MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Izabella Demidowicz
Robert Demidowicz
Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej
322[01].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
lek. dent. Alicja Jędrzejczyk
lek. med. Ewa Rusiecka
Opracowanie redakcyjne:
lek. dent. Izabella Demidowicz
lek. med. Robert Demidowicz
Konsultacja:
mgr inż. Halina Śledziona
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[01].O1.03
 Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej , zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu asystentka stomatologiczna.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowa terminologia farmakologiczna 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Nazewnictwo, podziały i wykazy leków 12
4.2.1. Materiał nauczania 12
4.2.2. Pytania sprawdzające 13
4.2.3. Ćwiczenia 13
4.2.4. Sprawdzian postępów 14
4.3. Grupy leków i ich charakterystyka 15
4.3.1. Materiał nauczania 15
4.3.2. Pytania sprawdzające 17
4.3.3. Ćwiczenia 17
4.3.4. Sprawdzian postępów 19
4.4. Postacie leków 20
4.4.1. Materiał nauczania 20
4.4.2. Pytania sprawdzające 21
4.4.3. Ćwiczenia 21
4.4.4. Sprawdzian postępów 22
4.5. Mechanizmy działania leków na ustrój człowieka, działanie uboczne 23
4.5.1. Materiał nauczania 23
4.5.2. Pytania sprawdzające 25
4.5.3. Ćwiczenia 25
4.5.4. Sprawdzian postępów 26
4.6. Farmakoterapia stomatologiczna 27
4.6.1. Materiał nauczania 27
4.6.2. Pytania sprawdzające 41
4.6.3. Ćwiczenia 42
4.6.4. Sprawdzian postępów 44
4.7. Przepisy prawa dotyczące leków 45
4.7.1. Materiał nauczania 45
4.7.2. Pytania sprawdzające 50
4.7.3. Ćwiczenia 50
4.7.4. Sprawdzian postępów 51
5. Sprawdzian osiągnięć 52
6. Literatura 57
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswojeniu podstawowych treści dotyczących leków
stosowanych w stomatologii oraz zrozumieniu podstawowych informacji o leku i zapoznaniu
z zastosowaną terminologią niezbędną do zrozumienia zagadnień dotyczących działania
i stosowania leków w leczeniu stomatologicznym.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania,  pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
W podrozdziałach  Materiał nauczania treści kształcenia zostały zaprezentowane
w sposób ogólny. Podany zakres wiadomości powinien być wystarczający do osiągnięcia
celów kształcenia niniejszej jednostki modułowej, ale możesz poszerzyć wiadomości
o wskazaną literaturę.
Z podrozdziałem  Pytania sprawdzające możesz zapoznać się przed przystąpieniem do
poznawania treści materiału, poznając wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po
przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej
gotowości do wykonywania ćwiczeń. Możesz także sprawdzić stan swojej wiedzy, która
będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń po zapoznaniu się z materiałem nauczania.
Zamieszczone w poradniku ćwiczenia mają na celu wyrobienie nawyku rzetelności,
dokładności i systematyczności w pracy  umiejętności niezbędnych podczas pracy
w zawodzie asystentki stomatologicznej.
Po wykonaniu ćwiczeń masz możliwość sprawdzenia poziomu swoich postępów
odpowiadając na pytania podane w podrozdziale  Sprawdzian postępów . W tym celu
powinieneś zakreślić odpowiedzi, wstawiając X w miejscu pod słowem:
TAK  jeżeli twoja odpowiedz
na pytanie jest pozytywna,
NIE  jeżeli twoja odpowiedz
na pytanie jest negatywna.
Zakreślenia pod NIE wskazują luki w Twojej wiedzy i zarazem informują jakich treści
jeszcze nie poznałeś. Musisz do nich powrócić.
Poznanie przez Ciebie wszystkich wiadomości o stosowaniu leków w leczeniu chorób
jamy ustnej będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu
poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel
posłuży się zestawem zadań testowych zawierającym różnego rodzaju ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
322[01].O1
Podstawy działalności
zawodowej
322[01].O1.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny
pracy, ochrony
przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska
322[01].O1.02 322[01].O1.03 322[01].O1.04
Charakteryzowanie Stosowanie leków Nawiązywanie
budowy, fizjologii w leczeniu chorób jamy iutrzymywanie kontaktów
i patologii narządu żucia międzyludzkich
ustnej
322[01].O1.05
Przestrzeganie przepisów
prawa i zasad ekonomiki
w ochronie zdrowia
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- korzystać z technologii informacyjnej,
- wykonywać prace zgodnie z zasadami bhp,
- obsługiwać urządzenia techniczne np. czajnik elektryczny, kalkulator
- obsługiwać komputer na poziomie podstawowym,
- pracować w grupie i indywidualnie,
- posługiwać się wiedzą i terminologią z zakresu anatomii i fizjologii i patologii komórek,
tkanek, układów organizmu człowieka,
- wykorzystać wiedzę z zakresu funkcji komórek, tkanek, układów organizmu człowieka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posłużyć się terminologią farmakologiczną,
- scharakteryzować grupy leków,
- wyjaśnić mechanizmy działania leków,
- scharakteryzować ważniejsze postacie leków,
- posłużyć się nazwami leków oraz ich synonimami,
- określić termin ważności leku,
- określić zasady i techniki podawania leku,
- scharakteryzować środki lecznicze i materiały stosowane w profilaktyce i terapii
stomatologicznej,
- zastosować leki i środki opatrunkowe podczas udzielania pierwszej pomocy,
- określić zasady przechowywania i ewidencjonowania leków stosowanych w gabinecie
stomatologicznym,
- zastosować dokumenty prawne, normalizujące dystrybucję leków,
- wyjaśnić zdrowotne i społeczne skutki niewłaściwego i nadmiernego przyjmowania
leków,
- przeprowadzić działania edukacyjne na temat zasad przyjmowania leków oraz
niebezpieczeństwa samoleczenia i nadużywania leków.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowa terminologia farmakologiczna
4.1.1. Materiał nauczania
Farmakologia jest nauką o lekach (farmakon gr.  lek, logos gr. nauka).
Lekiem nazywamy każdą substancję chemiczną, która reaguje z komórkami i tkankami
ustroju, zmienia ich czynność w pożądanym przez nas kierunku. Ten efekt jest
wykorzystywany w terapii.
Farmakologia w szerokim tego słowa znaczeniu zajmuje się właściwościami fizycznymi
i chemicznymi leków, ich wchłanianiem, dystrybucją i biotransformacją w ustroju, rodzajami
i mechanizmami działania, zastosowaniem w lecznictwie i wreszcie działaniami toksycznymi
jakie te leki mogą wywołać.
Działanie leku na ustrój zależy głownie od ilości wprowadzonego leku, czyli od dawki.
W miarę zwiększania dawki i związanego z tym wzrostem stężenia leku pojawia się, bądz

nasila się reakcja ustroju na dany lek. Odróżniamy następujące rodzaje dawek:
" Dawka minimalna (dosis minimalis) - jest to najmniejsza ilość leku, która wywołuje już
pewne zauważalne reakcje ze strony ustroju.
" Dawka lecznicza (dosis therapeutica)  jest to najczęściej używana w terapii ilość leku,
która wywiera zamierzone, wyraz
ne działanie.
" Dawka maksymalna(dosis maximalis)  jest to największa dawka, która nie wywołuje
objawów zatrucia (największa dawka lecznicza).
" Dawka toksyczna (dosis toxica)  dawka leku wywołująca objawy toksyczne.
" Dawka śmiertelna (dosis letalis)  najmniejsza ilość leku wywołująca śmierć.
W zależności od tego jak często leki mogą być przyjmowane w ciągu doby odróżnia się
pojęcie dawki jednorazowej (dosis pro dosi) i dawki dziennej (dosis pro die).
Dawki można określić:
- wagowo  podstawową jednostką wagową jest 1g =1,0
- objętościowo  podstawową jednostką objętościową jest 1ml=1cm3
- procentowo
- w jednostkach biologicznych.
Dawkując leki w kroplach przyjmujemy, że 1g wody = 85 kropli, 1g alkoholu = 60 kropli.
Rodzaje działania leków:
 Działanie ogólne  jest wywierane po wchłonięciu się leku z miejsca podania do
krwiobiegu i przeniknięciu do tkanek, lek wywiera wpływ na cały organizm.
 Działanie miejscowe  wywierają je leki, które nie wchłaniają się z miejsca podania
i nie przedostają się do krwioobiegu np. maści, zasypki.
 Działanie ośrodkowe  wywierają je środki farmakologiczne, które po wchłonięciu
z miejsca podania działają głownie lub wyłącznie na komórki w ośrodkowym układzie
nerwowym.
 Działanie obwodowe  wywierają je leki, które wpływają na czynność innych narządów
i tkanek poza ośrodkowym układem nerwowym.
 Działanie wybiórcze  niektóre leki po wprowadzeniu do ustroju wywierają działanie
tylko lub głównie na określone narządy np. glikozydy nasercowe podane w dawkach
leczniczych działają głownie na mięsień sercowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
 Działanie objawowe  podane leki wywołują zmniejszenie nasilenia lub wyeliminowanie
objawów choroby np. leki przeciwkaszlowe, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe,
przeciwbiegunkowe.
 Działanie przyczynowe (etioterapeutyczne)  podanie leku powoduje usunięcie
przyczyny choroby np. antybiotyk działający bakteriobójczo.
 Działanie odwracalne (przemijające)  w zależności od zastosowanej dawki leku
i stężenia lek działa w ciągu określonego czasu niezbędnego do unieczynnienia go przez
enzymy bądz
wydalenia go z ustroju np. środki znieczulające miejscowo.
 Działanie nieodwracalne  występuje wówczas, gdy dana substancja uszkadza trwale
struktury komórek np. środki żrące wywołują oparzenia.
 Działanie uboczne  są to skutki niepożądane i niezamierzone wywołane przez leki np.
nudności, wymioty po podaniu morfiny w celu uśmierzenia silnego bólu.
 Działanie toksyczne  lek podany w dawce przekraczającej dawkę maksymalną może
uszkadzać komórki niektórych narządów. Niektóre leki podawane nawet w dawkach
leczniczych przez dłuższy okres mogą również uszkadzać komórki niektórych tkanek np.
chloramfenikol (antybiotyk) może uszkodzić komórki szpiku, co zahamowuje czynności
krwiotwórcze układu białokrwinkowego szpiku, gentamycyna podana
w dawkach leczniczych nawet jednorazowo może uszkodzić komórki słuchowe
zewnętrzne i doprowadzić do utraty słuchu.
 Działanie teratogenne  niektóre leki zastosowane kobietom we wczesnym okresie ciąży
mogą uszkadzać płód.
Interakcja jest to wzajemne oddziaływanie leków jednocześnie wprowadzonych do ustroju.
Innymi słowy jest to wpływ jednego leku na działanie drugiego leku. Obecnie zagadnienie
interakcji leków jest niezmiernie ważne i szczególnie aktualne ze względu na częste
stosowanie leczenia skojarzonego oraz z tego powodu, iż wielu chorych przyjmuje znacznie
więcej leków niż wynikałoby to ze wskazań lekarskich.
Wyróżniamy kilka rodzajów wzajemnego oddziaływania leków na siebie:
- Synergistyczne (zgodne, jednokierunkowe)  uzyskany efekt będzie wynikiem
sumowania lub potęgowania działania podanych leków.
- Antagonistyczne (przeciwne, różnokierunkowe)  wyrażające się w hamowaniu działania
jednego leku przez drugi.
Drogi wprowadzenia leków do ustroju.
Szybkość wystąpienia efektu farmakologicznego oraz jego intensywność zależy w dużym
stopniu od drogi wprowadzenia leku. Rozróżniamy dwie główne drogi podawania leków:
przez przewód pokarmowy oraz z pominięciem przewodu pokarmowego lub podanie leku
bezpośrednio do tkanek.
1. Przez przewód pokarmowy:
" Droga doustna (per os)  jest najwygodniejsza, tania, bezpieczna. Po podaniu
doustnym leki wykazują jednak wolniejsze lub słabsze działanie. Leki mogą
wchłaniać się przez błony śluzowe wszystkich odcinków przewodu pokarmowego:
jamy ustnej, żołądka, jelita cienkiego, jelita grubego i odbytnicy. Błona śluzowa
jamy ustnej, a szczególnie okolica podjęzykowa jest obficie unaczyniona. Z tego
powodu wiele leków podanych podjęzykowo wchłania się bardzo szybko i wykazuje
natychmiastowe działanie farmakologiczne np. nitrogliceryna, nikotyna, pochodne
salicylanów, hormony płciowe. Inne wchłaniają się z błony śluzowej żołądka.
Szybkość tego procesu zależy m.in. od wypełnienia treścią pokarmową  lek podany
na czczo będzie wchłaniał się szybciej do krwioobiegu i szybciej działał leczniczo
niż lek podany po obfitym posiłku. Szybkość wchłaniania leku z błony śluzowej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
żołądka zależy także od postaci leku (roztwór będzie się wchłaniał znacznie szybciej
niż tabletka). Niestety również znaczna część leków o strukturze białkowej,
polipeptydowej ulega w środowisku bardzo kwaśnym unieczynnieniu np. insulina,
dlatego droga ta nie może być wykorzystywana do wprowadzenia jej do ustroju.
Błona śluzowa jelit jest głównym i najważniejszym miejscem wchłaniania wielu
leków, jest ona szczególnie przystosowana do tego procesu. Z jelita grubego leki
wchłaniają się w znacznie mniejszym stopniu niż z jelita cienkiego.
" Droga doodbytnicza (per rectum)  niektóre leki o przykrym smaku lub działaniu
drażniącym miejscowo mogą być wprowadzone doodbytniczo. Przy podaniu tą
drogą wchłaniają się one do krwioobiegu szybko i wywierają silniejsze działanie
farmakologiczne. Substancje lecznicze zostają wchłonięte do krwioobiegu
z pominięciem wątroby i nie ulegają przemianom pod wpływem enzymów
trawiennych znajdujących się w górnym odcinku przewodu pokarmowego. Postacie
podawanych w ten sposób leków to czopki bądz
wlewy.
2. Droga pozajelitowa (parenteralna)  czyli wniknięcia leku z pominięciem przewodu
pokarmowego, najczęściej jest to metoda wstrzyknięć roztworów leków do płynów
ustrojowych, bądz
tkanek. Drogi:
" dożylna
" dotętnicza
" domięśniowa
" podskórna
" śródskórna
" doszpikowa
" dostawowa
" dootrzewnowa
" dolędz
wiowa
" przez błony śluzowe dróg oddechowych, układu moczowo-płciowego
" przez worek spojówkowy oka
" przezskórna
Najbardziej niezawodną drogą podania leku jest wstrzyknięcie dożylne. Nie zachodzi tu
zjawisko wchłaniania, gdyż roztwór substancji leczniczej miesza się bezpośrednio z krwią,
a następnie może przenikać z krwi do poszczególnych tkanek. Duża część wprowadzonego
leku w ciągu bardzo krótkiego czasu zostaje rozmieszczona w tkankach działając szybko
i silnie. Roztwór leku podanego dożylnie musi być jałowy. Wstrzyknięcia dotętnicze
stosowane są bardzo rzadko, natomiast wstrzyknięć dosercowych obecnie zaniechano.
Stosunkowo często leki wprowadzamy do ustroju drogą wstrzyknięć podskórnych
i domięśniowych. Leki podawane podskórnie wchłaniają się po 15 20 min. Podajemy tą
drogą roztwory wodne, jałowe, izotoniczne, o pH zbliżonym do obojętnego (np. adrenalina
w stanach zagrożenia życia). Niekiedy wszczepia się pod skórę stałe postacie leków
 substancja czynna wchłania się bardzo powoli z miejsca wszczepienia do krwioobiegu
wykazując bardzo długie, łagodne działanie. Stosunkowo szybko wchłaniane są leki
podawane we wstrzyknięciach domięśniowych. Możemy tu podawać roztwory olejowe
i zawiesiny. Śródskórnie podajemy szczepionki oraz leki w próbach uczuleniowych na
antybiotyki i alergeny. Stosunkowo rzadko podajemy leki dolędz
wiowo (do płynu mózgowo-
-rdzeniowego), doszpikowo lub dootrzewnowo. W niektórych sytuacjach korzystne jest
podanie leku bezpośrednio do jamy stawowej. Tą drogą podaje się leki przeciwzapalne
i przeciwbólowe. W stomatologii ta droga wykorzystywana jest do leczenia stawu skroniowo-
żuchwowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Niektóre leki lotne jak gazy i pary bardzo szybko mogą wchłaniać się przez błonę
śluzową układu oddechowego. Wchłaniają się z wielkiej powierzchni drzewa oskrzelowego
bezpośrednio do krwioobiegu (inhalacje). Tą drogą podajemy głownie leki działające na
tkankę płucną, drzewo oskrzelowe, ale również wziewne środki znieczulające ogólnie.
Podobnie szybko wchłaniają się leki z innych błon śluzowych np. pochwy, cewki moczowej,
spojówki oka, błony śluzowej nosa. Obecnie coraz częściej stosowaną drogą jest droga
przezskórna. Polega to na zastosowaniu plastrów zawierających substancję leczniczą na
powierzchnię skóry. Lek zastosowany w ten sposób uwalnia się długo, równomiernie
i zapewnia odpowiednie, stałe stężeniu leku we krwi (np. narkotyczne środki przeciwbólowe,
hormony płciowe).
Niektóre stany chorobowe nie wymagają podawania leków do wnętrza ustroju,
a wymagane jest jedynie ich działania na powierzchni skóry, jej przydatków lub błony
śluzowej, czyli zastosowania substancji leczniczej zewnętrznie. Leki takie nie wchłaniają się
do krwioobiegu, lub wchłaniają się w stopniu minimalnym, a swą aktywność wykazują
jedynie w miejscu zastosowania np. maści, zasypki, szampony, krople do nosa.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest lek?
2. Czym zajmuje się farmakologia?
3. Co to jest dawka lecznicza i czym różni się od dawki śmiertelnej?
4. Ile kropli zawiera 1g alkoholu, a ile 1g wody?
5. Jakie znasz rodzaje działań leków?
6. Jakie są różnice pomiędzy działaniem przyczynowym, a objawowym oraz miejscowym
i ogólnym.
7. Co to jest działanie uboczne leku?
8. Jak mogą oddziaływać na siebie dwa jednocześnie podane leki?
9. W jaki sposób lek może być wprowadzony do ustroju?
10. Jakie wymogi musi spełniać lek wprowadzany drogą dożylną?
11. Jakie są zalety leków stosowanych w postaci plastrów na skórę?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz spośród uczniów dwie grupy A  zwolenników podawania leków drogą
pozajelitową i B  zwolenników podawania leków drogą doustną. Pokieruj dyskusją na temat
zalet i wad każdej z dróg. Każdy powinien uzasadnić swoje stanowisko.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) przeprowadzić dyskusję w grupie,
4) przedstawić własne argumenty na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Ćwiczenie 2
Zakładając, że 1 ml roztworu wodnego waży 1 g i wiedząc, że 1ml roztworu Tramalu
zawiera 100 mg substancji czynnej uczeń ma wyliczyć ile kropli leku należy podać dziecku
o masie 20 kg. Dawka dla dzieci wynosi 2 mg/kg masy ciała.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki obliczeń na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Określ działanie i postacie wybranych leków: diazepam, pyralginum i morfina.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- Pharmindex, Leki współczesnej terapii.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podać definicję leku?
�� ��
2) scharakteryzować rodzaje działania leków?
�� ��
3) wskazać różnice w działaniu leków w zależności od drogi ich podania?
�� ��
4) wyjaśnić pojęcie działania ubocznego leku?
�� ��
5) posłużyć się terminologią farmakologiczną?
�� ��
6) wymienić drogi podawania leków?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.2. Nazewnictwo, podziały i wykazy leków
4.2.1. Materiał nauczania
Lek jest określany nazwą międzynarodową i nazwą handlową. Nazwa międzynarodowa
leku jest ustalana przez Światową Organizację Zdrowia i umieszczana w odpowiednich
wykazach publikowanych przez tę organizację. Nazwa handlowa leku oznacza nazwę
zastrzeżoną przez producenta, określoną w certyfikacie rejestracyjnym leku. Ten sam lek
określany nazwą międzynarodową może być dostępny pod różnymi nazwami handlowymi.
Dla uniknięcia pomyłek zwykle na opakowaniu i drukach informacyjnych podaje się obok
nazwy handlowej również nazwę międzynarodową. Jeżeli dla danego leku nie jest określona
nazwa międzynarodowa, to możliwe jest podanie nazwy chemicznej, w przypadku leków
roślinnych nazwy botanicznej.
Wśród leków rozróżnia się leki gotowe (sporządzane i pakowane w przemysłowej
produkcji) i leki recepturowe (sporządzane w aptece na życzenie lekarza wyrażone postaci
recepty z surowców farmaceutycznych i leków gotowych). Wszystkie surowce
farmaceutyczne i leki z nich wytworzone określa się jako środki farmaceutyczne. Preparaty
opatrunkowe, chirurgiczne, materiały szewne, materiały stomatologiczne i środki
dezynfekcyjne nazywa się ogólnie materiałami medycznymi.
Listy środków farmaceutycznych i materiałów medycznych dopuszczonych do obrotu
w Polsce są publikowane przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. Dla środków
farmaceutycznych podawane są w wykazach także sposoby ich wydawania oraz niezbędne
ostrzeżenia np.:
Rp.  lek wydawany z apteki na receptę
L.z.Rp.  lek przeznaczony do stosowania w zakładach opieki zdrowotnej
X  preparaty przeznaczone dla pionu sanitarno  epidemiologicznego do akcji szczepień
A  leki bardzo silnie działające
B  leki silnie działające
 znak ostrzegawczy  środek farmaceutyczny, który może wpływać upośledzająco na
sprawność psychofizyczną.
W Polsce obowiązuje wykaz leków podstawowych (Lista A) i wykaz leków
uzupełniających (Lista B). Do leków podstawowych zalicza się leki ratujące życie lub
niezbędne w terapii i dla podtrzymania zdrowia, najbardziej uzasadnione w danej grupie
leków. Do leków uzupełniających zalicza się leki wspomagające lub uzupełniające działanie
leków podstawowych. Wykazy te służą do określenia warunków płatności za leki podane
w tych wykazach. Jest to tak zwana lista leków refundowanych. Leki nieobjęte wykazem
leków podstawowych i uzupełniających dostępne są za pełną odpłatnością. Wykazy leków
podstawowych i uzupełniających ustala i ogłasza co najmniej raz w roku Minister Zdrowia
i Opieki Społecznej. Leki podstawowe są wydawane po wniesieniu opłaty ryczałtowej, która
nie może przekroczyć 0,5% najniższego wynagrodzenia. Wysokość opłaty ryczałtowej
określa w drodze rozporządzenia Rada Ministrów. W przypadku gdy cena leku jest niższa niż
opłata ryczałtowa, obowiązuje odpłatność w wysokości ceny leku. Leki uzupełniające
wydawane są za częściową odpłatnością 30% ceny leku. W przypadku leków recepturowych
sporządzonych w aptece osoba uprawniona wnosi opłatę ryczałtową za ograniczoną ilość,
określoną przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej pod warunkiem, że lek wytworzony
został ze środków farmaceutycznych określonych przez tegoż ministra. Istnieje również
wykaz leków wymienionych w rozporządzeniu przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
w sprawie uprawnień do nabycia leku, preparatów diagnostycznych i sprzętu jednorazowego
użytku bezpłatnie, za opłatą ryczałtową lub częściową odpłatnością w przypadku niektórych
chorób przewlekłych, wrodzonych, nabytych lub zakaz
nych. Do chorób tych należą:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
fenyloketonuria, celiakia, zespół złego wchłaniania, padaczka, miastenia, karłowatość
przysadkowa, mukowiscydoza, cukrzyca, choroby nowotworowe, niektóre choroby
psychiczne, upośledzenie umysłowe i gruz
lica.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy ten sam lek może mieć różne nazwy?
2. Kto ustala nazwy leków?
3. Kto dopuszcza do sprzedaży w Polsce materiały medyczne i środki farmaceutyczne?
4. Co to jest lek recepturowy?
5. Jak wygląda graficzne ostrzeżenie przed prowadzeniem samochodu po zastosowaniu
leku?
6. Czy umieszczeniu przy leku w wykazie litery A to jest to samo co wymienienie go
w wykazie A leków?
7. Jaką część ceny leku wykazanego na liście B leków płaci pacjent, a jaką dopłaca NFZ?
8. Czy chorzy na cukrzycę płacą pełną odpłatność za insulinę i paski do glukometru?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz jaka może być maksymalna wysokość opłaty ryczałtowej, jeżeli najniższe
wynagrodzenie wynosi 1126 zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać obliczenie,
4) przedstawić wyniki obliczeń na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na podstawie dostarczonego przez prowadzącego opakowania lub ulotki leku określ
nazwę międzynarodową i handlową leku. Podobne zadanie wykonaj ma w domu przeglądając
własną apteczkę. Sprawdz
, czy nie posiadasz tych samych leków ukrytych pod różnymi
nazwami handlowymi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- opakowania leku lub ulotki.
Ćwiczenie 3
Przy pomocy dostarczonego przez prowadzącego zajęcia wykazu leków podstawowych
i uzupełniających uczeń ma określić jaka płatność obowiązuje za lek Duomox 1,0 tabl.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać elementy przygotowania się do pracy,
2) określić do której listy leków należy Duomox,
3) określić odpłatność za lek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- wykaz leków podstawowych i uzupełniających.
Ćwiczenie 4
Wyjaśnij jaką odpłatność poniesie pełnoletni chory na cukrzycę za jedno opakowanie
insuliny Monotard HM.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać elementy przygotowania się do pracy,
2) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
3) wyjaśnić zależność pomiędzy odpłatnością za leki, a chorobami przewlekłymi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- poradnik dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) posłużyć się nazwami leków oraz ich synonimami?
�� ��
2) posłużyć się wykazem leków podstawowych i uzupełniających?
�� ��
3) określić różnicę między lekiem gotowym, a recepturowym?
�� ��
4) zinterpretować znaki ostrzegawcze umieszczone w wykazach leków?
�� ��
5) wymienić choroby przewlekłe uprawniające do nabywania leków
i preparatów diagnostycznych ze zmniejszoną opłatą? �� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.3. Grupy leków i ich charakterystyka
4.3.1. Materiał nauczania
1. Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy
- leki przeciwdepresyjne  ich wspólną cechą jest leczniczy wpływ w stanach
depresyjnych,
- leki anksjolityczne i uspokajające  stosowane w leczeniu zaburzeń nerwicowych,
lęków, natręctw. Do terapii krótkotrwałej w celu uzyskania efektu doraz
nego
przeciwlękowego np. przygotowanie do zabiegu chirurgicznego, stomatologicznego.
Są to głównie pochodne benzodiazepin, których dłuższe stosowanie może
doprowadzić do lekozależności,
- neuroleptyki  zalicza się tu leki, które znoszą objawy wytwórcze psychoz (omamy,
urojenia, zaburzenia aktywności, uczuciowości), działają objawowo stosowane
krótko, a stosowanie długotrwałe zapobiega nawrotom,
- leki o działaniu pobudzającym na ośrodkowy układ nerwowy  znoszą senność
i zmęczenie, przejściowo poprawiają koncentrację i aktywność psychiczną. Nie są
zarejestrowane w Polsce,
- leki przeciwpadaczkowe  stosowane w napadach padaczkowych i leczeniu drgawek
gorączkowych w celu ich przerwania lub znacznego ograniczenia częstości ich
występowania,
- leki stosowane w chorobie Parkinsona,
- leki stosowane w migrenie,
- leki przeciwbólowe  narkotyczne i nienarkotyczne, zmniejszają one lub usuwają ból
działając objawowo na OUN (ośrodkowy układ nerwowy).
2. Leki stosowane w zakażeniach (chemioterapeutyki)
- leki przeciwbakteryjne  antybiotyki, działają bakteriobójczo (prowadzą do śmierci
bakterii) lub bakteriostatycznie (hamują ich rozmnażanie),
- leki przeciwgrzybicze  działanie podobne jak przeciwbakteryjne, ale w stosunku do
grzybów,
- leki przeciwwirusowe  w leczeniu AIDS z dobrym skutkiem stosuje się preparaty
przeciwretrowirusowe,
- leki przeciwpierwotniakowe  stosowane w leczeniu malarii, toxoplazmozy,
rzęsistkowicy, lambliozy,
- leki przeciwpasożytnicze  stosowane w tasiemczycach, włośnicy, bąblowicy,
- leki przeciwprątkowe  stosowane w leczeniu gruz
licy.
3. Leki stosowane w chorobach układu pokarmowego  wpływają na sprawne
funkcjonowanie układu pokarmowego przez zwiększenie bądz
zmniejszenie wydzielania
substancji trawiennych, działanie rozkurczowe, przeczyszczające itp.
- leki przeciwwrzodowe  ograniczające działanie czynników agresywnych dla błony
śluzowej przewodu pokarmowego, głównie żołądka i przełyku lub wzmacniające
właściwości obronne błony śluzowej,
- leki przeciwwymiotne i wpływające na perystaltykę jelit  ich działanie
przeciwwymiotne opiera się na działaniu na ośrodkowy układ nerwowy, wpływ na
perystaltykę poprzez działanie na unerwienie śródścienne błony mięśniowej
przewodu pokarmowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
- leki przeciwbiegunkowe  hamują perystaltykę (ruch robaczkowy jelit
odpowiadający za przemieszczanie się treści pokarmowych) lub absorbują
wydzielinę w jelitach,
- leki przeczyszczające  pobudzają perystaltykę lub działają przez zwiększenie
objętości stolca,
- leki przeciwskurczowe  działają przeciw bólom trzewnym poprzez rozkurczenie
mięśni gładkich przewodu pokarmowego,
- leki zwiększające wydzielanie  stosowane w chorobach wątroby, pęcherzyka
żółciowego i żołądka.
4. Leki stosowane w chorobach układu krążenia
- leki o działaniu inotropowym dodatnim  zwiększające pracę serca poprzez
zwiększenie siły skurczu mięśnia sercowego i objętości przepompowywanej krwi,
- leki antyarytmiczne  wyrównują czynność serca przy zaburzeniach częstości
skurczu mięśnia sercowego,
- leki moczopędne  stosowane w niewydolności krążenia lub nadciśnieniu,
zwiększają objętość wydalanego moczu, a przez to zmniejszają objętość krwi
krążącej w naczyniach i odciążają serce,
- leki zmniejszające opór obwodowy  rozszerzają naczynia żylne, zmniejszają
obciążenie wstępne serca, stosowane w chorobie wieńcowej, zawale mięśnia
sercowego (nitrogliceryna),
- leki przeciwnadciśnieniowe  obniżają ciśnienie tętnicze krwi,
- leki obniżające poziom lipidów w surowicy  działają przeciwmiażdżycowo,
- leki przeciwzakrzepowe i przeciwpłytkowe  zmniejszają agregację płytek,
powstawanie świeżych skrzeplin, leki te znajdują zastosowanie w profilaktyce
i leczeniu zakrzepicy żył głębokich, powstawaniu zatorów w migotaniu
przedsionków i wszczepionych sztucznych zastawek serca,
- leki fibrynolityczne  rozpuszczają fibrynę tworzącą skrzep w zawale mięśnia
sercowego, zatorach i zakrzepicach tętnic i żył, w dializoterapii.
5. Leki stosowane w chorobach układu oddechowego
- leki rozszerzające oskrzela  działają rozkurczowo na mięśniówkę gładką oskrzeli
w każdym napadowym skurczu oskrzeli,
- leki mukolityczne i wykrztuśne  podawane są w celu ułatwienia oczyszczania dróg
oddechowych z zalegającej wydzieliny, zmniejszają lepkość wydzieliny co ułatwia
odkrztuszanie,
- leki przeciwkaszlowe  hamują odruch kaszlowy, stosowane przy suchym męczącym
kaszlu.
6. Leki przeciwuczuleniowe
- leki przeciwhistaminowe  znoszą skutki wywołane uwalnianiem zawartej
w komórkach histaminy podczas reakcji uczuleniowej,
- glikokortykosteroidy  mają wielostronne działanie, między innymi hamują objawy
odczynów uczuleniowych, działają przeciwobrzękowo. Są to najsilniejsze leki
przeciwuczuleniowe.
7. Leki stosowane w chorobach układu wydzielania wewnętrznego  są to głównie hormony
stosowane jako substytucja własnego wydzielania lub leki hamujące czynność
wydzielniczą gruczołów endokrynnych.
- leki stosowane w chorobach tarczycy  syntetyczne hormony tarczycy stosowane
przy ich niedoborze i leki przeciwtarczycowe tj. zmniejszające wydzielanie własnych
hormonów,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
- leki stosowane w cukrzycy  insulina i doustne leki przeciwcukrzycowe
zwiększające wydzielanie własnej insuliny,
- hormony płciowe  stosowane przy zaburzeniach miesiączkowania, jako hormonalna
terapia zastępcza podczas menopauzy oraz leki antykoncepcyjne,
- hormony podwzgórza i przysadki mózgowej  np. hormon wzrostu stosowany
w karłowatości w celu zwiększenia wzrostu, oksytocyna  wywołuje skurcze macicy
stosowana jest w indukcji porodu.
8. Niesteroidowe leki przeciwzapalne  działają przeciwzapalnie i przeciwbólowo.
Ich oddziaływanie ma miejsce w chorych tkankach, gdzie przez zmniejszenie odczynu
zapalnego, zmniejszają powstawanie reakcji bólowej. Wpływają też hamująco na
przewodzenie bodz
ców bólowych. Wykazują działanie przeciwgorączkowe przez wpływ
na ośrodek termoregulacji.
9. Leki stosowane w chorobach nowotworowych  cytostatyki działają nieswoiście
toksycznie na wszystkie, a zwłaszcza szybko dzielące się komórki, przez co hamują
namnażanie się komórek nowotworowych, ale również komórek w tkankach zdrowych,
które muszą się regenerować Wyrazem tego są silnie wyrażone objawy niepożądane.
10. Szczepionki i surowice:
- szczepionki to substancje białkowe podawane do ustroju w celu wytworzenia
przeciwciał i wywołania swoistej odporności przeciwko patogenom przeciwko
którym wykonano szczepienie,
- surowice inaczej anatoksyny to preparaty zawierające gotowe przeciwciała do walki
z patogenem wywołującym zakażenie.
11. Leki znieczulające:
- miejscowo  uniemożliwiają odczuwanie bólu na ograniczonym obszarze przez
zahamowanie odbierania i przewodzenia impulsów w nerwach obwodowych przy
całkowicie zachowanej świadomości,
- ogólnie  powodują odwracalne, całkowite lub częściowe zahamowanie czynności
komórek ośrodkowego układu nerwowego, w efekcie zniesienie odczuwania bólu
i utratę świadomości.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do jakiej grupy leków należą leki przeciwbólowe?
2. Jakie leki stosowane są w zakażeniach?
3. Czym różni się mechanizm działania leków przeciwbiegunkowych od przeczyszczających?
4. Czym różnią się leki przeciwzakrzepowe od fibrynolitycznych?
5. Jakie znasz najsilniejsze leki przeciwuczuleniowe?
6. Jak działają cytostatyki?
7. Co to jest szczepionka, czym różni się od surowicy?
8. Jaki jest podział leków znieczulających?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sprawdz
w dostępnych Ci spisach leków lub podręcznikach farmakologii, do jakiej grupy
leków należą: Mepivacaina, Trombina, Cyclonamina, Encorton, Furosemid, Captopril,
Fentanyl.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać elementy przygotowania się do pracy,
2) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
3) wykazać znajomość grup leków,
4) przyporządkować wskazane leki do odpowiednich grup.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- Pharmindex lub Leki współczesnej terapii.
Ćwiczenie 2
Dostarczone przez nauczyciela leki przydziel do odpowiednich grup: A  leki
znieczulające, B  leki przeciwuczuleniowe, C  leki stosowane w zakażeniach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać elementy przygotowania się do pracy,
2) wykazać znajomość grup leków,
3) wykazać umiejętność odczytania informacji zawartych w ulotkach i na opakowaniach
leków,
4) pogrupować leki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- poradnik dla ucznia,
- opakowania leków dostarczone przez nauczyciela.
Ćwiczenie 3
Posługując się podziałem zastosowanym w materiale nauczania zaproponuj grupy leków
niezbędnych według Ciebie niego w gabinecie stomatologicznym. Uzasadnić swój wybór.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać elementy przygotowania się do pracy,
2) wykazać znajomość grup leków,
3) omówić potrzebę zastosowania poszczególnych grup leków w gabinecie
stomatologicznym,
4) uzasadnić swój wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- flamastry,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić grupy leków?
�� ��
2) scharakteryzować grupy leków?
�� ��
3) wyjaśnić mechanizm działania poszczególnych grup leków?
�� ��
4) zastosować podziały leków w praktyce?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.4. Postacie leków
4.4.1. Materiał nauczania
W zależności od konsystencji leki dzielimy na:
1. płynne,
2. miękkie,
3. stałe.
Ad. 1. Leki płynne:
- roztwór otrzymuje się poprzez rozpuszczenie jednego lub więcej środków leczniczych
stałych, rzadziej płynnych lub gazowych w płynie (rozpuszczalniku)
- zawiesina jest to płynna forma leku otrzymywana przez zawieszenie substancji stałych
nierozpuszczalnych w rozpuszczalniku za pomocą emulgatora np. pudry
- emulsja zawiera obok rozpuszczonych w wodzie środków leczniczych także płynne
środki lecznicze nie rozpuszczalne w wodzie
- napar to świeżo sporządzony wyciąg wodny z rozdrobnionych surowców roślinnych
w celu wydobycia w nich substancji czynnych przez ich zalanie wrzątkiem
- odwar lub wywar to świeżo przygotowywany wyciąg wodny uzyskiwany przez
gotowanie, sporządza się go ze wszystkich surowców roślinnych
- nalewka to preparat etanolowo-wodny z rozdrobnionych roślin
- wyciąg jest to skoncentrowany przetwór otrzymywany przez wytrawianie (płukanie
rozpuszczalnikiem) świeżych lub wysuszonych surowców roślinnych lub zwierzęcych
- sok powstaje przez wyciśnięcie świeżych owoców
- syrop to wyciąg z suszonych lub świeżych roślin gotowanych w roztworze cukru aż do
zgęstnienia
- mieszanka to płynna mieszanina kilku roztworów lub innych substancji z wyciągami,
naparami lub syropami.
Ad. 2. Leki miękkie:
- maść to lek do użytku zewnętrznego, sporządza się go przez rozpuszczenie lub roztarcie
środka leczniczego w tłuszczu zwierzęcym (lanolina, tran, wazelina) z dodatkiem
tłuszczu roślinnego
- pasta jest twardszą odmianą maści
- mazidło to ciekły lub półstały roztwór albo mieszanina składająca się z mydeł, tłuszczów
i innych substancji.
Ad. 3. Leki stałe:
- zioła to rozdrobnione części roślin stosowane do użytku wewnętrznego i zewnętrznego
używane do sporządzania naparów, odwarów, nalewek
- proszek jest to lek roztarty i przetarty przez sito. Rozróżniamy proszki proste zawierające
jeden środek leczniczy i złożone z kilku środków leczniczych, stosowane zewnętrznie
(zasypki, pudry) i wewnętrznie w opłatkach.
- tabletka, drażetka jest to lek sproszkowany zmieszany z wiążącym podłożem obojętnym
(masa tabulettae), podzielony na małe porcje zawierające ściśle określoną ilość substancji
leczniczej, zwykle przybierający postać małych krążków łatwych do połknięcia. Drażetka
powstaje podobnie jak tabletka, ale powierzchnia powleczona jest masą smakową
i barwioną, ułatwiającą poślizg podczas połykania. W stomatologii stosuje się tzw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
tabletki zębodołowe w kształcie stożków wprowadzanych do zębodołu, kieszonek
dziąsłowych np. Nipas, Apernyl.
- kapsułka to jednorazowa dawka leku (np. proszku) umieszczona w małym pojemniczku
z substancji, która po rozpuszczeniu w przewodzie pokarmowym uwalnia substancję
leczniczą,
- czopek to substancja lecznicza połączona z masłem kakaowym, stosowana doodbytniczo,
gdzie pod wpływem temperatury ciała ulega rozpuszczeniu i wchłonięciu. Odmianą
czopka są gałki i globulki stosowane dopochwowo.
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki jest podział leków w zależności od konsystencji?
2. Czym różni się roztwór od emulsji i zawiesiny?
3. Jakie znasz postacie leków sporządzanych  na świeżo przed zastosowaniem?
4. Co to jest tabletka?
5. Które z leków stałych nie są stosowane doustnie?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Poucz pacjenta jak sporządzić napar do płukania jamy ustnej z liści szałwii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić pojęcie naparu,
2) poinstruować pacjenta jak przygotować napar z liści szałwii,
3) wymienić zalety liści szałwii w stomatologii,
4) opracować algorytm przygotowania naparu,
5) sporządzić napar.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z poradnika dla ucznia,
- arkusz papieru,
- przybory do pisania,
- liście szałwii, szklanka, woda, czajnik elektryczny.
Ćwiczenie 2
Wrzuć kilka kryształków nadmanganianu potasu do jednorazowego kubeczka z wodą
w celu uzyskania preparatu do płukania jamy ustnej. Wykonaj podobne zadanie z gliceryną.
Porównaj uzyskane wyniki. Nazwij uzyskane postacie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić postacie leków,
2) scharakteryzować preparaty stosowane do płukania jamy ustnej,
3) przygotować roztwór nadmanganianu potasu do płukania jamy ustnej,
4) przygotować roztwór gliceryny do płukania jamy ustnej,
5) nazwać uzyskane postacie leków.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z poradnika dla ucznia,
- arkusz papieru,
- przybory do pisania,
- nadmanganian potasu, gliceryna, woda, szklanka.
Ćwiczenie 3
Przygotuj środki do płukania jamy ustnej o działaniu: odkażającym, ściągającym,
przeciwzapalnym mając do dyspozycji: kryształki nadmanganianu potasu, 3% wodę
utlenioną, Septosan.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) scharakteryzować preparaty stosowane do płukania jamy ustnej,
3) przygotować roztwory,
4) przedstawić wyniki na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- jednorazowe kubeczki,
- kryształki nadmanganianu potasu,
- 3% woda utleniona,
- Septosan.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić główne postacie leków?
�� ��
2) scharakteryzować wszystkie postacie leków?
�� ��
3) wyjaśnić różnice pomiędzy sokiem, syropem, nalewką?
�� ��
4) porównać kapsułkę i czopek?
�� ��
5) określić drogi podawania leków miękkich?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.5. Mechanizmy działania leków na ustrój człowieka, działanie
uboczne
4.5.1. Materiał nauczania
Znajomość i zrozumienie sposobu w jaki substancja lecznicza wywołuje zmiany
czynności komórki, tkanki, czy narządu umożliwia właściwe stosowanie leków. Podanie leku
powoduje wystąpienie pewnych ilościowych reakcji ze strony komórek lub tkanek.
Substancja lecznicza działając pobudzająco na określoną tkankę może nasilić jej czynność,
a inna działając hamująco ją osłabić. Zupełne zahamowanie przez lek procesów życiowych
w komórce nazywamy działaniem porażającym.
Podstawowym warunkiem działania leku jest jego reakcja z białkiem komórki,
powodująca zmianę jej czynności. W wyniku tego zostają uruchomione serie zmian (zjawisk)
biochemicznych lub fizjologicznych, które możemy zarejestrować.
Cząsteczka leku wiąże się z receptorem, czyli reaktywnym chemicznie ugrupowaniem
komórki.
Leki mogą działać na drodze biochemicznej lub fizykochemicznej.
- Mechanizm biochemiczny  lek reaguje chemicznie z receptorem, którym jest najczęściej
enzym, koenzym, lub substrat. W wyniku tej reakcji dochodzi do zahamowania lub
przyspieszenia procesu enzymatycznego. Skutkiem tego działania jest zmiana czynności
komórki i ustroju. Tak działają wprowadzone do ustroju hormony, neurohormony,
witaminy lub gotowe enzymy egzogenne.
- Mechanizm fizykochemiczny - wiele leków zmienia przepuszczalność błon
komórkowych, poprzez co zmniejszają one przenikanie do wnętrza komórek substancji
odżywczych, a tym samym hamują tempo ich procesów metabolicznych i czynność
tkanki. Inne leki wywołują zmiany ładunku elektrycznego komórek np. kurara i związki
pochodne, które w ten sposób porażają mięśnie prążkowane. Niektóre leki obniżają
napięcie powierzchniowe np. detergenty, kwasy żółciowe.
Czynniki modyfikujące działanie leków:
- wrażliwość gatunkowa i rasowa np. morfina podana Europejczykom działa,
uspokajająco i narkotycznie, a Malajczykom-pobudzająco,
- wiek np. ustrój dziecka często nadmiernie reaguje na niektóre leki,
- płeć,
- stany fizjologiczne ustroju (np. ciąża),
- stany patologiczne np. w stanach chorobowych wątroby i nerek siła działania wielu
leków będzie znacznie większa,
- przyzwyczajenie do leków zmniejsza ich siłę działania,
- interakcje czyli wzajemne oddziaływanie leków podanych równocześnie (wpływ jednego
leku na działanie drugiego leku),
- uczulenie np. wprowadzenie do ustroju leku, który jest alergenem powoduje odmienną
i silniejszą reakcję tkanek, komórek w których znajdują się przeciwciała skierowane
przeciw temu lekowi.
Na siłę działania leku w ustroju najważniejszy wpływ ma stężenie leku. Na stężenie leku
wpływa dawka leku, szybkość jego wchłaniania, przemiany chemiczne jakim lek ulega
w ustroju, oraz szybkość jego wydalania z ustroju. Szybkość wchłaniania zależy w dużym
stopniu od drogi wprowadzenia do ustroju.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Wydalanie leków z ustroju
Substancje lecznicze wprowadzone do ustroju ulegają przemianom chemicznym
w przewodzie pokarmowym, we krwi, w poszczególnych tkankach, ale przede wszystkim
w wątrobie dzięki obecności aktywnych enzymów. Aktywność enzymów biorących udział
w biotransformacji wielu leków zależy od pewnych czynników np. wieku, płci, temperatury
ciała. Najważniejszym jednak czynnikiem zmieniającym ich aktywność jest stan patologiczny
ustroju, a szczególnie zmiany chorobowe tkanki wątrobowej. Przemiany chemiczne leku
prowadzą do powstawania związków nieczynnych, które zostają następnie wydalone
z ustroju. W wyniku niektórych przemian chemicznych powstają w ustroju związki bardziej
czynne farmakologicznie niż podane leki. Substancje te powstają w wyniku zachodzących tu
procesów rozpadu i syntezy. Wątroba odgrywa najważniejszą rolę detoksykacyjną w ustroju.
Wydalanie leków lub ich metabolitów z ustroju odbywa się różnymi drogami. Najwięcej
substancji leczniczych jest wydalanych przez nerki z moczem. Tą drogą wydalane są z ustroju
zarówno czynne leki, jak i produkty ich przemian chemicznych. Leki mogą być również
wydalane przez przewód pokarmowy z kałem. Ponadto mogą one ulegać eliminacji
z organizmu przez skórę, układ oddechowy, gruczoły mleczne.
Działanie niepożądane leku
Jest to każda niezamierzona i niepożądana reakcja pacjenta wywołana przez lek, podany
w celu terapeutycznym, profilaktycznym lub diagnostycznym. Może być związane z dawką
zastosowanego leku, z czasem jego podania, z nadwrażliwością na dany lek. Każdy lek
w mniejszym lub większym stopniu wywiera działanie uboczne. Decyzja o podaniu choremu
leku powinna być więc ostrożna i uwzględniać jego uboczne działanie. Na polskim rynku
w ostatnich latach pojawiło się wiele nowych leków. Informacja otrzymywana od producenta
jest w większości informacją promującą lek. Ustalenie związku przyczynowego z podaniem
leku jest często bardzo trudne, dlatego każde niepożądane działanie powinno być
odnotowywane i zgłaszane. Dotyczy to w szczególności nowszych leków. W przypadku
stwierdzenia objawu niepożądanego należy zawsze dokładnie zebrać informacje co do
wszystkich leków przyjmowanych przez pacjenta w ostatnim czasie, tym bardziej, że pewne
objawy mogą wystąpić po pewnym czasie po podaniu leku, a pewne mogą być wynikiem
niespodziewanych lub dotychczas nieznanych interakcji. Bezwzględnie powinny być
zgłaszane objawy powodujące zgon, kalectwo, zagrażające życiu chorego, prowadzące do
hospitalizacji lub też jej wydłużenia. Wszelkie podejrzenia, że reakcja mogła być
spowodowana przez ten lek również nie powinny być pomijane. Często właśnie z takich
zgłoszeń, po ich analizie, dowiadujemy się najwięcej.
Nieprawidłowe i nadmierne przyjmowanie leków
Wywołuje negatywne skutki zdrowotne oraz społeczne. Wielu chorych przyjmuje
znacznie więcej leków, niż wynikałoby to ze wskazań lekarskich, często nie informując o tym
swoich lekarzy prowadzących. Zachodzi wówczas nierzadko zjawisko interakcji leków, które
może doprowadzić do zmniejszenia efektu farmakologicznego, ale niestety również do zgonu.
Rozwój cywilizacji naraża człowieka na codziennie spotykanie się z lawiną bodz
ców
przekraczających niekiedy wytrzymałość układu nerwowego. Jednocześnie przemysł
farmaceutyczny wprowadził do lecznictwa setki nowych leków działających ośrodkowo. Leki
te mogą powodować przyzwyczajenie, zarówno leki wpływające pobudzająco jak i hamująco
na ośrodkowy układ nerwowy. Na skutek okresowego lub ciągle powtarzanego przyjmowania
leku dochodzi do uzależnienia. Przerwanie podawania leku powoduje wystąpienie bardzo
nieprzyjemnych objawów abstynencji. Uzależnienie mogą wywoływać narkotyczne leki
przeciwbólowe, leki ataraktyczne (uspokajające), ale również niesteroidowe leki
przeciwzapalne, leki znieczulające ogólnie.
Aby zmniejszyć występowanie objawów niepożądanych po lekach należy podawać lek
tylko wtedy, gdy jest to absolutnie uzasadnione, wyłącznie na polecenie lekarza i zgodnie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
z jego zaleceniem. Informować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, również tych
wydawanych bez recepty, czytać dokładnie ulotki dołączone do leków, nie zażywać leków
przeterminowanych. Szczególną uwagę należy zwrócić na pacjentów w starszym wieku,
którzy z natury rzeczy mają upośledzoną czynność nerek, oraz na kobiety w ciąży i w okresie
karmienia piersią. Należy uświadomić również pacjentom, że preparaty ziołowe przyjmowane
niezwykle chętnie, wbrew powszechnie panującej opinii wywierają silne działanie
farmakologiczne.
Pracownik medyczny w miarę możliwości powinien czynnie uczestniczyć
w odnotowywaniu niespodziewanych reakcji polekowych. Zastrzeżenia co do jakości leków
reakcji polekowych będących skutkiem jakiegoś leku, należy zgłaszać do Wojewódzkiego
Inspektoratu Farmaceutycznego.
Informacje na temat niepożądanego działania leków znajdują się również w materiale
 Farmakoterapia stomatologiczna  leki przeciwbólowe .
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega działanie porażające leku?
2. Co jest podstawowym warunkiem działania leku?
3. Jakie znasz mechanizmy działania leków?
4. Jakie czynniki modyfikujące działanie leków?
5. Scharakteryzuj drogi wydalania leków z ustroju?
6. Co to jest działanie niepożądane leku?
7. Jak postąpisz gdy stwierdzisz u siebie reakcję na lek, o której nie wspomniano w ulotce?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odszukaj na stronie internetowej Ośrodka Monitorowania Działań Niepożądanych
Leków, karty zgłoszenia niepożądanego działania leku, wydrukuj jej i wypełnij w niej opis
działania niepożądanego, które według Ciebie może pojawić się po zażyciu leku
przeciwbólowego dostępnego w aptece bez recepty np. Apapu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odnalez
ć stronę internetową Ośrodka Monitorowania Działań Niepożądanych Leków,
2) odnalez
ć na stronie internetowej kartę zgłoszenia niepożądanego działania leku
i wydrukować ją a następnie wypełnić,
3) przedstawić i opisać możliwe działania niepożądane leku przeciwbólowego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura poradnika dla ucznia,
- karta pracy  ćwiczeń,
- przybory do pisania,
- komputer z dostępem do Internetu, drukarka.
Ćwiczenie 2
Wyjaśnij dlaczego przyjmowanie leków przez matkę karmiącą może być szkodliwe dla
dziecka. Przygotuj plakat na ten temat.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- papier lub karton,
- farby, flamastry, kredki.
Ćwiczenie 3
Uzasadnij dlaczego reklamy leków ukazujące się mediach mogą negatywnie wpływać na
stan zdrowia społeczeństwa? Przygotuj prezentację multimedialną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- broszury reklamowe leków,
- komputer multimedialny.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) omówić mechanizm działania leku na ustrój?
�� ��
2) podać różnice między biochemicznym i fizykochemicznym sposobem
oddziaływania leków? �� ��
3) wymienić czynniki modyfikujące działanie leku?
�� ��
4) omówić proces wydalania leków z ustroju?
�� ��
5) omówić rolę pracowników medycznych w wychwytywaniu działań
ubocznych leków? �� ��
6) wyjaśnić na czym polega działanie niepożądane leków?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.6. Farmakoterapia stomatologiczna
4.6.1. Materiał nauczania
Środki lecznicze i materiały stosowane w profilaktyce i terapii stomatologicznej.
Wśród materiałów stosowanych w profilaktyce stomatologicznej wyróżniamy:
- pasty do zębów,
- płyny do płukania jamy ustnej,
- lakiery fluorkowe, lakiery chlorheksydynowe,
- laki szczelinowe.
Podstawowym związkiem chemicznym, który znalazł zastosowanie w profilaktyce
próchnicy jest fluor (F). Przeprowadzone badania potwierdzają jego hamujący wpływ na
rozwój próchnicy zębów. Dowiedziono, że jony fluoru znajdujące się w bezpośrednim
sąsiedztwie zębów wchodzą w reakcję z apatytami (kryształami) szkliwa. Efektem tej reakcji
jest powstanie fluoroapatytów, mniej rozpuszczalnych w kwasach od hydroksyapatytów,
z których głównie zbudowane są pryzmaty szkliwa. Profilaktyczne działanie fluorków jest
najskuteczniejsze w okresie kształtowania i mineralizacji zębów. Jony fluoru dostarczane do
organizmu drogą endogenną, tj. z wodą, mlekiem, solą, pożywieniem są dobrze wchłaniane
z przewodu pokarmowego, a dalej z krwią dostają się do płynów śródtkankowych obmywając
zawiązki zębów. Jak dowiedziono działanie jonów fluoru w zapobieganiu próchnicy zębów
nie ogranicza się jedynie do zmiany chemizmu szkliwa. Jony fluoru wnikają w błonkę
nazębną, hamując metabolizm bakterii zapobiegają więc osiadaniu agregatów bakteryjnych na
powierzchni szkliwa i tworzeniu się błonki nazębnej. Inną możliwością profilaktycznego
działania fluoru jest rekrystalizacja szkliwa. Podczas odwadniania szkliwa przez kwasy do
śliny i płytki nazębnej dostają się jony wapniowe, fosforanowe i fluorowe. Te ostatnie, jeżeli
zostaną doprowadzone z zewnątrz w odpowiednim, stężeniu mogą powodować
rekrystalizację szkliwa. Ten mechanizm ma znaczenie szczególnie w leczeniu początkowych
postaci próchnicy tzw. plamy próchnicowej. Fluor działa również na drodze enzymatycznej,
tzn. blokuje bakteryjny enzym enolazę, który bierze udział w przemianie węglowodanów
wewnątrz komórki bakteryjnej. Ma to miejsce w płytce nazębnej.
Profilaktyka fluorkowa
endogenna egzogenna
czynna bierna zbiorowa
/ / / osobnicza
tabletki z fluorem woda szczotkowanie
w gabinecie w domu
środki spożywcze płukanie / /
w lakiery fluorkowe codzienne
szkole
jonoforeza szczotkowanie pastami
pędzlowanie płukanie roztworami
aplikatory
Rys. 1.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Profilaktyka endogenna to spożywanie fluorowanej wody pitnej: za optymalny poziom
uważa się 0,8 do 1,2 mg F/ l wody, przyjmowanie tabletek fluorowych (preparaty Fluodar,
Zymafluor), spożywanie środków spożywczych zawierających fluor (sól, mleko).
Do uzupełnienia niedoboru fluoru w powierzchownej warstwie szkliwa stosuje się
kontaktową, miejscową profilaktykę preparatami zawierającymi fluor (profilaktyka
egzogenna).
Najczęściej stosowane związki fluoru:
- fluorek sodu,
- fluorek sodu zakwaszony kwasem ortofosforowym o pH 2,8 4,5,
- fluorek cynawy (mało rozpowszechniony w Polsce, posiada nieprzyjemny smak),
- aminofluorki.
Wchodzą one w skład roztworów, żeli, past, lakierów fluorkowych. Uważa się, że
aminofluorki mają większe powinowactwo do szkliwa, przez co wykazują skuteczniejsze
działanie profilaktyczne (Elmex fluid, Elmex-gelee).
Lakiery fluorowe stanowią najcześciej połączenie fluorku sodu i aminofluorków z żywicą
samopolimeryzującą, przez co ulega przedłużeniu kontakt fluoru z powierzchnią zęba np.
Duraphat, Fluor-Protector, Bifluorid.
Laki szczelinowe służą do profilaktycznego wypełniania bruzd i szczelin na
powierzchniach żujących zębów, ich działanie profilaktyczne polega na odizolowaniu bruzd
i szczelin od środowiska jamy ustnej i zależy od czasu utrzymywania się ich na powierzchni
zęba. Stosuje się je po uprzednim wytrawieniu szkliwa. Są to preparaty światłoutwardzalne
np. Seal & Protect, Clinpro, Sealant.
Lakiery chlorheksydynowe (Cervitec) stosowane są na powierzchnie zębów i obnażonych
korzeni, hamują rozwój próchnicy i płytki bakteryjnej.
Pasty do czyszczenia zębów. Podnoszą one skuteczność oczyszczania zębów i skracają
potrzebny do tego czas. Głównym składnikiem każdej pasty są środki ścierne (węglan
wapnia, fosforan wapnia, krzemionka koloidalna), czasem substancje polerujące, środki
pieniące, substancje smakowe, zapachowe i słodzące (ale nie cukry) np. sorbitol, ksylitol.
Nowoczesne pasty zawierają również inne czynne substancje, które nadają im właściwości
profilaktyczne lub lecznicze np. przeciwzapalne, przeciwpróchnicowe, przeciwdziałające
odkładaniu złogów nazębnych (chlorheksydyna, triclosan). Zawierają więc ekstrakty ziołowe,
sole lecznicze, witaminy, enzymy. Dostępne są specjalne rodzaje past, między innymi pasty
dla palaczy, pasty znoszące nadwrażliwość, pasty działające gojąco i łagodząco przy stanach
zapalnych dziąseł (np. pasty z alantoiną). Pasty zawierające sól kuchenną i sole mineralne
działają antyseptycznie i pobudzająco na wydzielanie śliny. Większość past zawiera również
związki fluoru (monofluorofosforan sodu, fluorek sodu, fluoroaminy) często w połączeniu
z wapniem, co zwiększa ich skuteczność przeciwpróchnicową. Dla małych dzieci do 4 lat
występują specjalne pasty nie zawierające fluoru (ze względu na możliwość połykania pasty),
zalecane w profilaktyce próchnicy zębów mlecznych.
Płyny należą do dodatkowych środków pomocniczych w profilaktyce próchnicy oraz
profilaktyce i leczeniu chorób przyzębia. Większość z nich zawiera chlorheksydynę
(0,2 % glukonian lub octan chlorheksydyny) działającą bakteriobójczo, bakteriostatycznie
i grzybobójczo. Powoduje ona dezintegrację płytki nazębnej. Niestety wywołuje również
działania niepożądane: przebarwienia zębów, języka, wypełnień, zaburzenia smaku,
złuszczające zmiany błony śluzowej jamy ustnej, ale tylko przy długotrwałym stosowaniu
(powyżej 2 tygodni). Dostępne w sprzedaży preparaty to Corsodyl, Orexyd, Meridol, Eludril.
Zastosowanie w płukankach listeryny (preparat Listerine) zaliczanej do związków
fenolowych, pozwoliło wyeliminować niepożądane skutki wywołane przez samą
chlorheksydynę. Dodanie fluorku sodu wzmaga działanie profilaktyczne płukanek. Jednak
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
chlorheksydyna to jedyny środek zapobiegający zapaleniu dziąseł w przypadku zaniechania
mechanicznego oczyszczania zębów np. w przypadku osób niepełnosprawnych.
Mówiąc o fluorze nie można zapomnieć, że jest on silną trucizną protoplazmatyczną
hamującą procesy życiowe w tkankach żywych. Ostre zatrucia fluorem spotyka się rzadko.
Natomiast przewlekła, zwiększona podaż fluoru w okresie mineralizacji koron zębów może
wywołać tzw. szkliwo plamkowe (fluoroza zębów) o różnym nasileniu, ale nie jest to
uważane za objaw przewlekłego zatrucia fluorem. Objawy przewlekłego zatrucia stwierdza
się najczęściej u pracowników hut aluminium i fabryk nawozów sztucznych. Są to bóle
nerwowo-mięśniowe, zaparcia, bóle głowy, niedokrwistość, bóle kończyn.
Środki lecznicze i materiały stosowane w terapii stomatologicznej
Możemy wyróżnić tu:
1. Środki stosowane w celu leczenia biologicznego miazgi.
2. Środki do impregnacji zębiny.
3. Środki znoszące nadwrażliwość zębiny.
4. Środki do dewitalizacji miazgi zębów.
5. Środki do chemicznego opracowywania i odkażania (antyseptyki) kanałów korzeniowych.
6. Środki do wypełniania kanałów korzeniowych.
7. Leki znieczulające miejscowo.
8. Środki lecznicze stosowane w chorobach przyzębia.
9. Środki stosowane w chorobach układu krążenia i układu oddechowego.
10. Leki przeciwbólowe.
11. Leki wpływające na proces krzepnięcia krwi.
12. Środki uspokajające.
13. Antybiotyki i sulfonamidy.
Ad. 1. Środki stosowane w celu leczenia biologicznego miazgi (leki odontotropowe)
Ich działanie polega na pobudzeniu reakcji obronnych miazgi, co objawia się
odkładaniem zębiny wtórnej i reparacyjnej przez komórki zębinotwórcze (odontoblasty).
Te właściwości pobudzające przypisuje się silnej zasadowości tych leków. Najczęściej
stosowanymi lekami odontotropowymi są preparaty sporządzane na bazie wodorotlenku
wapnia (CaOH2). Znalazły one zastosowanie przy pokryciu bezpośrednim i pośrednim
miazgi, czasowym wypełnieniu kanałów korzeniowych w leczeniu zmian
okołowierzchołkowych ozębnej, szczególnie w zębach z niezakończonym rozwojem. Jony
OH- alkalizują środowisko ubytku próchnicowego, hamują rozwój bakterii, działając w ten
sposób przeciwzapalnie. Po bezpośrednim pokryciu obnażonej miazgi wodorotlenek wapnia
wywołuje ognisko martwicy jałowej, pod którą w póz
niejszym czasie powstaje zębina
reparacyjna i uaktywnia fosfatazę zasadową  enzym nieodzowny podczas regeneracji tkanek.
Wodorotlenek wapnia występuje w postaci proszku zarabianego ex tempore z wodą
destylowaną (Biopulp), lub w postaci pasty nietwardniejącej np. Calasept, Calxyl. Jest
składnikiem twardniejących materiałów podkładowych np. Life, Dycal o właściwościach
odontotropowych (nie mają one jednak tak zasadowego pH). Właściwości odontotropowe
posiada również pasta zarobiona z tlenku cynku z eugenolem (preparat Caryosan). Pobudza
ona miazgę zęba do odkładania zębiny wtórnej, działa bakteriobójczo i znieczulająco,
powoduje remineralizację odwapnionej zębiny. Znalazła zastosowanie jako podkład
leczniczy, pośrednie pokrycie miazgi, opatrunek czasowy. Uwaga, nie można stosować tlenku
cynku z eugenolem pod wypełnienia kompozytowe ponieważ eugenol zaburza ich
polimeryzację.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ad. 2. Środki stosowane do impregnacji zębiny próchnicowej
Impregancja jest zabiegiem polegającym na przesyceniu odwapnionych tkanek zęba
związkami chemicznymi działającymi bakteriobójczo i mineralizująco, które powodują ich
stwardnienie. Stosujemy impregnację w leczeniu próchnicy zębów mlecznych. W celu
impregnacji stosuje się: 10 25% azotan srebra (lapis), który następnie strąca się 20% glukozą,
eugenolem lub płynem Lugola. W wyniku tej reakcji dochodzi do wytrącania metalicznego
srebra lub jego związków działających bakteriobójczo i mechanicznie zamykających kanaliki
zębinowe. Skutkiem ubocznym jest ciemna barwa impregnowanej tkanki. Natomiast 30 50%
chlorek cynku strącamy 10% żelazocyjankiem potasu, nie powoduje on przebarwień, ale nie
jest tak skuteczny jak azotan srebra. Preparaty fluoru zastosowane miejscowo działają na
zasadzie remineralizacji tkanek.
Ad. 3. Środki stosowane do znoszenia nadwrażliwości zębiny i szyjek zębowych
W leczeniu tej przykrej dolegliwości można wykorzystać środki stosowane w gabinecie
stomatologicznym lub przez pacjenta w domu.
Celem terapeutycznym stosowania tych leków jest:
- zmniejszenie światła kanalików zębinowych i obturacja ich ujść. Do środków tych należą
związki fluoru (fluorek sodu, fluorokrzemian sodu, fluorek cyny, amnifluorki), związki
wapnia, szczawiany, związki strontu, białka precypitujące, żywice adhezyjne
i nieadhezyjne (Cervitec, Dentin Protector, Seal & Protect)
- zmniejszenie przewodnictwa nerwowego (azotan potasu)
- blokada kanalików zębinowych - szczawian potasu (preparat Superseal), preparaty
złożone (Isodan, Green Or, Elgydium)
W domu pacjent może stosować pasty do zębów np. Elmex Sensitive Plus, Sensodyne
i inne, które przy regularnym stosowaniu również powodują zmniejszenie objawów.
Ad. 4. Preparaty stosowane do dewitalizacji miazgi zęba
Uśmiercenie (dewitalizacja) polega na wywołaniu martwicy miazgi za pomocą środków
chemicznych. Dawniej stosowano do tego celu powszechnie arsen, obecnie używa się past
zawierających paraformaldehyd. W skład past paraformaldehydowych wchodzą poza
paraformaldehydem środki znieczulające, dzięki czemu działają one łagodniej. Po założeniu
do komory zęba na obnażoną chorą miazgę paraformaldehyd stopniowo ulega
depolimeryzacji do formaliny, która powoduje stopniową martwicę miazgi. Dodatkowym
działaniem jest działanie mumifikujące i bakteriobójcze. Służą one do dewitalizacji zębów
mlecznych i stałych. Wadą paraformaldehydu jest jego nietrwałość, należy więc szczelnie
zamykać pudełko z lekiem. Preparaty: Parapasta, Dewipasta, Caustinerf fort. Pasty
mumifikujące podtrzymują mumifikację zdewitalizowanej miazgi zęba po amputacji miazgi
komorowej. Zakładane w zębach mlecznych, gdzie leczenie kanałowe jest trudne do
wykonania ze względów technicznych (Tepasta).
Ad. 5. Preparaty służące do chemicznego opracowywania i odkażania kanałów korzeniowych
W leczeniu kanałowym stosuje się środki do płukania kanałów korzeniowych oraz środki
antyseptyczne zakładane między wizytami w postaci czasowego wypełnienia kanałów
korzeniowych lub wkładek antyseptycznych. Preparaty do chemicznego opracowywania
kanałów korzeniowych:
- podstawowym środkiem jest podchloryn sodu (NaOCl  preparat Chloran). Wykazuje on
działanie lityczne w stosunku do bakterii i tkanek martwiczych. Stosuję się go w stężeniu
2,5% 5%. Posiada doskonałe właściwości czyszczące, działa przeciwbakteryjnie. Przy
zetknięciu z błoną śluzową może wywołać oparzenie (praca z założonym koferdamem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
pozwoli tego uniknąć). Jest niestety związkiem nietrwałym, należy go przechowywać
w szczelnie zamkniętych butelkach.
- woda utleniona (H2O2)  usuwa mechanicznie z kanału martwą miazgę i opiłki zębinowe
dzięki obfitemu pienieniu. Stosowana w stężeniu 3% działa silnie bakteriobójczo na
bakterie beztlenowe, poza tym ma właściwości wybielające.
- środki chelatujące  15% EDTA (wersenian sodu) pomagają w opracowywaniu kanałów
wąskich i zakrzywionych (Endosal, Largal-ultra, File-Eze).
- chlorheksydyna 2% wykazuje działanie bakteriobójcze, w przeciwieństwie do
podchlorynu sodu nie działa szkodliwie na tkanki okołowierzchołkowe. Zalecana jest do
stosowania u dzieci.
- kwas cytrynowy 40%  posiada silne właściwości dezynfekujące w połączeniu
z podchlorynem sodu. Zaletą jest jego niska cena. Nie wykazano powikłań po jego
stosowaniu.
- lubrykanty  środki poślizgowe, zapobiegające złamaniu narzędzia w kanale, często
zawierają glicerynę (File- Eze, Glyoxide).
Środki antyseptyczne stosowane do odkażania kanałów korzeniowych.
- fenole i ich pochodne  do niedawna stosowane były bardzo szeroko. Należą do silnych
antyseptyków. Mechanizm ich bakteriobójczego działania polega na denaturacji białka
bakteryjnego i unieczynnieniu enzymów niezbędnych do rozwoju bakterii. Niektóre
pochodne fenoli są mniej toksyczne dla tkanek okołowierzchołkowych. Dostępne
preparaty to między innymi ChKM (chlorkamfomentol), Dikamfen, Cresophene.
- jod i jego związki. Jod bardzo szybko wywołuje działanie bakteriobójcze, grzybobójcze
i przeciwwirusowe. Do odkażania kanałów korzeniowych stosowany jest płyn Lugola
w postaci sączków dokanałowych lub jonoforezy. Uwaga! Należy pamiętać o możliwości
uczulenia pacjenta na jod. Gotowym preparatem jest również Jodoform, polecany przy
wysięku z kanału korzeniowego
- metronidazol  działa na bakterie beztlenowe, tlenowe, powoduje rozpad ich komórek
i zmienia pH środowiska w kierunku zasadowym
- preparaty antybiotykowo-kortykoidowe, wykazują działanie przeciwzapalne
i zmniejszają dolegliwości bólowe, jednocześnie niestety hamują mechanizmy obronne
miazgi i ozębnej. Z tego powodu stosowanie ich jest raczej ograniczone
preparaty na bazie wodorotlenku wapnia zmieniają pH w kierunku zasadowym, działając
bakteriobójczo stwarzają jednocześnie dogodne warunki do odbudowy uszkodzonych tkanek
okołowierzchołkowych. Ze względu na swoje zalety są szeroko stosowane w leczeniu
kanałów zakażonych jako czasowe ich wypełnienie. Znalazły tu zastosowanie tzw. pasty
nietwardniejące: Calxyl, Biopulp, Calasept, Reogan. W dalszym ciągu poszukuje się leków,
które działając na bakterie nie są jednocześnie szkodliwe dla tkanek okołowierzchołkowych.
Ad. 6. Środki do wypełniania kanałów korzeniowych
Wypełnienie kanału ma celu szczelne zamknięcie jego światła na całej długości, aby
odizolować przenikanie bakterii z jamy zęba do przyzębia okołowierzchołkowego
i brzeżnego. Cechy jakie musi posiadać materiał wypełniający kanał to: biozgodność,
zdolność adhezji (szczelność), obojętność dla tkanek okołowierzchołkowych, odporność na
rozpuszczenie w kontakcie z płynami tkankowymi, łatwość wprowadzania i usuwania
z kanału, kontrastowość w obrazie RTG. Materiały do ostatecznego wypełnienia kanałów
korzeniowych:
1. Ćwieki gutaperkowe  głównymi ich składnikami są gutaperka (żywica
kauczukopochodna) i tlenek cynku.
2. Pasty:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
- na bazie naturalnych żywic z wodorotlenkiem wapnia (Sealapex, Apexit). Alkalizują
środowisko, niszczą drobnoustroje, ułatwiają regenerację tkanek
okołowierzchołkowych, przepchnięte poza wierzchołek resorbują się w ciągu
6 miesięcy.
- zawierające żywice syntetyczne (Diaket, AHplus) charakteryzują się bardzo dobrą
szczelnością.
- z dodatkiem kortykosteroidów (Endomethasone) wykazują działanie przeciwzapalne
i odkażające, ich wadą jest to, że hamując fagocytozę umożliwiają namnażanie się
mikroorganizmów w okolicy przywierzchołkowej.
Zasadniczym materiałem wypełniającym jest gutaperka w formie ćwieków
gutaperkowych uszczelniona pastami. Jest to obecnie najbardziej polecana metoda.
Materiałem wprowadzonym do kanału czasowo jest wodorotlenek wapnia.
Ad. 7. Leki do znieczulenia miejscowego
Środki miejscowo znieczulające uniemożliwiają odczuwanie bólu na ograniczonym
obszarze poprzez zahamowanie odbierania i przewodzenia podniet w nerwach obwodowych
przy całkowicie zachowanej świadomości. Mechanizm działania leków miejscowo
znieczulających polega na utrwaleniu błony komórkowej  ustaje wędrówka jonów sodowych
do komórki nerwowej, a jonów potasowych na zewnątrz  prąd czynnościowy ulega
wygaszeniu.
W wyniku działania środka znieczulającego ulega odwracalnemu zahamowaniu
odbieranie uczucia zmian temperatury, bólu (analgeza), następuje rozluz
nienie mięśni
prążkowanych (relaxatio) i osłabienie odruchów autonomicznych. Zmiany te dotyczą jedynie
okolicy znieczulanej.
Znieczulenie miejscowe można osiągnąć na drodze termicznej (rozpylenie chlorku etylu,
który parując obniża temperaturę znieczulanej powierzchni) i chemicznej.
Zależnie od sposobu zastosowania środka znieczulającego rozróżniamy znieczulenie:
- powierzchniowe  w postaci aerozolu, pędzlowania, okładów, zasypek na powierzchnię
błony śluzowej jamy ustnej lub tkanki otaczające.
- znieczulenie nasiękowe  polegające na wprowadzeniu wodnego roztworu leku pod
błonę śluzową.
- znieczulenie przewodowe  polegające na wprowadzeniu roztworu leku w okolicę
odpowiedniego nerwu w celu przerwania jego przewodnictwa (najczęściej II i III gałąz

nerwu trójdzielnego).
Większość środków znieczulających rozkłada się pod wpływem enzymów we krwi
i wątrobie. Są to najczęściej sole kwaśne, które dysocjując w środku tkankowym uwalniają
zasadę działającą znieczulająco. Środki używane do znieczuleń powierzchniowych: Lidokaina
(Lignocainum hydrochloricum, Xylocainum, Lidocain) w postaci aerozolu 10%, żelu 5%
z dodatkiem substancji smakowych; Benzokaina (Topex) w postaci żelu 20% z dodatkiem
substancji smakowych i zapachowych; Anestezyna  składnik zasypek i roztworów, Chlorek
etylu  spray do miejscowego  zamrażania .
Nowe środki do znieczuleń nasiękowych i przewodowych wypierają dotychczas
powszechnie stosowaną Lignocainę ze względu na ich lepsze właściwości. Artykaina
(Ubistesin, Citocartin, Septanest) działa szybko, znieczulenie utrzymuje się w czasie 1 3
godzin, a z dodatkiem adrenaliny utrzymuje się do 5 godzin, Bupiwakaina (Marcaina) środek
o najdłuższym ze wszystkich znanych analgetyków czasie działania 5 16 godzin, Lidokaina
(Lidocain, Lignocainum hydrochloricum, Xylocaine) roztwór do wstrzyknięć 1% lub 2% 
znieczulenie utrzymuje się 1-1,5 godziny, Mepiwakaina (Scandonest) 1%, 2% lub 3% roztwór
stosowany u pacjentów z uczuleniem na Lignocainę. Dodatek środka obkurczającego
naczynia wydłuża okres trwania znieczulenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wskazania do stosowania leków znieczulających miejscowo bez dodatku środka
obkurczającego naczynia to: cukrzyca, jaskra, nadczynność tarczycy, nadciśnienie tętnicze,
zaburzenia rytmu serca, niedawno przebyty zawał, choroba wieńcowa, nefropatia. Działanie
toksyczne środków miejscowo znieczulających jest spowodowane najczęściej ich
przedawkowaniem lub bezpośrednim podaniem do światła naczynia, może wyrazić się
pobudzeniem OUN, niepokojem, zawrotami głowy, drżeniem rąk, a nawet drgawkami.
W przypadku podania zbyt wysokich stężeń mogą wystąpić objawy ze strony układu
sercowo-naczyniowego do zapaści włącznie. Nadwrażliwość na leki znieczulenia
miejscowego może objawić się uczuleniowym zapaleniem skóry, napadem astmy
oskrzelowej, a nawet wstrząsem uczuleniowym.
Ad. 8 Środki lecznicze stosowane w chorobach przyzębia
Choroby przyzębia wymagają kompleksowego postępowania profilaktyczno-
-leczniczego, gdyż ich etiopatogeneza jest złożona i wieloprzyczynowa, a obraz kliniczny
wielopostaciowy. W leczeniu chorób przyzębia stosujemy szeroki wachlarz leków:
- antybiotyki i chemioterapeutyki - dobór antybiotyku opieramy na objawach klinicznych,
radiologicznych i analizie mikrobiologicznej. Stwierdzono, że miejscowe stosowanie
leków tej grupy wywoływało przejściowe zmiany flory bakteryjnej, a przede wszystkim
przyczyniało się do lekooporności bakterii. W związku z tym zaleca się ogólne
podawanie leków tej grupy. Obecnie najczęściej stosowane są leki z grupy tetracyklin
(doksycyklina), makrolidy (Davercin, Rovamycine, Klacid), linkosamidy
np. klindamycyna (Dalacin C, Clindamycin), półsyntetyczne penicyliny (amoksycylina),
powszechnie stosowanym chemioterapeutykiem jest metronidazol.
- witaminy  witaminoterapia stanowi ważne uzupełnienie leczenia kompleksowego
chorób przyzębia. Stosuje się zatem te witaminy, które w sposób bezpośredni lub
pośredni wpływają na odporność miejscową tkanek przyzębia. Witamina A+E
uczestniczy w procesie prawidłowej odbudowy nabłonka jamy ustnej. Witaminy z grupy
B i witaminę K powinno się uzupełniać w przypadku antybiotykoterapii. Zalecane jest
również podawanie witaminy C (ogólnie oraz w postaci maści do masażu dziąseł) ze
względu na jej działanie uszczelniające śródbłonek naczyń krwionośnych,
- leki ściągające i przeciwzapalne  działanie tej grupy leków polega na kurczeniu naczyń
krwionośnych co zmniejsza ich przepuszczalność. Poza płukankami zawierającymi
chlorheksydynę omówionymi wcześniej na uwagę zasługują płukanki z zawartością
formaldehydu (tzw. płukanka Schwarza). Woda utleniona (3% roztwór nadtlenku
wodoru) zasługuje na szczególne omówienie z uwagi na obecność flory bakteryjnej
beztlenowej w kieszonkach dziąsłowych. Tlen ponadto wnika dość łatwo do głębszych
pokładów komórek, wyrównując niedobór tlenu i kwasicę powstałe w wyniku zapalenia.
Odczynowe przekrwienie prowadzi do normalizacji przepływu krwi i usuwa produkty
zapalne. Tlen atomowy działa bakteriobójczo i grzybobójczo, a nawet niszczy toksyny
bakteryjne. Neutralizuje też przykry zapach z ust. Woda utleniona wchodzi w skład
płukanki Parmy. Roztwór 30% nadtlenku wodoru (Perhydrol) służy do pędzlowania
błony śluzowej jamy ustnej w ziarninowym i rozrostowym zapaleniu dziąseł. Preparaty
ziołowe: odwary z kory dębowej, liści szałwii, koszyczka rumianku (preparaty gotowe
Azulan, Dentosept) działają ściągająco i lekko przeciwzapalnie. Nadmanganian potasu
w roztworach 0,02 0,10 % służy do przemywania i odkażania błony śluzowej jamy
ustnej.
- maści i żele: Septalan i Alantan  działają przeciwzapalnie, przyspieszają ziarninowanie.
Są wskazane w leczeniu trudno gojących się ran, zajadów kątów ust, wysięku ropnego
z pojedynczych kieszonek dziąsłowych. Metronidazol (maść, żel) jest często stosowany
z dobrym efektem terapeutycznym w zapaleniu przyzębia dorosłych, wrzodziejącym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
zapaleniu dziąseł. Sachol  działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo ze względu na
zawartość salicylanu choliny. Carident (Peridontone) dzięki zawartości siarczanu
framycetyny i papainy o działaniu fibrynolitycznym oraz benzoesanu sodowego,
o działaniu bakteriostatycznym, wywiera działanie miejscowe przeciwzapalne,
przeciwbólowe, przeciwbakteryjne i gojące. Aphtin to 20% glicerolowy roztwór
tetraboranu sodowego jest stosowany przy aftach i pleśniawkach.
- sole metali ciężkich  najsilniejsze działanie bakteriobójcze wykazują sole miedzi,
głównie siarczan miedziowy. W 40% roztworze wodnym stosowany w postaci
przymoczków w przypadku wrzodziejącego zapalenia dziąseł.
- organopreparaty i leki bodz
cowe  Solcoseryl (zwierzęcy kolagen) powoduje wzrost
utlenowania tkanek, przyspiesza ich odbudowę, pobudza ziarninowanie ran przyzębia.
Ad. 9. Leki stosowane w chorobach układu krążenia i układu oddechowego
To duża grupa leków stosowanych w zaburzeniach funkcji układu krążenia,
oddechowego lub obu łącznie. Zazwyczaj tą częścią medycyny zajmują się lekarze interniści,
anestezjolodzy lub medycyny ratunkowej, ale i w pracy asystentki stomatologicznej minimum
wiedzy na temat rodzajów leków oraz mechanizmów ich działania wydaje się być niezbędne.
Zastosowanie tych leków w gabinecie stomatologicznym będzie miało miejsce w sytuacjach
nagłych i/lub zagrożenia życia. Dlatego część z tych leków znajdować się winna w zestawach
przeciwwstrząsowych, a znajomość mechanizmów działania i nazwy podstawowych
preparatów należy do obowiązków każdego pracownika opieki zdrowotnej.
Leki o działaniu inotropowym dodatnim  są to leki poprawiające czynność serca
i wydolność krążenia. Do leków tej grupy zaliczamy glikozydy naparstnicy (Lanatosid,
Digoxin, Talusin, Strofantyna)  niegdyś powszechnie i szeroko stosowane, obecnie leki
drugiego rzutu. Glikozydy naparstnicy i jej pochodne zwiększają kurczliwość mięśnia
sercowego poprzez wzrost stężenia jonów wapnia wewnątrzkomórkowego. W obecnej
farmakoterapii mają bardzo ograniczone zastosowanie, przed podaniem leków z tej grupy
należy rozważyć i wypróbować terapię innymi lekami poprawiającymi krążenie. Są to
głównie preparaty doustne stosowane w schorzeniach przewlekłych, przy przedawkowaniu
wykazują szereg działań ubocznych od zaburzeń widzenia barw (widzenie na żółto) przez
nudności, brak apetytu i zaburzenia rytmu serca.
Inhibitory konwertazy angiotensyny (Captopril, Enalapril, Perindopril)  grupa leków
o działaniu rozkurczowym na naczynia tętnicze i żylne, stosowane również jako leki
przeciwnadciśnieniowe. Obecnie są uważane za najbardziej skuteczne w terapii przewlekłej
niewydolności mięśnia sercowego. Duża ich skuteczność i mała toksyczność zostały
wykazane w długotrwałych badaniach. Powodują wydłużenie czasu przeżycia chorych
i wyraz
ną poprawę kliniczną. Poprzez rozkurcz naczyń tętniczych zmniejszają opór
obwodowy i obciążenie następcze (afterload) mięśnia sercowego, a rozszerzenie naczyń
żylnych powoduje obniżenia napięcia wstępnego (preload) i poprawę pracy serca. Leki z tej
grupy hamują i cofają przerost mięśnia sercowego.
Sympatykomimetyki (Adrenalina, Dopamina, Dobutamina)  leki działające na receptory
adrenergiczne naczyń krwionośnych i serca przez co zwiększają siłę i częstotliwość skurczu
mięśnia sercowego oraz zwężają naczynia krwionośne i podnoszą ciśnienie tętnicze krwi.
Są stosowane głównie w ostrej niewydolności krążenia w postaci wlewów dożylnych.
Podczas ich stosowania wskazane jest monitorowanie hemodynamiczne. Do tych leków
zalicza się fizjologicznie występująca w organizmie adrenalina i dopamina. Jednakże ich
syntetyczna pochodna dobutamina nie zwęża tak silnie naczyń krwionośnych i obecnie jest
najczęściej podawanym pozajelitowo lekiem o działaniu inotropowo dodatnim w świeżym
zawale mięśnia sercowego. Adrenalina zwiększa kurczliwość mięśnia sercowego, przyspiesza
czynność serca, powoduje skurcz naczyń. Jest stosowana dożylnie w zatrzymaniu czynności
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
serca po 1mg dożylnie, aż do skutku. Powinna też być podana wziewnie, podskórnie lub
domięśniowo natychmiast po stwierdzeniu wstrząsu anafilaktycznego w dawce 1mg.
Leki moczopędne (Furosemid, Chlortalidon, Spironolakton)  są obecnie jednymi
z podstawowych leków stosowanych w niewydolności krążenia. Są częściej stosowane
i bardziej skuteczne niż preparaty naparstnicy. Zazwyczaj podawane są w przypadkach
z obrzękami oraz w ostrej, groz
nej, zwłaszcza lewokomorowej niewydolności krążenia
(obrzęk płuc), w wysokim nadciśnienie, a także przewlekłej niewydolności krążenia. Poprzez
zwiększenie wydalania moczu, zmniejszają objętość krwi krążącej i obciążenie serca pracą.
Należy pamiętać, że przy ich długotrwałym stosowaniu, należy uzupełniać płyny o czym
często zapominają osoby starsze, przewlekle stosujące tego typu leki.
Leki antyarytmiczne (Amiodaron, Ajmalina, Lignocaina, betablokery, glikozydy
naparstnicy, Atropina)  są to leki stosowane w zaburzeniach rytmu i częstości pracy serca
w celu przywrócenia jego prawidłowej czynności. Istnieją różne podziały w zależności od
przyjętych kryteriów. Jednak najczęściej stosowanym w praktyce podziałem jest klasyfikacja
kliniczna oparta na skuteczności leku w niemiarowościach nadkomorowych i komorowych.
Większość z tych leków stosowanych jest doustnie zapobiegawczo lub podtrzymująco
prawidłowy rytm. Depresyjny wpływ leków antyarytmicznych na kurczliwość mięśnia
sercowego może prowadzić do nasilenia bądz
ujawnienia niewydolności krążenia. Podawanie
dożylne zarezerwowane jest do sytuacji nagłych. Bez monitorowania EKG praktycznie
niemożliwe jest różnicowanie rodzaju zaburzeń rytmu serca, a co za tym idzie odpowiednie
ich leczenie. Zatem stosowanie tych leków gabinecie stomatologicznym może zdarzyć się
rzadko. Niemniej pamiętać należy, że przy częstoskurczu komorowym i nadkomorowym
skutecznym będzie Amiodaron podany dożylnie w bolusie 150mg, a następnie w wolnym
wlewie kroplowym 300mg. W migotaniu komór, które w efekcie doprowadza do zatrzymania
krążenia (mięsień sercowy kurczy się tak szybko i chaotycznie, że jego praca jest
nieefektywna i nie przepompowuje krwi) stosujemy defibrylację elektryczną,
a farmakologiczne postępowanie to podanie Amiodaronu, a w drugim rzucie 100mg
Lignocainy dożylnie.
Leki zmniejszające opór naczyniowy i przeciwnadciśnieniowe  to leki rozszerzające
naczynia żylne i tętnicze, znajdują zastosowanie w różnych chorobach układu krążenia.
W wyniku ich działania rozszerzeniu ulega łożysko żylne zmniejszając napływ krwi do serca
(obniżenie obciążenia wstępnego  preload), a rozszerzenie łożyska tętniczego powoduje
zmniejszenie oporu obwodowego, zmniejszając obciążenie następcze (afterload). Powoduje to
poprawę pracy serca i jego mniejsze zapotrzebowanie na tlen. Rozszerzenie naczyń dotyczy
również krążenia płucnego, wieńcowego i innych ważnych dla życia narządów. Azotany
wśród innych środków rozszerzających naczynia, działają zapewne potencjalnie
najkorzystniej we wszystkich postaciach choroby niedokrwiennej serca. Stosowane są
w leczeniu bólów wieńcowych od ponad stu lat. W ostrej dusznicy bolesnej Nitrogliceryna
0,5 mg podana podjęzykowo lub Nitromint w aerozolu są lekami z wyboru. Preparaty:
Nitrogliceryna, Nitromint, Sorbonit, Mononit. Antagoniści wapnia  wszystkie leki tej grupy
obniżają stężenie wapnia śródkomórkowego głównie przez zmniejszenie jego napływu
kanałami wapniowymi przez błonę komórkową. Działają na komórki mięśni gładkich
w naczyniach obwodowych, tętnicach wieńcowych oraz na komórki mięśnia sercowego
i układu przewodzącego. Wskazaniem do stosowania antagonistów wapnia są wszystkie
postacie choroby niedokrwiennej serca i leczenie umiarkowanego nadciśnienia tętniczego.
Na przykład nifedypina (Adalat) wchłania się bardzo szybko z błony śluzowej żołądka po
pogryzieniu i połknięciu już po 2-3 minutach działa, powodując maksymalne obniżenie
ciśnienia po 20 minutach. Jest lekiem z wyboru w doraz
nym leczeniu nadciśnienia tętniczego.
Działania niepożądane leków zmniejszających opór obwodowy są związane z rozszerzeniem
naczyń  ból głowy, zaczerwienienie skóry, uczucie gorąca. Preparaty: amlodypina
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
(Norvasc), diltiazem (Dilzem), nifedypina (Adalat, Cordafen, Cordipin), werapamil (Isoptin,
Staveran). Leczenie nadciśnienia tętniczego jest zarówno ze względu na powszechność
występowania, jak i na powikłania bardzo ważnym zagadnieniem. Należy więc bezwzględnie
dążyć do obniżenia ciśnienia rozkurczowego poniżej 90mmHg, skurczowego poniżej
160 mmhg. Długotrwałe obniżanie ciśnienia do granic normy decyduje o jakości życia
i okresie przeżycia pacjenta. Samoistne nadciśnienie tętnicze leczy się preparatami z jednej
z czterech podstawowych grup leków: leki moczopędne, antagoniści wapnia, inhibitory
konwertazy, betablokery. Inhibitory konwertazy angiotensyny są stosowane z bardzo dobrym
skutkiem w leczeniu nadciśnienia tętniczego i niewydolności krążenia. Są stosowane
bezpiecznie i powodują niewiele objawów niepożądanych. W terapii nadciśnienia tętniczego
należą do leków pierwszego rzutu. Ze względu na dobrze udokumentowaną skuteczność,
znaczną poprawę rokowania oraz poprawę kliniczną i wydłużenie okresu przeżycia chorych
z niewydolnością krążenia leki z tej grupy stanowią obecnie podstawę leczenia zastoinowej
niewydolności krążenia. Mechanizm działania tych leków wynika głównie z rozkurczu
naczyń obwodowych (żył i tętnic)  poprzez zahamowanie enzymu konwertazy
umożliwiającego przemianę angiotensyny I w II, która to powoduje skurcz mięśni gładkich
naczyń krwionośnych. Należy pamiętać, iż inhibitory konwertazy angiotensyny mogą
powodować suchy kaszel, który ustępuje po odstawieniu leku oraz nagły spadek ciśnienia
dlatego rozpoczynamy kurację od małych dawek podawanych na noc. Przy wysokim
ciśnieniu tętniczym możemy je szybko obniżyć podając Captotril pod język.
Betablokery  blokują receptory adrenergiczne znajdujące się w sercu, naczyniach
obwodowych, oskrzelach, trzustce i wątrobie. W ten sposób zmniejszają częstość i siłę
skurczu serca, przez to jego zapotrzebowanie na tlen. Działanie to wykorzystywane jest
w leczeniu tachycardii (częstoskurczu), nadciśnienia tętniczego i choroby niedokrwiennej
serca. Jednak blokada receptorów w oskrzelach i trzustce wiąże się z występowaniem
objawów niepożądanych oraz przeciwwskazaniem do stosowania betablokerów, bowiem
mogą nasilać, bądz
wywołać skurcz oskrzeli (są więc przeciwwskazane w astmie
oskrzelowej), hamują wydzielanie insuliny co uniemożliwia ich stosowanie u chorych na
cukrzycę. Wpływają na gospodarkę lipidową powodując wzrost frakcji LDL cholesterolu,
a obniżenie HDL.
Leki stosowane w chorobach układu oddechowego  dosyć liczna grupa leków o różnych
mechanizmach działania, których efekty są wykorzystywane w celu poprawieniu funkcji
układu oddechowego. Leki rozszerzające oskrzela  tutaj zaliczyć należy przede wszystkim
leki pobudzające receptory betaadrenergiczne (betamimetyki). Stanowią one grupę leków
pierwszego rzutu w każdym napadowym skurczu mięśni gładkich oskrzeli.
Betamimetyki poza bezpośrednim działaniem rozkurczającym mięśnie gładkie dróg
oddechowych zmniejszają nadreaktywność oskrzeli. Są zalecane doraz
nie w astmie łagodnej
i regularnie w astmie umiarkowanej. Stopień obturacji dróg oddechowych określa drogę
podania betamimetyków. Doraz
nie najczęściej stosowane są inhalatory z dozownikiem,
a ostatnio diskhalery. Przewlekłe leczenie prowadzone jest za pomocą inhalatorów
z wydłużoną drogą doprowadzającą lek, co zwiększa penetrację aerozolu w drogach
oddechowych (nebulizator, rotahaler, volumatic). W ostrych stanach leki stosuje się drogą
dożylną lub nebulizacji. Stosowanie dożylne lub podskórnie agonistów receptorów
betaadrenergicznych wywołuje zarówno najszybszy efekt rozkurczowy jak i prowadzi
do groz
nych powikłań, szczególnie ze strony układu krążenia (tachycardia, zaburzenia
rytmu). Dlatego te drogi podania powinno się stosować w sytuacjach skrajnych, kiedy
spastyka oskrzeli oraz spłycony oddech i przyspieszony rytm oddechu, uniemożliwia
przedostanie się w dostatecznej ilości leku podawanego drogą wziewną do odległych
odcinków drzewa oskrzelowego. Betamimetyki podane drogą wziewną wykazują prawie tak
szybkie działanie jak podane drogą dożylną. Aby szybko przerwać napad astmy należy podać
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
wziewnie 1 2 dawki Salbutamolu lub Berotecu. Preparaty: Salbutamol (Ventolin, Ventodisk),
Fenoterol (Berodual, Berotec, Partusisten), Izoprenalina (Isuprel), Orcyprenalina
(Astmopent). Do innych leków rozkurczających oskrzela należy zaliczyć teofilinę i jej
pochodne  stosowane doustnie w profilaktyce napadów astmy i dożylnie do jej przerwania.
Preparaty: Teofilina (Theospirex), Aminofilina (Euphyllin), Diprofilina (Nebetol) oraz leki
cholinolityczne stosowane wziewnie np. Bromek ipatropium (Berodual). W leczeniu astmy
oskrzelowej zarówno napadów ostrych jak i leczenia przewlekłego duże znaczenie mają
kortykosteroidy. Jednak ze względu na ich liczne działania uboczne przed ich zastosowaniem
doustnym i pozajelitowym należy przemyśleć konieczność ich wdrożenia. Stosunkowo
bezpieczne natomiast jest ich stosowanie wziewne, które jednak nie przerywa napadu
duszności. Kortykosteroidy wziewne stosowane są w terapii przewlekłej. Preparaty:
Beclocort, Becodisk, Budesonid, Horacort, Pulmicort, Flixotide.
Ad. 10. Leki przeciwbólowe
Leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe działają objawowo na OUN. Usuwają lub
zmniejszają ból, niektóre z nich równolegle wpływają w mniejszym lub większym stopniu na
świadomość. Różnice w działaniu leków przeciwbólowych na układ nerwowy pozwoliły na
wprowadzenie podziału klinicznego na narkotyczne i nienarkotyczne. Narkotyczne leki
przeciwbólowe działają poprzez receptory opiatowe w mózgu, bardzo silnie znoszą uczucie
bólu oraz wpływają ograniczająco na świadomość. Dłuższe ich stosowanie wywołuje
przyzwyczajenie i zależność. Tolerancja na lek narkotyczny rozwija się w przebiegu jego
wielokrotnego stosowania i polega na tym, że powstaje konieczność zwiększenia dawki dla
podtrzymania działania. Lekozależność fizyczna jest to zmiana czynności narządu
wymagająca ciągłego stosowania narkotyku; w razie jego odstawienia występują objawy
abstynencji. Pod nazwą przyzwyczajenie należy rozumieć zespół objawów natury psychicznej
zmuszający chorego do ciągłego zażywania preparatu bez objawów abstynencji po
zaprzestaniu jego stosowania (uzależnienie psychiczne). Nienarkotyczne leki przeciwbólowe
mają słabsze działanie przeciwbólowe i na ogół nie wywołują przyzwyczajenia.
Narkotyczne leki przeciwbólowe (opioidowe) to: alkaloidy opium, półsyntetyczne
pochodne morfiny i kodeiny oraz syntetyczne leki o działaniu morfinopodobnym. Szczególne
znaczenie mają przy leczeniu bólów związanych z zabiegami chirurgicznymi oraz chorobami
nowotworowymi. Opioidy mogą upośledzać wykonywanie czynności wymagających
precyzji. Najcenniejszym lekiem tej grupy nadal morfina, stosowana w bólach o znacznym
nasileniu, jest również lekiem w stanach terminalnych. Należy do naturalnych alkaloidów
opium, wraz z kodeiną i papaweryną. Opium znano i stosowano już w czasach
prehistorycznych, w postaci nie oczyszczonej, do roku 1803, w którym wyizolowano morfinę.
Zasadniczy mechanizm działania morfiny polega na hamowaniu niektórych struktur OUN,
pobudzeniu innych, wywoływaniu zmian nastroju i powstawaniu lekozależności w miarę
długiego stosowania, ponadto działa hamująco na ośrodek kaszlu i ośrodek oddechowy,
wywołuje wzrost napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego, pęcherza moczowego,
dróg żółciowych, oskrzeli. Działa hipotensyjnie, hamuje wydzielanie i wydalanie moczu
poprzez wyzwolenie hormonu antydiuretycznego. Kodeina  wykazuje mniejsze działanie
przeciwbólowe od morfiny, znajduje zastosowanie jako lek przeciwkaszlowy. Papaweryna
znosi spastyczne skurcze mięśni gładkich, nie działa w dawkach leczniczych na OUN.
Wynik działania opium stanowi więc wypadkową zawartych w nim alkaloidów (morfiny,
kodeiny, papaweryny). Fentanyl  jest syntetycznym lekiem działaniu morfinopodobnym.
Wykazuje najsilniejsze działanie przeciwbólowe, szybko, ale krótko działający. Może być
podawany dożylnie i przezskórnie (plastry). Znalazł zastosowanie również w anestezjologii.
Petydyna  jest kolejną syntetyczną substancją o działaniu morfinopodobnym. Wykazuje
działanie zbliżone do morfiny, kilka razy jednak od niej słabsza. Tramadol (Tramal, Trodon)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
to silny lek przeciw bólowy działający ośrodkowo poprzez receptory opioidowe, działa silnie
uspokajająco i przeciwkaszlowo, nie blokuje motoryki jelit, nie wpływa depresyjnie na
oddychanie. Stosowany w premedykacji do zabiegów diagnostycznych, w bólach
pooperacyjnych, w długotrwałym leczeniu przeciwbólowym.
Nienarkotyczne leki przeciwbólowe, niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki
przeciwgorączkowe stanowią w zasadzie jedna grupę związków chemicznych
charakteryzujących się działaniem przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym.
Przeprowadzenie klarownego podziału w tej grupie leków nie jest więc możliwe. Zwyczajowo
jako leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe stosuje się te spośród nich, których działanie
niepożądane są na tyle umiarkowane, że umożliwiają stosowanie ich w banalnych
dolegliwościach bólowych bądz
w celu obniżenia gorączki. W ostatnich latach niektóre
z leków zaliczanych uprzednio do przeciwzapalnych sensu stricte znalazły zastosowanie jako
leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Nienarkotyczne leki przeciwbólowe działają
poprzez zaburzanie przemian kwasu arachidonowego, którego dwutorowa przemiana
prowadzi do powstania leukotrienów i prostaglandyn. Związane z tym hamowanie syntezy
prostaglandyn (substancji odpowiedzialnych za powstanie procesu zapalnego) uważa się za
mechanizm ich działania przeciwzapalnego i przeciwgorączkowego. Mechanizm działania
przeciwbólowego jest mniej jasny. Już samo działanie przeciwzapalne powoduje zmniejszenie
nasilenia bólu spowodowanego przez stan zapalny, jednak nie ma ścisłej korelacji między
tymi dwoma efektami. Podstawowe znaczenie ma jednak prawdopodobnie hamowanie
lipoxygenazy warunkującej syntezę leukotrienów uważanych za mediatory reakcji bólowej.
Analgetyki nienarkotycznie są skuteczne jedynie w bólach o niewielkim nasileniu.
Wskazaniem do ich stosowania są głównie bóle wychodzące z tkanek powłokowych
i podporowych, związane ze stanem zapalnym różnego pochodzenia, jak bóle mięśniowe,
stawowe, bóle głowy, zębów.
Pochodne kwasu salicylowego (Polopiryna, Aspiryna, Acard, Alka-Zelcer, Rhonal,
Upsarin) działają najsłabiej przeciwbólowo spośród wszystkich nienarkotycznych
analgetyków, ponadto działają przeciwgorączkowo i przeciwzapalnie, antyagregacyjnie.
Powodują stosunkowo często uszkodzenia błony śluzowej żołądka i dolegliwości
dyspeptyczne mogą działać neurotoksycznie. W większych dawkach salicylany działają
antyagregacyjnie (przeciwzakrzepowo), może to nasilać krwawienia z przewodu
pokarmowego, nosa, po ekstrakcji zęba itp. Przedawkowanie ich powoduje hiperwentylację
i gorączkę, co bywa omyłkowo traktowane jako wskazanie do zwiększenia dawki u chorych
z tzw.  przeziębieniem . Mogą powodować uszkodzenia wątroby zwłaszcza u osób
w podeszłym wieku. Spośród istniejących preparatów najmniej dolegliwości powodują
preparaty buforowane lub rozpuszczalne.
Paracetamol (Apap, Acenol, Calpol, Eferalgan, Panadol)  jest lekiem działającym
przeciwbólowo, przeciwgorączkowo, nie działa przeciwzapalnie. Działa prawdopodobnie
przez hamowanie syntezy prostaglandyn i tromboksanu w ośrodkowym układzie nerwowym.
Zmniejszenie stężenia prostaglandyn w podwzgórzu wywołuje działanie przeciwgorączkowe.
Paracetamol nie działa przeciwzapalnie, bo nie działa hamująco na syntezę prostaglandyn
w tkankach obwodowych przez to i nie wywołuje typowych dla niesteroidowych leków
przeciwzapalnych działań niepożądanych  nie uszkadza błony śluzowej przewodu
pokarmowego, nie powoduje dolegliwości dyspeptycznych. Stosowany w monoterapii daje
najmniejsze zagrożenia uszkodzenia nerek. Podstawowym działaniem toksycznym
paracetamolu jest uszkodzenie wątroby mogące rozwijać się w wyniku przedawkowania, nie
ma ono charakteru kumulacyjnego. Jest to lek, który można stosować u dzieci, bowiem jego
metabolizm przebiega u nich z pominięciem wątroby.
Pochodne fenylopirazolonu (Pyramidonum, Butapirazol)  są najbardziej kontrowersyjną
grupą wśród nienarkotycznych leków przeciwbólowych, mogą bowiem powodować ciężkie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
nieodwracalne, niekiedy śmiertelne uszkodzenia szpiku kostnego. Uszkodzenie to ma
charakter alergiczny, może wystąpić po dawkach wielokrotnie mniejszych niż terapeutyczne.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne  spośród leków zaliczanych do NLPZ sensu stricte tylko
nieliczne można podawać jako leki przeciwbólowe, należą tu naproxen, ibuprofen,
fenoprofen, ketoprofen (Ketonal), diklofenak (Majamil, Olfen, Voltaren). Stosowane
w dawkach przeciwbólowych okazały się mniej toksyczne niż początkowo przypuszczano.
Stosowanie preparatów złożonych nie jest zalecane z powodu braku potwierdzonego
zwiększenia siły działania oraz zwielokrotnienia ryzyka działań niepożądanych.
Niekorzystnym przykładem jest tu preparat Gardan, którego siła działania jest nawet mniejsza
niż poszczególnych składników osobno, a stwarza zmultiplikowane ryzyko uszkodzenia
szpiku kostnego. Dodatek do nienarkotycznego leku przeciwbólowego w preparatach
fabrycznych kofeiny, witaminy C w badaniach kontrolowanych nie wykazał żadnego wpływu
wzmacniającego siłę działania analgetycznego.
Najważniejszym działaniem niepożądanym nienarkotycznych leków przeciwzapalnych
jest zmniejszenie wydolności bariery śluzowej żołądka, prowadzące do uszkodzeń błony
śluzowej i krwawień, niekiedy o znacznym nasileniu  NLPZ są uważane za związki
wrzodotwórcze. Jedynie paracetamol pozbawiony jest działania na błonę śluzową żołądka.
W przypadku długotrwałego zażywania dużych dawek lub nadużywania leków ujawnia się
nefrotoksyczność NLPZ. Uszkodzenie nerek przebiega w postaci tzw. zespołu nerki
analgetycznej, które może zakończyć się niewydolnością nerek. Działanie nefrotoksyczne
kumuluje się i stopień uszkodzenia nerek jest proporcjonalny do łącznej dawki zażytej
w ciągu całego okresu stosowania leku. Odstawienie leków prowadzi do częściowego cofania
się zmian. Podstawowym czynnikiem ryzyka jest długotrwałe, systematyczne (zwłaszcza
codzienne) zażywanie dużych dawek leków przeciwbólowych, a także stosowanie więcej niż
jednego leku. Zespół nerki analgetycznej obserwuje się zwłaszcza u chorych zażywających
preparaty złożone. Chorzy w podeszłym wieku również znajdują się w grupie ryzyka. Należy
więc uświadomić sobie i pacjentom, że nie należy stosować jednocześnie kilku NLPZ.
Następuje bowiem możliwość sumowania się działań niepożądanych i wystąpienia interakcji
pomiędzy lekami, a przede wszystkim nie zwiększa się działania przeciwbólowego.
Nienarkotyczne leki przeciwbólowe są jedną z najczęściej nadużywanych grup leków, są
też z reguły dostępne w sprzedaży poza aptekami. Nadużywanie ich jest zwykle związane
z przewlekłymi dolegliwościami bólowymi (bóle głowy, stawów, zębów), jednak często
spowodowane jest przez to, że powodują ogólną poprawę samopoczucia i zwiększoną
zdolność do pracy. Nadużywanie leków przeciwbólowych odpowiada w tych przypadkach
definicji uzależnienia psychicznego ustalonej przez Światową Organizację Zdrowia
(zażywanie leku w celu uzyskania pozytywnych doznań lub uniknięcia doznań negatywnych
odczuwanych w razie nie zażycia leku).
Ad. 11. Leki wpływające na proces krzepnięcia krwi
Krzepnięcie krwi jest bardzo złożonym procesem i niezmiernie ważnym mechanizmem
obronnym, chroniącym ustrój przed utratą krwi w przypadku uszkodzenia naczyń
krwionośnych. W procesie tym biorą udział czynniki znajdujące się normalnie we krwi
oraz tworzące się dopiero w chwili krwawienia. Mechanizm krzepnięcia krwi obejmuje dwa
etapy. Pierwszym etapem procesu powstającego w przypadku uszkodzenia naczynia jest
powstanie czopu płytkowego (coś na podobieństwo korka zatykającego dziurę). Proces ten
powstaje poprzez adhezję (przyleganie płytek do uszkodzonej ściany naczynia) i agregację
(zlepianie się ze sobą) krwinek płytkowych  inaczej trombocytów w miejscu uszkodzenia
ściany naczynia. Drugim etapem jest wytworzenie się wokół tego czopu skrzepu fibrynowego
(jakby siatki wzmacniającej i wiążącej konstrukcję). Dzieje się tak poprzez przejście
fibrynogenu (krótkich łańcuchów peptydowych zawartych w osoczu) w fibrynę (polipeptyd
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
tworzący skomplikowany układ przestrzenny konsolidujący skrzep) pod wpływem
wytworzonego enzymu trombiny. W procesie agregacji podstawową rolę odgrywają
prostaglandyny: tromboksan A (inicjuje i pobudza gromadzenie i zlepianie się krwinek
płytkowych, ponadto kurczy naczynia krwionośne) i prostacyklina (hamuje proces agregacji
stanowiąc bardzo ważny mechanizm zapobiegający tworzeniu się niepożądanego skrzepu
wewnątrznaczyniowego np. zatoru). Uszkodzenie tkanek bądz
naczynia krwionośnego jest
mechanizmem uwalniającym z nich tromboplastynę  enzymu biorącego udział w przemianie
nieaktywnego enzymu protrombiny (składnika osocza) w aktywny enzym trombinę.
Trombina zaś aktywuje fibrynogen i powoduje jego przemianę w fibrynę tworzącą siatkę
stabilizującą i wiążącą czop płytkowy. W ten sposób otwór w naczyniu krwionośnym zostaje
szczelnie i trwale zamknięty.
Na krzepliwość krwi można wpływać również za pomocą różnych środków i leków
działających na odpowiednie czynniki biorące udział w tym procesie. W związku z tym
wszystkie leki mające wpływ na proces krzepnięcia krwi podzielić można na trzy grupy.
1. Leki przeciwzakrzepowe i leki zmniejszające krzepliwość krwi  heparyna i jej pochodne
(Fraxiparyna) są stosowane pozajelitowo. Wpływają na unieczynnienie trombiny
i tromboplastyny, stosowana są zapobiegawczo i leczniczo w chorobach układu krążenia
(zakrzepica żył głębokich, zator tętnicy płucnej i innych tętnic, migotanie przedsionków)
po zabiegach chirurgicznych u unieruchomionych przez dłuższy czas. Pochodne
hydroksykumaryny (Acenokumarol, Sintrom) są stosowane doustnie, jako antagoniści
witaminy K hamują wątrobową syntezę protrombiny i innych czynników wątrobowych
układu krzepnięcia. Wskazaniem do zastosowania jest profilaktyka zakrzepicy żył
głębokich, profilaktyka powstawania zatorów po wszczepach wewnątrznaczyniowych
i wewnątrzsercowych. Związki salicylowe (Aspiryna, Codipar, Bestpirin)  hamują
agregacje płytek i są stosowane w profilaktyce powstawania zatorów u chorych
z niestabilną chorobą wieńcową i po zawale mięśnia sercowego.
2. Leki fibrynolityczne  posiadają właściwości rozpuszczania fibryny tworzącej skrzep.
Streptokinaza, urokinaza i tkankowy aktywator plazminogenu mają zastosowanie
w rozpuszczeniu skrzeplin zamykających światło naczyń krwionośnych.
3. Leki przeciwkrwotoczne  wspomagają bądz
uzupełniają naturalne procesy krzepnięcia
zachodzące w organizmie. Krwawienie można w znacznym stopniu zmniejszyć lub
całkowicie zahamować poprzez zastosowanie odpowiedniego leku usuwającego istotną
przyczynę krwawienia. Ten sam bowiem lek, bardzo skuteczny w jednym przypadku
może okazać się nieczynny w krwawieniach powstałych na innym tle.
- leki skracające czas krzepnięcia: siarczan protaminy (Protamine)  hamuje
krwawienia po przedawkowaniu heparyny, zmniejsza kruchość i łamliwość naczyń.
Etamsylat (Cyclonamine)  powoduje zwiększenie liczby krwinek płytkowych,
skraca czas krwawienia i krzepnięcia, zwiększa oporność naczyń włosowatych.
Witamina K (Vitacon)  działa w przypadku krwawień na tle niedoboru protrombiny
i po przedawkowaniu acenokumarolu. Preparaty wapnia (Calcium)  hamują jedynie
krwawienia powstałe na tle niedoboru jonów wapniowych. Globulina
antyhemofilowa  stosowana w hemofilii przyspiesza proces krzepnięcia krwi przez
uzupełnienie niedoboru naturalnych czynników krzepnięcia (VIII, IX).
- leki hamujące krwawienie  krwawienie można zahamować lekami działającymi
miejscowo zastosowanymi na krwawiące rany. Leki te znalazły zastosowanie
w obfitych i przedłużających się krwawieniach wywołanych zranieniem skóry lub
błon śluzowych np. po ekstrakcji zęba. Trombina  zastosowana miejscowo na
gaziku w miejscu krwawienia powoduje wytworzenie się skrzepu przez aktywację
przemiany fibrynogenu w fibrynę. Epinefryna (Adrenalina)  hamuje krwawienie
wywołując skurcz naczyń krwionośnych w miejscu zastosowania leku, działanie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
występuje natychmiast i trwa od 0,5 do 1 godziny. Zwilżony tampon gazy przykłada
się w miejscu krwawienia. Woda utleniona  w zetknięciu z uszkodzonymi tkankami
wydziela natychmiast tlen, który przyspiesza krzepnięcie krwi, a jednocześnie działa
odkażająco. Powszechne zastosowanie w stomatologii znalazły gąbki żelatynowe
(Spongostan), gąbki kolagenowe (Antema), zastosowane bezpośrednio do zębodołu
pęcznieją i działają hamująco na krwawienie przez ucisk naczyń krwionośnych.
- leki działające na ściany naczyń: kwas askorbinowy (witamina C), rutozyd
(Rutinoscorbin) uszczelniają śródbłonki naczyń, zmniejszają kruchość i łamliwość
naczyń, które stają się bardziej elastyczne. Jednak efekt kliniczny jest porównywalny
do efektu placebo.
Krwawienia możemy podzielić ze względu na przyczynę na: krwawienia z przyczyn
ogólnych występujące w chorobach układowych np. skazy krwotoczne, podczas
przyjmowania leków obniżających krzepliwość krwi, w chorobach nerek, wątroby,
nadciśnieniu i z przyczyn miejscowych spowodowanych uszkodzeniem mechanicznym
tkanek i naczyń krwionośnych. Ze względu na rodzaj krwawiącego naczynia występują
krwawienia tętnicze, żylne i miąższowe tj. krwawienia z całej powierzchni. Ze względu na
czas wystąpienia krwawienia wyróżniamy krwawienia wczesne (występują bezpośrednio po
ekstrakcji zęba), wtórne (po 2 4 dniach), póz
ne (po 6 dniach).
4.6.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co jest podstawowym związkiem chemicznym w profilaktyce próchnicy?
2. Kiedy najskuteczniejsza jest profilaktyka?
3. Kto i jak może przeprowadzić profilaktykę fluorkową?
4. Dlaczego pasty do zębów są polecane przez stomatologów?
5. Jak działają płyny do płukania jamy ustnej?
6. Kiedy powstaje szkliwo plamkowe?
7. Co to są leki odontotropowe?
8. Kiedy stosujemy impregnację zębiny próchnicowej?
9. W jaki sposób można walczyć z nadwrażliwością zębiny?
10. Jak działa paraformaldehyd?
11. Jakie znasz środki do chemicznego opracowywania kanałów korzeniowych?
12. Jakie wymogi powinien spełniać idealny środek do wypełnienia kanałów korzeniowych?
13. Jakie cechy znieczulenia miejscowego i jego rodzaje?
14. Jakie środki do znieczulenia miejscowego potrafisz wymienić?
15. Jakie grupy leków znalazły zastosowanie w chorobach błony śluzowej jamy ustnej?
16. Które z leków krążeniowych powinny znalez
ć się w zestawie przeciwwstrząsowym?
17. Czy nadciśnienie tętnicze należy leczyć tylko doraz
nie czy długotrwale?
18. Co podać pacjentowi z nadciśnieniem tętniczym, aby szybko obniżyć mu ciśnienie krwi
przed zabiegiem ekstrakcji zęba?
19. Jakim lekiem można przerwać napad astmy oskrzelowej?
20. Co podać pacjentowi z objawami ostrej dusznicy bolesnej?
21. Jaki jest podział leków przeciwbólowych?
22. Jakie działania niepożądane narkotycznych leków przeciwbólowych?
23. Jak wygląda mechanizm działania niesteroidowych leków przeciwzapalnych?
24. Czy niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) należy łączyć ze sobą?
25. Jakie są działania niepożądane NLPZ?
26. Jak przebiega proces krzepnięcia krwi?
27. Jakie grupy leków wpływające na proces krzepnięcia krwi?
28. Jakie postępowanie zaproponujesz w przypadku krwawienia z zębodołu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj zestaw leków do impregnacji zębiny próchnicowej. Wytłumacz powód
powstania przebarwienia tkanki. Jak uzasadnisz rodzicom małego pacjenta słuszność
zabiegu?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić leki służące do impregnacji zębiny próchnicowej,
2) przygotować zestaw leków służących do impregnacji zębiny próchnicowej,
3) wypisać i opisać leki do impregnacji zębiny próchnicowej.
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura z poradnika dla ucznia,
 przybory do pisania, papier do pisania
 zestaw do impregnacji zębiny próchnicowej.
Ćwiczenie 2
Przygotuj pogadankę na temat zalet i wad past do zębów i płynów do płukania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić pasty do zębów oraz płynów do płukania jamy ustnej dostępnych na rynku
krajowym,
2) przedstawić wady i zalety poszczególnych preparatów,
3) opracować pisemnie treść pogadanki skierowanej do pacjentów,
4) przeprowadzić pogadankę na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z poradnika dla ucznia,
- przybory do pisania, ewentualnie komputer,
- pasty do zębów i preparaty do płukania jamy ustnej.
Ćwiczenie 3
Zastanów się, jak uzasadnisz swojej babci szkodliwość nadużywania leków
przeciwbólowych. Wnioski przedstaw na forum grupy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić leki przeciwbólowe stosowane w stomatologii,
2) opisać działania niepożądane leków przeciwbólowych,
3) scharakteryzować szkodliwość nadużywania leków przeciwbólowych.
4) przedstawić wnioski na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 literatura z poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Przygotuj zestaw leków i środków opatrunkowych do udzielenia pierwszej pomocy
w przypadku przedłużającego się krwawienia po ekstrakcji zęba.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura,
- leki i środki opatrunkowe.
Ćwiczenie 5
Preparat na bazie wodorotlenku wapnia (Biopulp) może być stosowany do czasowego
wypełnienia kanału, pokrycia bezpośredniego i pośredniego miazgi. Przygotuj ten preparat do
zastosowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- Biopulp,
- płytka szklana,
- łopatka do zarabiania.
Ćwiczenie 6
Przygotuj zestaw do wykonania znieczulenia nasiękowego dla pacjenta z nadciśnieniem
tętniczym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- zestaw różnych środków do znieczulenia,
- igły, strzykawki.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić i omówić środki stosowane w profilaktyce stomatologicznej?
�� ��
2) uzasadnić działanie przeciwpróchnicowe związków fluoru?
�� ��
3) omówić środki do biologicznego leczenia miazgi?
�� ��
4) omówić problem nadwrażliwości zębiny i sposoby jej znoszenia?
�� ��
5) scharakteryzować leki znieczulające miejscowo?
�� ��
6) podzielić leki przeciwbólowe i podać zasadnicze różnice w ich działaniu
na ustrój? �� ��
7) opisać proces krzepnięcia krwi?
�� ��
8) wyjaśnić zdrowotne i społeczne skutki niewłaściwego i nadmiernego
przyjmowania leków? �� ��
9) przeprowadzić działania edukacyjne na temat zasad przyjmowania
leków oraz niebezpieczeństwa samoleczenia i nadużywania leków? �� ��
10) pomóc choremu w napadzie astmy oskrzelowej?
�� ��
11) wymienić leki szybkodziałające w nadciśnieniu tętniczym?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.7. Przepisy prawa dotyczące leków
4.7.1. Materiał nauczania
Dokumenty prawa normalizujące dystrybucję leków
W Polsce obrót środkami farmaceutycznymi i materiałami medycznymi, ich
ewidencjonowaniem, przechowywaniem, rejestracją i wszelkimi czynnościami z tym
związanymi reguluje prawo farmaceutyczne. Prawo farmaceutyczne oraz jego nowelizacje
ukazały się w następujących dziennikach ustaw:
1. Dz. U. 2001 nr 126 poz. 1379 2007.05.0l Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o Urzędzie
Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.
2. Dz. U. 2001 nr 126 poz. 1381 2007.05.01 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo
farmaceutyczne.
3. Dz. U. 2001 nr 126 poz. 1382 2007.05.01 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Przepisy
wprowadzające ustawę - Prawo farmaceutyczne, ustawę o wyrobach medycznych oraz
ustawę o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych
i Produktów Biobójczych.
4. Dz. U. 2007 m 75 poz. 492 Ustawa z dnia 30 marca 2007 r. o zmianie ustawy  Prawo
farmaceutyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw.
Wybrane artykuły z prawa farmaceutycznego dotyczące dopuszczania do obrotu
produktów leczniczych
Art. 3.1 Do obrotu dopuszczone są, z zastrzeżeniem ust. 4 i art. 4, produkty lecznicze, które
uzyskały pozwolenie na dopuszczenie do obrotu, zwane dalej  pozwoleniem .
2. Do obrotu dopuszczone są także produkty lecznicze, które uzyskały pozwolenie wydane
przez Radę lub Komisję Europejską.
3. Organem uprawnionym do wydania pozwolenia, o którym mowa w ust. 1, jest Prezes
Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów
Biobójczych, zwany dalej  Prezesem Urzędu .
4. Do obrotu dopuszczone są bez konieczności uzyskania pozwolenia, o którym mowa w ust. 1:
1) leki recepturowe,
2) leki apteczne,
3) produkty radiofarmaceutyczne przygotowywane w momencie stosowania
w upoważnionych jednostkach służby zdrowia, z dopuszczonych do obrotu
generatorów, zestawów, radionuklidów i prekursorów, zgodnie z instrukcją wytwórcy,
4) krew i osocze w pełnym składzie lub komórki krwi pochodzenia ludzkiego,
5) surowce farmaceutyczne nieprzeznaczone do sporządzania leków recepturowych
i aptecznych.
Art. 4.1. Do obrotu dopuszczone są bez konieczności uzyskania pozwolenia produkty
lecznicze, sprowadzane z zagranicy, jeżeli ich zastosowanie jest niezbędne dla ratowania
życia lub zdrowia pacjenta, pod warunkiem że dany produkt leczniczy jest dopuszczony do
obrotu w kraju, z którego jest sprowadzany, i posiada aktualne pozwolenie dopuszczenia do
obrotu, z zastrzeżeniem ust. 3 i 4.
2. Podstawą sprowadzenia produktu leczniczego, o którym mowa w ust. 1, jest
zapotrzebowanie szpitala albo lekarza prowadzącego leczenie poza szpitalem,
potwierdzone przez konsultanta z danej dziedziny medycyny.
5. Apteki, hurtownie i szpitale prowadzące obrót produktami leczniczymi, prowadzą
ewidencję tych produktów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
6. Na podstawie prowadzonej ewidencji hurtownia farmaceutyczna przekazuje Prezesowi
Urzędu, nie póz
niej niż do 10 dnia po zakończeniu każdego kwartału, zestawienie
sprowadzonych produktów leczniczych
8. Minister właściwy do spraw zdrowia może w przypadku klęski żywiołowej lub innego
zagrożenia życia lub zdrowia dopuścić do obrotu na czas określony produkty lecznicze
nieposiadające pozwolenia.
Art. 28.1. Produkt leczniczy dopuszczony do obrotu podlega wpisowi do Rejestru Produktów
Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zwanego
dalej  Rejestrem .
2. Rejestr, o którym mowa w ust. 1, prowadzi Prezes Urzędu.
3. Minister właściwy do spraw zdrowia określa, w drodze rozporządzenia, sposób i tryb
prowadzenia Rejestru, uwzględniając w szczególności tryb postępowania przy
dokonywaniu wpisów, zmian i skreśleń w Rejestrze, a także tryb jego udostępniania.
Art. 66. Produkty lecznicze mogą znajdować się w obrocie w ustalonym dla nich terminie
ważności.
Art. 67.1. Zakazany jest obrót, a także stosowanie produktów leczniczych
nieodpowiadających ustalonym wymaganiom jakościowym oraz produktami leczniczymi,
w odniesieniu do których upłynął termin ważności
Art. 68.1. Obrót detaliczny produktami leczniczymi prowadzony jest w aptekach
ogólnodostępnych
3. Zabrania się prowadzenia wysyłkowej sprzedaży produktów leczniczych.
4. Nie uznaje się za obrót detaliczny bezpośrednie zastosowanie u pacjenta przez lekarza,
lekarza stomatologa lub inną osobę wykonującą zawód medyczny lub lekarza weterynarii
produktów leczniczych oraz produktów leczniczych wchodzących w skład zestawów
przeciwwstrząsowych, których potrzeba zastosowania wynika z rodzaju udzielanego
świadczenia zdrowotnego.
5. Nie wymaga zgody ministra właściwego do spraw zdrowia przywóz z zagranicy produktu
leczniczego na własne potrzeby lecznicze w liczbie nieprzekraczającej pięciu
najmniejszych opakowań.
3. Fakt wydania produktu leczniczego, o którym mowa w ust. 2, aptekarz odnotowuje na
sporządzanej recepcie farmaceutycznej; recepta farmaceutyczna powinna zawierać nazwę
wydanego produktu leczniczego, dawkę, przyczynę wydania produktu leczniczego,
tożsamość i adres osoby, dla której produkt leczniczy został wydany, datę wydania,
podpis i pieczątkę aptekarza. Recepta farmaceutyczna zastępuje receptę za 100%
odpłatnością i podlega ewidencjonowaniu
Art. 128.1. Kto w ramach reklamy lub w celu promocji sprzedaży produktu leczniczego daje
lub obiecuje osobom uprawnionym do wystawiania recept, właścicielom lub
pracownikom aptek korzyści materialne przekraczające znikomą wartość materialną,
w szczególności prezenty, nagrody, wycieczki, a także organizuje lub finansuje dla osób
uprawnionych do wystawiania recept, właścicieli lub pracowników aptek spotkania
promocyjne produktów leczniczych, podczas których podejmuje w stosunku do
zaproszonych działania przekraczające główny cel spotkania, podlega grzywnie.
2. Tej samej karze podlega osoba, która przyjmuje korzyści materialne, o których mowa
w ust. 1.
Podstawowym dokumentem uprawniający do nabycia leku w aptece jest recepta. Recepta
stanowi również prawny dowód rzeczowy oraz podstawę rozliczeń kosztów leku. Recepta
może być wystawiona na lek gotowy lub na lek recepturowy, a także na materiały medyczne.
Niektóre leki, określone w Urzędowym Spisie Leków, mogą być sprzedawane bez recept  są
to tzw. Leki OTC od ang.  over the counter drugs .
Prawo zapisywania recept mają lekarze, lekarze stomatologii i felczerzy w określonym
zakresie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Zasady przechowywania i ewidencjonowania leków w gabinecie stomatologicznym
1. Produkty lecznicze i wyroby medyczne należy przechowywać w zależności od ich formy,
składu, właściwości zgodnie z zaleceniami wytwórcy.
2. Leki powinny być przechowywane w oryginalnych opakowaniach, w zamkniętych
szafach, zabezpieczone przed dostępem pacjentów i innych nieupoważnionych osób.
3. W każdym gabinecie stomatologicznym jedna półka w szafie lekarskiej powinna być
wydzielona wyłącznie na leki. Powinny znalez
ć się tu leki przeciwwstrząsowe,
przeciwkrwotoczne, przeciwbólowe i znieczulające, uspokajające i przeciwlękowe.
Muszą one być poustawiane grupami pod kątem ich zastosowania.
4. Leki przeciwkrwotoczne i krążeniowo-oddechowe powinny być wydzielone i zawsze
dostępne!
5. Leków nie należy przechowywać razem z instrumentami.
6. Wszystkie lekarstwa powinny być szczelnie zamknięte w butelkach, na których muszą
być wyraz
nie napisy.
7. Termin ważności używania leków musi być dotrzymywany.
8. Buteleczki zawierające trucizny muszą mieć wyraz
ne etykiety ostrzegawcze.
9. W pobliżu otwartego płomienia nie można przechowywać chlorku etylu, chloroformu,
benzyny.
10. Leki ulegające rozkładowi, jak: azotan srebra, woda utleniona muszą być
przechowywane w ciemnych butelkach.
11. Niektóre leki wymagają przechowywania w lodówce.
12. Środki znieczulające z dodatkiem adrenaliny przybierające kolor brunatny lub czerwony
nie nadają się do użytku.
13. Narkotyczne środki przeciwbólowe muszą być przechowywane w zamkniętej kasetce, do
której klucz posiada tylko lekarz. Ewidencjonowanie ich polega na każdorazowym
odnotowaniu numeru serii wydanego leku, ilości, daty podania, danych pacjenta, który
otrzymał lek oraz podpisu osoby wydającej.
Zasady i techniki podawania leków
Przed przystąpieniem do przygotowywania i podawania leków należy zadbać o dobre
oświetlenie w miejscu pracy, skompletować sprzęt np. taca, kieliszki z podziałką, miseczki,
kroplomierze, łyżeczki, strzykawki, igły, pensety, kubeczki jednorazowe, dzbanek z wodą do
popicia, jednorazowe rękawiczki oraz umyć ręce i skoncentrować się na wykonywanej
czynności, której nie należy przerywać. W czasie przygotowywania lek należy sprawdzić co
najmniej trzykrotnie oraz kolejny raz bezpośrednio przed podaniem go pacjentowi. Kontrola
leku dotyczy: nazwy, dawki, postaci, daty ważności, wyglądu, drogi podania. Nie należy
podawać leków przeterminowanych i o zmienionym wyglądzie tj. przebarwionych,
z obecnością kłaczków, zawilgoconych, nieoznakowanych lub oznakowanych niewyraz
nie,
zaś opakowanie leku należy odstawić na miejsce. Po podaniu leków należy uporządkować
przybory, niektóre z nich jak kieliszki czy narzędzia trzeba włożyć do środka
dezynfekcyjnego, a zużyte materiały jednorazowe przeznaczyć do utylizacji.
Każdy lek należy podawać odpowiednią dla niego drogą. Podawanie leków drogą
doustną ze względu na wygodę pacjenta jest jednym z podstawowych sposobów
wprowadzania leków do ustroju. Należy pozostać przy pacjencie tak długo, aż lek zostanie
połknięty. Jeżeli to możliwe należy zmienić nieprzyjemny smak leku lub podać go w opłatku.
Leki płynne, szkodliwe dla zębów powinno się podawać przez słomkę (np. żelazo), a jeżeli
pacjent nie jest w stanie połknąć leku należy zwrócić się do lekarza, aby zmienił postać leku.
Przeciwwskazania do podawania leków doustnie:
 oparzenia jamy ustnej, gardła, przełyku,
 chory nieprzytomny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Przez injekcję rozumie się podanie leku za pomocą igły (kaniuli) do tkanek, naczyń
krwionośnych, jam ciała. W formie wstrzyknięć podaje się leki, które zastosowane drogą
doustną ulegają unieczynnieniu w przewodzie pokarmowym np. substancje białkowe
(insulina). Początek działania leku drogą injekcji jest szybszy, a dawkowanie przeważnie
dokładniejsze. Podawanie leku drogą wstrzyknięć wymaga przestrzegania zasad aseptyki,
uniwersalnych środków ostrożności w profilaktyce zakażeń wirusem HIV, wirusem Hepatitis
B (HBV), Hepatitis C (HCV). Przystępując do podania leku należy ustalić tożsamość pacjenta
i w przypadku pacjenta przytomnego uzyskać jego zgodę na zabieg. Następnie zgromadzić
niezbędny sprzęt, który musi być jałowy (strzykawki, igły, aparaty do przetoczeń), stazę
(dotyczy injekcji dożylnych), środek do dezynfekcji skóry. Przygotowywany do podania lek
musi być również jałowy. Po sprawdzeniu leku, ampułki wyjęte z lodówki należy ogrzać
trzymając je w ręce. Lek w postaci zawiesiny winno się wymieszać poprzez wielokrotne
obracanie lub przechylanie. Dopuszczalne jest podawanie wyłącznie tych leków, których
znane jest działanie, możliwe powikłania oraz sposób udzielenia pierwszej pomocy.
W przypadku mało znanych leków przed ich użyciem należy przeczytać wskazówki zawarte
w dołączonej ulotce lub na opakowaniu. Leki podawać do odpowiedniej, wskazanej przez
producenta tkanki. Wprowadzenie leku do innej tkanki wbrew zaleceniom producenta może
spowodować groz
ne dla zdrowia lub życia powikłania np. lek silnie drażniący podany do
tkanki podskórnej może spowodować jej martwicę, a zawiesina wprowadzona dożylnie zator
naczyniowy. Obowiązuje dezynfekcja fiolek, ampułek oraz skóry i błony śluzowej
odpowiednimi preparatami w płynie lub gazikami LEKO (włóknina jałowa nasączona
alkoholem propylowym). Do nabierania leku stosować strzykawki o pojemności
odpowiedniej do ilości leku oraz objętości ewentualnego roztworu. Niektóre leki przed
podaniem dożylnym należy rozcieńczyć właściwym dla danego leku roztworem. Opakowanie
ze strzykawką jednorazowego użytku otwierać na wysokości tłoka w miejscu zaznaczonym
na opakowaniu przez producenta. Nie należy przeciskać strzykawki przez opakowanie, aby
nie uległa zakażeniu. Wyjmować igłę z jałowego opakowania przez rozchylenie  listków
opakowania, a następnie połączyć igłę, bez zdejmowania osłonki, ze strzykawką. Tuż przed
nabraniem leku usunąć osłonkę z igły. Nie należy mieszać różnych leków w jednej
strzykawce, łączyć roztworów oleistych z wodnymi. Należy odstąpić od podawania leków,
w których pojawiło się zabarwienie, zmętnienie, zapach, wytrącił się osad. Leki trzeba
nabierać do strzykawki bezpośrednio przed podaniem. Po otwarciu ampułki nie należy
przechowywać leku dłużej niż przez 30 minut, a ampułki zużyte częściowo należy wyrzucić.
Mieszaninę leku i płynu infuzyjnego podać jak najszybciej po przygotowaniu. Nie wolno
dodawać leków do następujących roztworów infuzyjnych: krew, preparaty krwiopochodne,
roztwory aminokwasów, stężone roztwory elektrolitów. Do rozpuszczenia leków w postaci
suchej substancji w ampułce należy używać wyłącznie rozpuszczalnika załączonego do
opakowania, wyjątki dopuszczalne są gdy jest to wyraz
nie zaznaczone w załączonej do leku
instrukcji. Puste ampułki, fiolki można usuwać dopiero po podaniu leku. Igieł użytych do
nabierania leku z fiolki lub ampułki nie można stosować do wykonania injekcji. Bezpośrednio
przed podaniem leku należy zastąpić igłę do nabierania leków odpowiednio dobraną igłą.
Dobór igły zależy od rodzaju wstrzyknięcia, rodzaju leku, stopnia rozwoju tkanki podskórnej,
wieku pacjenta. Zużyte igły i strzykawki należy zbierać w pojemnikach z twardego plastiku.
Igieł po wykonaniu zabiegu i kontakcie z pacjentem nie wolno zginać, łamać, ani
wprowadzać ponownie do zużytej osłonki. Zużyty materiał opatrunkowy, rękawiczki
umieścić w pojemnikach na odpady medyczne.
Przez układ oddechowy podaje się leki poprzez ich wziewanie, czy inhalacje, rzadziej
wlewanie do dróg oddechowych. Podawane leki mogą występować w postaci:
 gazu,
 aerosolu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
 proszku,
 płynu.
W postaci gazowej podajemy np. tlen, który stosowany jest w celu zmniejszenia
duszności i usunięcia niedotlenienia tkanek w chorobach serca, krwi, stanach zapalnych płuc,
zatruciach, po zabiegach operacyjnych, ostrych stanach zagrożenia życia tj. wstrząs, nagłe
zatrzymanie krążenia (NZK), zator tętnicy płucnej. Można podawać go pacjentowi z butli lub
z centralnej tlenownii poprzez reduktor z wodą i dalej przez cewnik do nosa lub maskę.
W celu uniknięcia narażenia pacjenta i personelu na ryzyko pożaru w czasie podawania tlenu
należy przestrzegać następujących zasad:
- nie używać otwartego ognia,
- nie pracować w odzieży wełnianej,
- nie wolno dotykać butli tłustymi rękami,
- butlę należy osłonić bawełnianym pokrowcem, a włosy pacjenta bawełnianą chustą,
- do dezynfekcji nie wolno używać alkoholu,
- butlę umieścić w odległości co najmniej 1m od grzejników,
- chronić oczy pacjenta przed bezpośrednim działaniem tlenu, aby nie doszło do utraty
wzroku,
- podawany tlen musi być nawilżony i nagrzany przez odpowiednie urządzenia (reduktor),
- niezbędne jest stosowanie przerwy po 15 30 min. podawania tlenu.
Lekami w postaci gazowej są podtlenek azotu, izofluran, sebofluran i inne stosowane
w celu wywołania znieczulenia ogólnego przy wykonywaniu zabiegów operacyjnych.
Wprowadzenie leków do układu oddechowego jest też możliwe dzięki zastosowaniu urządzeń
wytwarzających aerosole, czyli inhalatorów i dozowników ciśnieniowych. Dozowniki
ciśnieniowe są najbardziej popularną formą wziewnego podawania leku. Berotec i Salbutamol
to aerosole, które stosuje się w celu rozkurczenia mięśni oskrzeli w napadzie dychawicy
oskrzelowej. Aby lek dotarł do drzewa oskrzelowego ważne jest przestrzeganie prawidłowej
techniki podawania leku. Uruchomienie urządzenia, które następuje poprzez zastawki palcem,
oznacza podanie określonej dawki leku. Po energicznym wstrząśnięciu inhalatorem
i ustawieniu go w odległości około 4 cm przed otwartymi ustami, pacjent powinien wykonać
jak najgłębszy wydech. Wraz z początkiem wdechu uwolnić aerosol i wykonać powolny,
zdecydowany wdech. Technika podawania Ventodisku, który jest proszkiem zawartym
w kapsułkach, w podajniku i wyrzucanym pod ciśnieniem po naciśnięciu zastawki jest
identyczna jak aerosoli z dozowników. Stosunkowo rzadko podaje się płyny do drzewa
oskrzelowego np. środki znieczulenia miejscowego podczas laryngoskopii lub bronchoskopii,
czy adrenalinę przez rurkę intubacyjną przy NZK.
Leki podawane przez skórę działają najczęściej miejscowo, lecz wchłonięte do
krwioobiegu mogą działać ogólnie. Są to: maści, kremy, żele, pudry, zasypki, liotony czyli
płynne pudry, roztwory, plastry. Leki należy stosować na skórę oczyszczoną i osuszoną.
Działanie preparatów podanych na skórę następuje po około 30 minutach.
Podawanie leków na błonę śluzową obejmuje:
- podawanie leków do worka spojówkowego, w postaci kropli, maści,
- do nosa (krople, maści, aerosole),
- na błonę śluzową jamy ustnej (żele, maści, tabletki, aerosole, płukania),
- dopochwowe podawanie globulek, maści, kremów, tabletek, płukań.
Leki i akcesoria używane w celu podawania ich do worka spojówkowego muszą być
jałowe. Leki powinny być ogrzane do temperatury pokojowej. Krople aplikuje się za pomocą
kroplomierza pacjentowi leżącemu na wznak, na spojówkę dolnej powieki. Po założeniu
maści do oka pacjent powinien kilkanaście minut pozostać z zamkniętymi powiekami, aby
umożliwić jak najdłuższe pozostanie maści w worku spojówkowym. Leki podane tą drogą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
rozpoczynają działanie w ciągu kilku minut. Przed podaniem leku do nosa pacjent powinien
mieć oczyszczony nos. Pacjenta układa się w pozycji leżącej lub sadza z odchyleniem głowy
do tyłu. Przed zastosowaniem maści i żeli na błonę śluzową jamy ustnej należy ją delikatnie
osuszyć za pomocą ligniny lub gazy. Miejsca zmienione chorobowo pokryć lekiem i polecić
pacjentowi aby przez 15 minut nie płukał jamy ustnej oraz powstrzymał się od jedzenia
i picia.
4.7.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kto uprawniony jest do wystawienie recepty?
2. Czy można kupować leki przez Internet?
3. Czy można przywiez
ć leki z zagranicy do własnego użytku?
4. Czy w obrocie mogą znalez
ć się leki nie posiadające zezwolenia na ich dystrybucję?
5. W jaki sposób powinny być poustawiane leki w szafce z lekami?
6. Jak należy przechowywać i ewidencjonować leki narkotyczne i kto ma do nich dostęp?
7. Co oznacza czerwone zabarwienie roztworu Lignocainy z Adrenaliną?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oceń pod względem wyglądu i terminu ważności leki zawarte w zestawie
przeciwwstrząsowym i w swojej domowej apteczce po zakończeniu zajęć.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) opisać charakterystyczne cechy w wyglądzie leków świadczące o ich przeterminowaniu,
2) wymienić leki zawarte w zestawie przeciwwstrząsowym, określić ich termin ważności,
3) zaprezentować swoją pracę domowa na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- zestaw leków zawartych w typowym zestawie przeciwwstrząsowym.
Ćwiczenie 2
Poukładaj przygotowane przez prowadzącego zajęcia leki według zasad przechowywania
ich w gabinecie stomatologicznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wykonać zadanie,
4) przedstawić wyniki na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- opakowania leków dostarczone przez prowadzącego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić dokumenty normalizujące dystrybucję leków?
�� ��
2) scharakteryzować zasady sprowadzania leków z zagranicy?
�� ��
3) określić zasady przechowywania i leków w gabinecie stomatologicznym?
�� ��
4) określić termin ważności leku?
�� ��
5) streścić zasady ewidencjonowania i przechowywania leków narkotycznych?
�� ��
6) prawidłowo podawać leki
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Farmakologia to
a) nauka o lekach i ich właściwościach fizycznych i chemicznych.
b) dziedzina naukowa w mikrobiologii.
c) nauka o odżywianiu.
d) nauka o zjawiskach chemicznych.
2. Dawkę leku można określić
a) tylko w procentach.
b) wagowo, procentowo.
c) w jednostkach biologicznych.
d) w procentach, wagowo, w jednostkach biologicznych, objętościowo.
3. Lek na organizm człowieka może działać
a) tylko ogólnie i miejscowo.
b) tylko ośrodkowo i obwodowo.
c) tylko wybiórczo.
d) ogólnie, miejscowo, ośrodkowo, obwodowo, objawowo, wybiórczo.
4. Najbardziej niezawodną drogą podawania leków jest droga
a) dożylna.
b) doustna.
c) doodbytnicza.
d) domięśniowa.
5. Interakcja leków to
a) reakcja chemiczna zachodząca w kontakcie z lekiem.
b) wzajemne oddziaływanie leków jednocześnie wprowadzonych do ustroju.
c) neutralizacja leków w organizmie.
d) toksyczne działanie leków.
6. Symbol L.p.Rp. oznacza
a) leki silnie działające.
b) preparaty wydawane dla pionu sanitarno -epidemiologicznego do akcji szczepień.
c) leki przeznaczone do stosowania w zakładach opieki zdrowotnej.
d) środek farmaceutyczny, który może wpływać upośledzająco na sprawność
psychofizyczną.
7. Leki przeciwbólowe należą do grupy
a) chemioterapeutyków.
b) leków działających na ośrodkowy układ nerwowy.
c) cytostatyków.
d) kortykosteroidów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
8. Tabletka to
a) lek sproszkowany zmieszany z wiążącym podłożem obojętnym, podzielony na małe
porcje zawierające ściśle określoną ilość substancji leczniczej.
b) substancja połączona z masłem kakaowym.
c) lek roztarty i przetarty przez sito.
d) świeżo przygotowany wyciąg wodny uzyskany przez gotowanie.
9. Leki wydalane są z organizmu
a) tylko przez nerki z moczem.
b) jedynie przez przewód pokarmowy i drogi oddechowe.
c) tylko przez skórę.
d) przez skórę, nerki, przewód pokarmowy, układ oddechowy, gruczoły mleczne.
10. W celu obniżenia ciśnienia tętniczego krwi pacjentowi z nadciśnieniem bezpośrednio
przed zabiegiem ekstrakcji zębów podasz
a) Captopril.
b) Papawerynę.
c) Paracetamol.
d) Furosemid.
11. Wśród materiałów stosowanych w profilaktyce stomatologicznej wyróżniamy
a) antyseptyki kanałów korzeniowych.
b) środki znoszące nadwrażliwość zębiny.
c) pasty do zębów, płyny do płukania jamy ustnej, laki.
d) bupiwakaina.
12. Materiał służący do ostatecznego wypełniania kanałów korzeniowych to
a) ćwieki gutaperkowe.
b) preparaty antybiotykowo-kortykosterydowe.
c) lidokaina.
d) laki.
13. W przypadku przedłużającego się krwawienia z zębodołu zaproponujesz
a) miejscowo na gaziku trombinę.
b) zaciśnięcie gazika zębami.
c) zaproponuję większe dawki vit. C.
d) przyjęcie natychmiastowe aspiryny.
14. Do wystawienia recepty uprawniony jest
a) tylko lekarz.
b) tylko dentysta.
c) jedynie lekarz i felczer.
d) lekarz, dentysta, felczer.
15. Które z leków należy przechowywać w ciemnych opakowaniach
a) azotan srebra.
b) relanium.
c) leki zawierające trucizny.
d) narkotyczne leki p/bólowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
16. Środek znieczulający z adrenaliną nie nadaje się do użytku gdy
a) przybiera postać zawiesiny.
b) zmienia kolor na brunatny lub czerwony.
c) ulega zamarznięciu.
d) przybiera barwę żółtą.
17. Leki w apteczce powinny być poustawiane
a) grupami pod kątem ich zastosowania.
b) alfabetycznie.
c) w zależności od wielkości opakowania.
d) nie ma to żadnego znaczenia.
18. Które leki z Urzędowego Spisu Leków mogą być sprzedawane bez recepty
a) leki p/bólowe.
b) laki.
c) leki OTC.
d) leki narkotyczne.
19. Z grupy leków stałych doustnie nie są stosowane
a) ziółka.
b) tabletki.
c) kapsułki.
d) czopki.
20. Nazwy leków ustala
a) raz w roku Minister Zdrowia.
b) raz na kwartał Minister Zdrowia.
c) Międzynarodowa Federacja Farmaceutyczna.
d) Światowa Organizacja Zdrowia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ................................................................................................
Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
6. LITERATURA
1. Arabska-Przedpełska B. (red.): Endodoncja, Med Tour Press International Wydawnictwo
Medyczne Warszawa 1996
2. Janicki S.,Fiebig A.,Szmitowska M.: Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów
farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2002
3. Jańczuk Z. Banach J.: Choroby błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia, Wydawnictwo
Lekarskie PZWL Warszawa 1995
4. Jańczuk Z.(red.): Zapobieganie i leczenie chorób przyzębia, Państwowy Zakład
Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1992
5. Kubikowski P. i. Chodera A.: Farmakologia dla studentów stomatologii, Państwowy
Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1982
6. Podlewski J. K., Chwalibogowska  Podlewska A.: Leki współczesnej terapii, Split
Trading Wydawnictwa Fundacji Buchnera Warszawa 1998
7. Szajewski J. (red.) :Przewodnik Farmakoterapii pod patronatem Polskiego Towarzystwa
Farmakologicznego i Naczelnej Izby Lekarskiej, praca zbiorowa, Instytut Leków, Druk
i Oprawę Wykonano w Zakładach Graficznych  Dom Słowa Polskiego Warszawa 1995
8. Szpringer  Nodzak M.(red.): Stomatologia wieku rozwojowego, Państwowy Zakład
Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1987
9. Ślusarska B., Zarzycka D., Zahrodniczek K.: Podstawy pielęgniarstwa. Wydawnictwo
Czelej Lublin 2004
10. Wierzbicka M. (red.): Periodontologia kliniczna, Sanmedia  Med. Tour Press
International Warszawa 1995
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57