana, dialekt,

styl

• Bilingwizm, multilingwizm –

dwujęzyczność, wielojęzyczność =
znajomość i posługiwanie się w danej
wspólnocie komunikacyjnej na co dzień 2 lub
wieloma językami,
np. w Belgii, na Ukrainie, na Łużycach, w rodzinie
mieszanej

• Dyglosja – posługiwanie się różnymi kodami

zależnie od funkcji, sytuacji komunikacyjnej,
tematu,
np. oficjalnej lub nieoficjalnej, religijnej i świeckiej

Przełączanie kodów

METODY

• 1. Materiał współczesny – ankieta,

kwestionariusz, test, wywiad (nagrywanie długich

wypowiedzi, rozmów), obserwacja uczestnicząca

(np. zapisywanie grypsery w celi więziennej...)

Badania masowe; eksperyment

• 2. Materiał historyczny: analiza dużego korpusu

tekstów źródłowych z uwzględnieniem zmiennych

społecznych.

• 3. Metoda analizy - indukcja: analiza wypowiedzi

z uwzględnieniem zmiennych społecznych

i zwłaszcza technik statystycznych

Socjolekt

• Odmiana języka funkcjonująca w określonej grupie

społecznej, wyróżniająca się głównie swoistym

słownictwem

Warunki istnienia socjolektu:

1) istnienie środowiska społecznego, którego członkowie są

powiązani więzami zwłaszcza kulturowymi, towarzyskimi

2) względna stabilność grupy
3) silne poczucie odmienności w stosunku do innych grup
4) ciągłość tradycji
5) częstość kontaktów członków grupy

TYPOLOGIA SOCJOLEKTÓW

(St.Grabias)

• 1) zawodowe (profesjolekty)

a) genetycznie jawne (programistów,
lekarzy)
b) genetycznie tajne (żargony - złodziei,
ochweśników)

• 2) ekspresywne

a) genetycznie jawne (slangi - uczniów,

studentów)

b) genetycznie tajne (zabawowe u dzieci)

Przykład z Polski:

socjolekt

sportowców

•  

eckball

eckball

‘rzut rożny’ ‑

‘rzut rożny’ ‑ do niedawna jedynie na Śląsku.

•

koucz

koucz

‘trener, szkoleniowiec’ – najpierw u

‘trener, szkoleniowiec’ – najpierw u koszykarzy, skąd

trafił do środowisk piłkarskich.

• defensyw ‘

defensywny pomocnik’

defensywny pomocnik’

Dziewicki zagra

defensywa.

• ofensyw ‘ofensywny pomocnik’

wyparł rodzimego łącznika:

Dembiński gra napastnika, paranoja, przecież to ofensyw.

• pudło ‘pole karne’
• strajker ‘

środkowy napastnik’

środkowy napastnik’ „10” to strajker, mało

ruchliwy, ale niech tylko dostanie piłkę w pudle, zaraz
brama.

• tottenham ‘

widowiskowe rzucanie się zawodników na

widowiskowe rzucanie się zawodników na

boisko po zdobyciu bramki’

boisko po zdobyciu bramki’: Jak strzelimy, to robimy
tottenham.

• sweeper ‘

wymiatacz, ostatni obrońca

wymiatacz, ostatni obrońca

’

’ „Koniu”! Graj przed

sweepera!

• Język agresywny, dyskryminujący,

spłaszczający relacje międzyludzkie

• mieć jaja – pochwała również dla kobiet
• przyjąć coś na klatę – nie ulegać dominacji
• ciota – mięczak, tchórz
• Jeździsz jak baba – źle, nieporadnie
• ocipieć, być cipą – zgłupieć, być nieporadnym
• Dać ciała, nadstawiać tyłka – być zależnym,

słabym

• Kobieta traktowana jak obiekt (szprycha, lala),

zwierzę (gąska, suka), dziecko (mała,

panienka)

Przykład z Polski:

socjolekt mężczyzn

- szerzy się wśród kobiet, nie odwrotnie

KOMPETENCJA
SOCJOLINGWISTYCZNA
(komunikacyjna)

swobodne i celowe posługiwanie

się odmianami funkcjonalnymi
w różnych sytuacjach —
znajomość wszystkich reguł
używania języka w zależności od
sytuacji i roli społecznej

KOD OGRANICZONY

i KOD ROZWINIĘTY

(Basil Bernstein)

• KOD OGRANICZONY:

znaczenia tekstu bardzo silnie
związane
z kontekstem, w sytuacji znacznego
stopnia wiedzy wspólnej nadawcy i
odbiorcy

np. Staszek pojechał tam, gdzie zawsze

•Jest ogólnie dostępny,
we wszystkich grupach zakładających
bliskość doświadczeń

KOD OGRANICZONY i KOD

ROZWINIĘTY

• KOD ROZWINIĘTY: znaczenia tekstu

uniwersalne, niezależne od kontekstu.
Możliwość wyrażenia skomplikowanych
relacji między osobami lub przedmiotami

np. Staszek — mój bratanek — pojechał na

wakacje tam, gdzie zawsze, tzn. nad
jeziora, od wielu lat spędza tam urlop.

• Jest dostępny dla niektórych, bo wymaga

nauki

Łodzianie

niewykształceni

Łodzianie

wykształceni

nom orzecznika
rzeczown. oni som
nauczyciele

instr. orzecznika
rzeczown. oni są
nauczycielami

nic + rzeczownik w
gen.:
nic zarobku nie ma

żaden + rzeczownik
nie ma żadnego
zarobku

acc. przy negacji:
ja to nie umiałam

gen. przy negacji:
ja tego nie umiałam

comp. przysłówka +
rzeczownik:
tera jes więcej
swoboda

comp. przyd.
przymiotnej +
rzeczownik:
teraz jest większa
swoboda

bardzo z
rzeczownikiem:
był bardzo

sportowiec

bardzo z
czasownikiem:
zajął się bardzo

sportem

Łodzianie

niewykształceni

Łodzianie

wykształceni

ubić się
popili się, ubili się i

spokój

pobić się

nasunąć się
nasuń się z drogi

usunąć się

ustać
ustałem robić

przestać
przestałem

pracować

zagasić
zagasiłym światło

zgasić
zgasiłem światło

wygościć
wygościł ich, wypas

ugościć

Przykład z Polski -

słownictwo

„chłoporobotników”

• Marian Kucała 1960

słownik ludzi mieszkających na wsi,
dojeżdżających do pracy w mieście
wyzbywających się gwary
w latach 50-tych XX w.,
w okresie gwałtownych przemian
społecznych

• Przewaga strat nad nabytkami

GINĄ WYRAZY - bo się brzydko kojarzą

:



 wspólne formalnie i semantycznie gwarze

i językowi literackiemu (bo znane jako

gwarowe,

a nieznane z języka literackiego):

•

badyl, bzdura, drażnić, gnój, jezioro, osika,

maślak, łupież, oracz, purchawka, strapienie,

pierogi, zgaga



 wspólne formalnie - różne semantycznie:

•

stolik ‘szuflada’, strzecha ‘okap’, pisać

‘rysować, pisać’



 swoiście gwarowe:

•

ciapanki ‘ziemniaki z kapustą’, jaruga ‘rzadkie

błoto’, owieja ‘wygwizdów’, popaniaty ‘z

miejska ubrany’, wybiorek ‘ostatnia sztuka’,

wrzeczany ‘rzekomy’, zwaka ‘coś naderwanego’

– Niewiele używa się wyrazów nabytych —

wyłącznie literackich:
słota (zam. psota), żelazko (zam. prasa),

ziewać (zam. ziajać), piwnica (zam. gruba),

tytoń (zam. tabak)

– W rezultacie ginie to, co swoiście gwarowe,

ale nie zastępuje go to, co swoiście

literackie:

– ginie brzega, nie zastępuje jej pręga

– ginie śnisko, nie zastępuje go sen

– ginie hyc, nie zastępuje go popyt

– ginie burda, nie zastępuje jej ćma

– ginie wykrętarz, nie zastępuje go krętacz

– ginie dopaleniec, nie zastępuje go

dokuczliwiec

• Rezultat: próżnia językowa:
dla wyrażenie niektórych treści, np. uczuciowych,

pozostają „słowa-wytrychy” wulgarne lub

żargonowe:

kumpel, sfrajerować, wykiwać, kopnięty, pieprzyć

Giną całe pola wyrazowe:
z całej grupy synonimów o znaczeniu ‘uderzyć’

zostaje pieprznąć i nic więcej.

• Nie wytworzył się w Polsce interdialekt

proletariatu.

• W następnych pokoleniach nowi

mieszkańcy miast przejmowali język

literacki.

Społeczna ranga rozmówców,

językowa rola społeczna

• Społeczna ranga rozmówców

(równorzędna lub nierównorzędna)
decyduje o aktualnej roli
językowej

• Role językowe są zmienne,

związane z chwilową sytuacją
mówienia

Typologia ról językowych

1. w kontaktach oficjalnych
      w wypadku rang równorzędnych

np. dyskutant na konferencji naukowej

      w wypadku rang nierównorzędnych

np. prezydent w orędziu do obywateli,

petent do urzędnika

• w kontaktach nieoficjalnych
• w wypadku rang równorzędnych

np. ciotka do ciotki na imieninach

• w wypadku rang nierównorzędnych

np. ojciec do dzieci

Społeczne różnicowanie form

językowych w dawnej Polsce

• Staranność i pedanteria sygnalizowania hierarchii

społecznej
Przyczyny:

• przeważał nieanonimowy kontakt „twarzą w twarz”
• od razu poznawało się rangę rozmówcy
• na dyshonor reagowano natychmiast i bardzo

gwałtownie:

• Pasek: mówię do owego Mazepy: „Czołem, panie

asawuła!”

On też zaraz, jako to była sztuka napuszysta, odpowie:

„Czołem, panie kapral!” A ja, niewiele myśląc, jak go

wytnę pięścią w gębę, a potem odskoczę się zaraz.

Porwie się za rękojeść, ja też także.

Zależność od rangi nadawcy i

adresata

• kończąc list
do niższego: zalecam chęci przyjacielskie
do równego lub wyższego: zalecam służby
do dużo wyższego: zostawam uniżonym sługą i

podnóżkiem

• dziękując
wyższemu: obliguję się do odsługiwania
niższemu: ofiaruję wdzięczność

• zapraszając na wesele
równego: upraszam naniżej, abyś waszeć uraczył

moję lichą izdebkę swem łaskawem pobyciem.

dużo wyższego: śmiem uniżoną moję wnosić

prośbę, submissime prosząc, racz W.M.W.Pan i

Dobrodziej mój z łaski swojej Pańskiej to

oświadczyć dobrodziejstwo, aby ten akt zacną

prezencyją Wm.M.Wm. Pana ozdobiony był.

Sygnalizowanie statusu adresata

lub nadawcy

powitanie

• niech będzie Bóg pochwalony - tylko kler katolicki

• Pomaga Bóg - katolickie do człowieka pracującego

• Boże potkaj, Boże śrataj - chłop
kończono list:

• do króla: zalecam wierne poddaństwo

• do wysokich urzędników zalecam służby powolne

• do duchownego zalecam się do modlitw

• do krewnego: zalecam się miłości
król oficjalnie:

nigdy prosimy, przepraszamy
nigdy zapraszamy, lecz pewni jesteśmy, że zechcesz się

stawić

nigdy dziękujemy, lecz wdzięcznie przyjmujemy

kończył list:

• duchowny zalecam służby kapłańskie

• biskup: zalecam służby pasterskie

• król: Bogu poruczam

Forma adresatywna w

liście

Forma adresatywna w

rozmowie

Tytulatura w aktach

sejmikowych

Interpretacja:

1. ekspansja jegomości,
2. ekspansja wielmożnego (i w ślad za
nią

ekspansja jaśnie wielmożnego),

3. pojawienie się oświeconego,
4. oficjalne epitety stanowe urodzony,
szlachetny nie przeżyły XVII wieku.
= Nowe formy
rodziły się w najwyższych sferach
i przenikały do sfer coraz niższych.