Czas. Stomatol., 2009, 62, 3, 202-209
� 2009 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Higiena jamy ustnej oraz ruchomych uzupełnień
protetycznych
Oral and denture hygiene practices of patients using removable
prosthetic appliances
Bogumila Frączak, Grażyna Aleksandruk, Wacław Brzoza,
Małgorzata Chruściel-Nogalska
Z Zakładu Protetyki Stomatologicznej PAM w Szczecinie
Kierownik: prof. dr hab. n. med. B. Frączak
Summary Streszczenie
Introduction: Rehabilitation treatment by means of Wstęp: leczenie rehabilitacyjne za pomocą protez
removable prosthetic appliances is successful only ruchomych tylko wtedy przyniesie pożądane efekty,
if the following basic factors are considered: oral jeżeli zostaną spełnione podstawowe warunki doty-
hygiene, hygiene of appliances, patient s motivation czące higieny jamy ustnej, higieny uzupełnień pro-
and awareness of their proper handling and tetycznych, motywacji pacjenta i właściwej wiedzy
maintenance, and periodic check-ups. dotyczącej użytkowania uzupełnień protetycznych
Aim of the study: To evaluate patients awareness oraz okresowej kontroli.
regarding proper care of the mouth and removable Cel pracy: oceniono świadomość pacjentów dotyczą-
dentures. cą sposobów utrzymania higieny jamy ustnej oraz po-
Material and methods: There were 74 patients aged siadanych ruchomych uzupełnień protetycznych.
between 27-78 yrs. presenting at the Department Materiał i metody: w badaniu wzięło udział 74
of Dental Prosthetics of Pomeranian Medical pacjentów w wieku 27-78 lat zgłaszających się do
University in Szczecin. The study was based on a Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej PAM.
questionnaire and clinical examination. Questions Podstawą analizy były badania ankietowe i klinicz-
covered oral hygiene practices and care of ne. Pytano o nawyki higieniczne dotyczące jamy
prosthetic appliances with emphasis on nocturnal ustnej i uzupełnień protetycznych. Zwracano uwagę
discontinuation and cleaning methods. Patients na stosowanie przerwy nocnej i sposób czyszczenia
were also clinically examined to determine denture protez. Następnie oceniono płytkę protez i uzębienia
plaque and dental plaque by means of a plaque własnego pacjentów za pomocą wskaz
nika plaque
index. index.
Results: It was concluded that patients had limited Wyniki: z badań wynika, że pacjenci mają ogra-
awareness of maintaining prosthetic and oral niczoną świadomość co do sposobów utrzymania
hygiene. There is a strict correlation between higieny jamy ustnej i higieny protez. Istnieje ścisła
prosthetic and oral hygiene status and dental and zależność między stanem higieny jamy ustnej i uzu-
mucous membrane ailments. Shorter periods of pełnień protetycznych, a dolegliwościami ze strony
denture wearing was another important factor. błony śluzowej jamy ustnej oraz zębów i krótszym
Conclusions: Most patients required improvement okresem korzystania z uzupełnień protetycznych.
of their prosthetic and oral hygiene. Prosthetic Wnioski: u większości pacjentów istnieje potrzeba
treatment cannot be commenced prior to the patient s poprawy higieny jamy ustnej oraz higieny uzupeł-
instituting adequate oral hygiene practices. nień protetycznych. Leczenie protetyczne może być
wdrożone dopiero w chwili, kiedy pacjent opanuje w
sposób należyty higienę jamy ustnej.
KEYWORDS: HASA
A INDEKSOWE:
oral hygiene, denture hygiene, denture plaque higiena jamy ustnej, higiena protez, płytka protez
202
2009, 62, 3 Higiena uzupełnień protetycznych
Wstęp Cel pracy
Jednym z podstawowych warunków osią- Celem pracy była ocena świadomości pa-
gnięcia powodzenia leczenia protetycznego cjentów dotycząca sposobów utrzymania hi-
jest konieczność przestrzegania zasad higieny gieny jamy ustnej oraz posiadanych rucho-
jamy ustnej przez pacjenta. Użytkowanie ru- mych uzupełnień protetycznych.
chomych uzupełnień protetycznych, zwłasz-
cza osiadających o rozległej płycie stwarza Materiał i metody
niefizjologiczne warunki i jest przyczyną naru-
szenia równowagi między poszczególnymi ga- Badania wykonano w grupie 74 pacjentów
tunkami drobnoustrojów w środowisku jamy Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej
ustnej [3]. Płyta protezy ogranicza dostęp tlenu PAM w wieku 27-78 lat (w tym 36 kobiet, 38
do błony śluzowej jamy ustnej. Prowadzi to do mężczyzn), zgłaszających się celem leczenia
zaburzeń metabolicznych w błonie śluzowej i protetycznego. Pacjentów zakwalifikowano do
zmian zapalno-zanikowych [1]. Podwyższona 6 grup wiekowych:
temperatura, duża wilgotność oraz utrudnione I. poniżej 30 r. życia (3/74 badanych),
samooczyszczanie przez ślinę szczególnie w II. 30 6 39 lat (10/74 badanych),
przypadku protezy całkowitej górnej sprzy- III. 40 6 49 lat (6/74 badanych),
ja rozwojowi bakterii i grzybów. Tworzywo IV. 50 6 59 lat (21/74 badanych),
akrylowe charakteryzuje się mikroporowatą V. 60 6 69 lat (15/74 badanych),
strukturą, dlatego łatwo gromadzą się w nim VI. 70 lat i powyżej (19/74 badanych).
drobnoustroje [10, 11]. Najliczniej reprezentowana była grupa osób
Stan higieny jamy ustnej ma istotne znacze- w wieku 50 59 lat oraz 70 lat i starszych.
nie dla lepszego samopoczucia pacjenta, wpły- Wśród badanych, 17/74 posiadało wykształ-
wa również na podniesienie poczucia komfor- cenie wyższe, 25/74 średnie, po 14/74  wy-
tu życia [2]. Asortyment preparatów do higie- kształcenie techniczne lub zawodowe, nato-
ny jamy ustnej i uzupełnień protetycznych jest miast 4/74 pacjentów 6 podstawowe. Protezy
obecnie bardzo szeroki. Mimo, że stale pod- całkowite posiadało 20/74 osób (w tym 5 pa-
kreśla się ogromną rolę stomatologiczno-pro- cjentów z grupy IV, 4 z grupy V i 11 z grupy
tetycznego wychowania pacjenta, świadomość VI), protezy szkieletowe oraz częściowe osia-
pacjentów co do sposobów utrzymania higieny dające  po 19/74, natomiast 16/74 pacjentów
jest nadal niezadawalająca. korzystało z różnych protez częściowych ru-
T a b e l a 1 . Wskaz
nik płytki bakteryjnej (Plaque-Index  PI) wg Silnessa i L�ego
Stopień Ocena
0 brak płytki stwierdzany w wyniku oglądania i zgłębnikowania
1 cienka warstewka płytki bakteryjnej, niewidoczna gołym okiem, jednakże wykrywana przy
przesuwaniu sondą wzdłuż powierzchni zębowej
2 miękki złóg nazębny widoczny w kieszonce dziąsłowej w postaci ciągłej linii, płytka nie wy-
pełnia przestrzeni międzyzębowej
3 gruba warstwa płytki wypełniająca przestrzeń międzyzębową
203
B. Frączak Czas. Stomatol.,
T a b e l a 2 . Skala oceny płytki protez
Stopień Ocena
0 brak płytki protez brak płytki po zeskrobaniu zgłębnikiem
1 płytka widoczna po zeskrobaniu zgłębnikiem zgłębnikiem zeskrobujemy niewielkie ilości płytki
2 niewielkie nawarstwienie widocznej płytki elementy protezy częściowo pokryte widoczną płytką
3 duże złogi płytki elementy protezy w całości pokryte widoczną płytką
Stopień zerowy klasyfikowano jako higienę dobrą, stopień pierwszy, drugi i trzeci  jako higienę złą.
T a b e l a 3 . Wskaz
nik dziąsłowy (Gingival Index  GI) wg L�ego i Silnessa
Stopień Ocena
0 brak objawów zapalenia, brak patologicznej zmiany zabarwienia dziąsła
1 łagodne zapalenie z niewielką zmianą zabarwienia dziąsła
2 umiarkowane zapalenie z zaczerwienieniem, obrzękiem i krwawieniem
3 ciężkie zapalenie wyrażające się zaczerwienieniem, obrzękiem i skłonnością do samoistnego
krwawienia, a także występowaniem owrzodzenia dziąseł
chomych. Czas korzystania z uzupełnień pro- Wyniki badań
tetycznych wynosił od 8 miesięcy do 15 lat.
Na pytanie dotyczące zdejmowania protezy
Podstawą analizy były badania ankietowe
na noc, twierdząco odpowiedziało 2/3 pacjen-
i kliniczne. Specjalnie przygotowana ankie-
tów grupy I, 4/10 6 grupy II oraz 3/6 grupy III.
ta zawierała 11 pytań dotyczących płci, wie-
Wartości te zwiększały się w starszych gru-
ku, wykształcenia, czasu użytkowania protez,
pach wiekowych osiągając największą war-
nawyków higienicznych oraz uzupełnień pro-
tość wśród osób w wieku 606 69 lat i starszych
tetycznych 6 stosowania przerwy nocnej, spo-
(odpowiednio 13/15 i 16/19). Wszyscy pacjen-
sobu przechowywania protez oraz częstości i
ci w młodszych grupach wiekowych (do 49
sposobu ich mycia. Pytano również, czy pa-
lat) przechowywali swoje protezy na sucho.
cjenci otrzymali od lekarza instruktaż higieny
Liczba ta zmniejszała się wśród ludzi star-
i pielęgnacji protez. Następnie oceniano płytkę
szych, osiągając najmniejszą wartość w grupie
nazębną za pomocą wskaz
nika Plaque Index
V (10/15). Badani poniżej 30 roku życia twier-
(PI) wg Silnessa i L�ego (tab. 1), z badań tych
dzili, że zawsze płuczą jamę ustną po spoży-
wykluczono 20 pacjentów z bezzębiem. Płytkę
tym posiłku. Liczba pacjentów w ten sposób
protez (denture plaque) badano stosując ska-
postępujących zmniejszała się w następnych
lę będącą modyfikacją kryteriów oceny płyt-
grupach osiągając wartość 6/19 wśród pacjen-
ki nazębnej PI (tab. 2), [4]. Dla oceny przyzę-
tów 70-letnich.
bia zastosowano wskaz
nik dziąsłowy Gingival
Bardziej zróżnicowane wyniki wystąpiły
Index (GI) wg L�ego i Silnessa (tab. 3). przy oczyszczaniu uzupełnień protetycznych
204
2009, 62, 3 Higiena uzupełnień protetycznych
Ryc. 1. Wartości wskaz
nika Plaque Index (PI) dla; a  szczęki, b  żuchwy w poszczególnych przedziałach
wiekowych.
Ryc. 2. Stan higieny protez; a  w szczęce, b  żuchwie wg zastosowanej skali w poszczególnych przedziałach
wiekowych.
wodą z resztek pokarmowych po posiłku. W I, 19/21 w grupie IV, 11/15 w grupie V oraz 15/
II i III grupie do oczyszczania protez przyzna- 19 w grupie VI.
ło się 2/3, 6/10 i 4/6, natomiast w grupie IV, V Kliniczną ocenę płytki bakteryjnej ilustru-
i VI wyniki te wyniosły 11/21, 4/15 i 9/19 pa- je ryc. 1. Wartości wskaz
nika PI były w po-
cjentów. Do mycia uzupełnień protetycznych szczególnych przedziałach wiekowych zróżni-
większość pacjentów stosowała pastę do zę- cowane. Pierwszy stopień wskaz
nika w szczę-
bów. W grupach I, II i III postępowało tak 2/3, ce przeważał w grupie II, IV i VI (odpowied-
8/10 i 4/6 osób, a w grupach IV, V, VI 6 odpo- nio: 8/10, 12/16 i 6/8), w żuchwie natomiast
wiednio 18/21, 9/15 i 6/19. Wszyscy badani do w grupie I i II (2/3 i 6/10). Wyższe wartości
49 roku życia potwierdzili fakt otrzymania od wskaz
nika najczęściej występowały u pacjen-
lekarza instruktażu higieny i pielęgnacji uzu- tów powyżej 40 roku życia, w żuchwie. Dobrą
pełnień protetycznych. Wśród osób starszych higienę protez górnych i dolnych odnotowano
odpowiedzi takie były rzadsze  odpowiednio u 2/3 pacjentów wieku poniżej 30 lat. W po-
205
B. Frączak Czas. Stomatol.,
Ryc. 3. Wartości wskaz
nika dziąsłowego Gingival Index (GI); a  w szczęce, b  w żuchwie w poszczególnych
grupach wiekowych.
zostałych grupach wiekowych wyniki badań wyżej 30 roku życia (56/71 protez w szczę-
były zróżnicowane, jednakże wyraz
nie wzra- ce oraz 57/71 protez w żuchwie) higiena ru-
stał odsetek uzupełnień ze złą higieną, zarów- chomych uzupełnień protetycznych była nie-
no w szczęce, jak i w żuchwie. Najwięcej pro- dostateczna. Największą ilość płytki protez
tez z trzecim stopniem wskaz
nika zauważono zauważono u osób powyżej 50 roku życia.
w grupie najstarszej (ryc. 2). U osób w tym wieku występowało również
Na rycinie 3 zilustrowano wartości wskaz
- pogorszenie higieny jamy ustnej oraz stanu
nika dziąsłowego w poszczególnych grupach przyzębia. Duże złogi płytki na elementach
wiekowych. Brak objawów zapalenia dziąseł protez górnych zauważono u 6/74 badanych,
w szczęce odnotowano u większości pacjen- natomiast w przypadku protez dolnych  u
tów w przedziałach: I, II, III i IV (odpowied- 7/74 pacjentów. Podobne wyniki otrzymywa-
nio: 2/3, 8/10, 4/6 i 13/21), natomiast w żu- li inni autorzy.
chwie zdrowe przyzębie w większości mie- W badaniach Mierzwińskiej-Nastalskiej i
li pacjenci z grupy: I, III i VI (odpowiednio: wsp. [11] wykonanych w grupie 94 pacjen-
2/3, 4/6 i 11/19). Ciężkie zapalenie dziąseł tów w wieku 45-84 lata, oceniających wpływ
wyrażające się zaczerwienieniem, obrzękiem higieny uzupełnień protetycznych na powsta-
i skłonnością do samoistnego krwawienia, a wanie zakażenia grzybiczego błony śluzowej
także występowaniem owrzodzenia dziąseł jamy ustnej, w 87,2% przypadków wykaza-
mieli wyłącznie pacjenci powyżej 70 roku ży- no brak należytej higieny protez, w tym około
cia (3/19 w szczęce i w żuchwie). 50% stanowiły protezy z dużą ilością osadu i
kamienia. Kanli i wsp. [5] oceniając higienę
Omówienie wyników i dyskusja protez całkowitych u 42 pacjentów o średniej
wieku 74 lata, odnotowali tylko 16,7% właści-
Prawidłowa higiena jamy ustnej i uzupeł- wie czyszczonych uzupełnień. Autorzy pod-
nień protetycznych jest jednym z czynników kreślili również zależność między złą higieną
gwarantujących zachowanie zdrowia jamy protez a grzybicą jamy ustnej.
ustnej [11, 12]. U większości pacjentów po- W badaniach własnych zauważono tenden-
206
2009, 62, 3 Higiena uzupełnień protetycznych
cję do zmniejszania się intensywności zabie- rzystało z protez ponad 5 lat. Analizując gru-
gów higienicznych wraz z wiekiem pacjentów. py wiekowe, najwięcej takich pacjentów zna-
U osób w wieku 30 6 49 lat, 10/16 wyjmowało lazło się wśród osób 60 i 70-letnich (odpo-
protezę po posiłku z jamy ustnej w celu wypłu- wiednio: 13/15 i 16/19), czyli w grupach z
kania wodą, natomiast połowa badanych płu- wyraz
nie niższą częstością wykonywania za-
kała jamę ustną. Wśród osób powyżej 60 lat, biegów higienicznych. Użytkowanie rucho-
23/34 przyznało się, że nie oczyszcza swoich mych uzupełnień protetycznych, szczególnie
uzupełnień po posiłku, a 21/34 nawet nie płu- osiadających, dłużej niż 5 lat niesie ryzyko
cze jamy ustnej. W tej grupie najwięcej takich szkodliwego oddziaływania uzupełnienia na
odpowiedzi znalazło się u osób po 70 roku tkanki podłoża, ze względu na zanik wyrostka
życia. Większość pacjentów do 60 roku życia zębodołowego i starzenie się tworzywa akry-
(32/40) używało do mycia protez pasty do zę- lowego [8]. Uszkodzenia nabłonka pod płytą
bów. Tylko wśród osób po siedemdziesiątce protezy ułatwiają adherencję Candida do bło-
13/19 stosowało mydło. ny śluzowej oraz ich penetrację wgłąb tkanki,
Tejchman i wsp. [15] oceniając stan higie- stwarzając korzystne warunki do rozwoju in-
ny i uzupełnień protetycznych u 33 pacjentów fekcji [7, 10].
użytkujących protezy z precyzyjnymi elemen- Według A
aty i wsp. [9] wieloletnie użytko-
tami retencyjnymi, zauważyli, że blisko 88% wanie protez bez ich wymiany lub podściele-
pacjentów ze względów psychologicznych nia może być związane z niskim poziomem
niechętnie korzystało z mydła. Badani tłuma- świadomości zdrowotnej, jak i brakiem prawi-
czyli, że wygodniej jest im szczotkować zęby dłowego instruktażu przeprowadzanego przez
własne, stałe i ruchome uzupełnienia tą samą lekarza. W badaniach tych, aż 98% pacjen-
pastą do zębów. Według Tarnawskiej i wsp. tów podało, że nie zostało poinformowanych
[13] oceniających poziom świadomości zdro- przez lekarza dentystę o sposobie pielęgnacji i
wotnej 100 pacjentów w wieku 30-78 lat użyt- higieny protez. Tarnawska i wsp. [13] stwier-
kujących ruchome uzupełnienia protetyczne, dzili, że tylko 11% pacjentów oceniło instruk-
75% badanych używało past do zębów, 15% taż jako wyczerpujący i zrozumiały. Tejchman
 mydła a 10%  samej wody. W badaniach i wsp. [16] oraz Khasawneh i wsp. [6] zaob-
A
aty i wsp. [9] na 90 osobowej grupie użyt- serwowali zależność między przestrzeganiem
kowników ruchomych uzupełnień akrylowych przez pacjenta instruktażu higieny jamy ustnej
pasty do zębów podczas mycia protez używało i uzupełnień protetycznych, a stanem higieny
82% pacjentów. jamy ustnej. Autorzy podkreślają, że stoma-
Kurnatowska i wsp. [8] analizując nawyki tologiczno-protetyczne wychowanie pacjenta
higieniczne u 91 pacjentów w wieku 256 60 lat powinno być prowadzone przed leczeniem, w
użytkujących częściowe uzupełnienia prote- trakcie i po leczeniu jako jego integralna część.
tyczne akrylowe, stwierdzili ujemną korelację Również Wojciechowska i wsp. [17] w bada-
między częstością wykonywania zabiegów hi- niach oceniających wpływ denture plaque i
gienicznych a czasem użytkowania uzupełnień diety na występowanie stomatopatii protetycz-
protetycznych. Jak podają autorzy, 40,6% pa- nych u pacjentów zaopatrzonych w protezy ru-
cjentów użytkowało uzupełnienia przez okres chome uzyskali istotną poprawę higieny protez
dłuższy niż 5 lat. po zastosowaniu pisemnej formy instruktażu.
W badaniach własnych aż 52/74 osób ko- Mierzwińska-Nastalska i wsp. [11] wykazali,
207
B. Frączak Czas. Stomatol.,
że użytkownicy protez skuteczniej reagują na ści pacjentów prawidłowy, wszyscy pacjenci
instrukcje powtarzane przez lekarzy na każdej do 49 roku życia przechowywali protezy na
wizycie, niż tylko na przekazywanie pisem- sucho. Najwyższy odsetek osób przechowują-
nych instrukcji.
cych uzupełnienia protetyczne w wodzie zaob-
W badaniach własnych, w młodszych gru-
serwowano w grupie 60-69 lat (5/15), a więc
pach wiekowych (do 49 lat) wszyscy pacjen-
wśród pacjentów, którzy przyznawali się do
ci twierdzili, że otrzymali instruktaż higieny.
niepamiętania instruktażu.
Z pewnością na wynik ten wpływa częścio-
Według Tejchman i wsp. [14] nieprzestrze-
wo subiektywna ocena własnej świadomości
ganie zasad higieny jamy ustnej skraca okres
zdrowotnej, która nie zawsze pokrywa się ze
satysfakcjonującego użytkowania protez.
stanem faktycznym. Powyżej 50 roku życia
Istnieje bowiem ścisła zależność pomiędzy
niektórzy badani przyznawali, że nie pamięta-
stanem higieny, a szybszą utratą zębów filaro-
ją, czy otrzymali instrukcje. Najwięcej takich
wych i krótszym okresem korzystania z uzu-
osób (4/15) znalazło się w przedziale wieko-
pełnień protetycznych.
wym 60 6 -69 lat.
Wyniki badań Mierzwińskiej-Nastalskiej i
Wnioski
wsp. [11] wskazały na ścisłą zależność pomię-
dzy higieną protez a intensywnością wzrostu
1. U większości pacjentów istnieje potrze-
flory grzybiczej. Zaniedbania w higienie jamy
ba poprawy higieny jamy ustnej oraz higieny
ustnej oraz nawyk całodobowego użytkowania
uzupełnień protetycznych.
protez prowadzą do zalegania resztek pokar-
2. Leczenie protetyczne należy rozpocząć od
mowych, które stanowią pożywkę dla bakterii
instruktażu codziennej higieny jamy ustnej pro-
i grzybów. Całodobowe noszenie protez jest
wadzącego do likwidacji płytki bakteryjnej.
jednym z nawyków, które sprzyjają występo-
3. Informacja o sposobie higieny protez po-
waniu stomatopatii protetycznych. Powoduje
winna być przekazywana pacjentowi w formie
niefizjologiczny ucisk przyspieszający proces
pisemnej.
zaniku tkanek podłoża [7, 9, 10, 11]. Analiza
4. Wizyty kontrolne powinny odbywać się
badań Tarnawskiej i wsp. [13] wykazała, że
częściej, co pozwoliłoby na kontrolę higieny
w grupie pacjentów stosujących przerwę noc-
protez i jamy ustnej oraz ewentualny ponow-
ną w noszeniu protez rzadziej występowały
ny instruktaż.
zmiany patologiczne na błonie śluzowej jamy
5. Leczenie protetyczne może być wdrożo-
ustnej.
ne dopiero w chwili, kiedy pacjent opanuje w
W badaniach własnych najwięcej pacjen-
sposób należyty higienę jamy ustnej.
tów stosujących przerwę nocną znalazło się
w przedziale wiekowym 60-69 lat (13/15).
Piśmiennictwo
Zauważono, że wśród młodszych pacjentów
(do 49 roku życia) było więcej osób, które
1. Chaba M, Kempa H, A
aska M, Kempa M:
użytkowały swoje uzupełnienia całodobowo.
Zastosowanie preparatów zawierających
Zachowanie to można tłumaczyć niechęcią do
chlorheksydynę u pacjentów obciążonych
ujawnienia najbliższemu otoczeniu faktu bra-
chorobami ogólnoustrojowymi z zapaleniami
ków w uzębieniu. Sposób przechowywania
protetycznymi błony śluzowej jamy ustnej.
protez podczas przerwy nocnej był u większo- Med Rodz 2007, 4: 96-103.
208
2009, 62, 3 Higiena uzupełnień protetycznych
2. Frączak B, Stawska B: Potrzeby protetyczne nień protetycznych na powstawanie infekcji
pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej. grzybiczej błony śluzowej jamy ustnej. Nowa
Protet Stom 2006, LVI, 4: 305-311. Stomatol 2000, 4: 52-55.
3. Gierowska A: Leczenie stomatopatii prote- 12. Pawlik A A: Higiena uzupełnień protetycz-
tycznych powikłanych zakażeniem grzybi- nych. Asyst Hig Stomatol 2007, 2, 3: 26-29.
czym. Mag Stomatol 2005, 15, 11: 70-72.
13. Tarnawska B, Trzeciak H, Markowicz-A
abuś
4. Głowacki W: Analiza kliniczna i statystycz- F: Ocena poziomu świadomości zdrowotnej
na wyników leczenia protetycznego wybra- pacjentów użytkujących ruchome uzupełnie-
nymi rodzajami protez częściowych  część nia protetyczne pod kątem profilaktyki wystę-
powania stomatopatii. Czas Stomatol 1999,
I. Protet Stomatol 1994, XLIV, 4: 188-192.
LII, 12: 828-833.
5. Kanli A, Demirel F, Sezgin Y: Oral candido-
14. Tejchman H, Prośba-Mackiewicz M, Chlebus
sis, denture cleanliness and hygiene habits in
I: Ocena stanu higieny jamy ustnej i uzupeł-
an elderly population. Aging Clin Exp Res
nień protetycznych z precyzyjnymi elementa-
2005, 17, 6: 502-507.
mi retencyjnymi na podstawie badań klinicz-
6. Khasawneh S, al-Wahadni A: Control of den-
nych i wybarwionej płytki bakteryjnej (Część
ture plaque and mucosal inflammation in den-
I, Część II, Część III). Rola higieny w lecze-
ture wearers. J Ir Dent Assoc 2002, 48, 4: 132-
niu protetycznym pacjentów  Część I. Protet
-138.
Stomatol 2004, LIV: 384-387.
7. Kubisiak-Rzepczyk H, Szponar E, Adamski Z:
15. Tejchman H, Prośba-Mackiewicz M, Chlebus
Ocena składu jakościowego oraz lekowrażli-
I: Ocena stanu higieny jamy ustnej i uzupeł-
wości grzybów drożdżopodobnych z rodza-
nień protetycznych z precyzyjnymi elemen-
ju Candida, izolowanych z jamy ustnej użyt-
tami retencyjnymi na podstawie badań kli-
kowników protez płytowych. Dental Forum
nicznych i wybarwionej płytki bakteryjnej 
2008, XXXVI, I: 11-16.
Część II. Protet Stomatol 2005, LV,1: 44-49.
8. Kurnatowska A J, Bieniek J: Poziom bakte-
16. Tejchman H, Prośba-Mackiewicz M, Chlebus
rii próchnicotwórczych u użytkowników czę-
I: Ocena stanu higieny jamy ustnej i uzupeł-
ściowych osiadających uzupełnień protetycz-
nień protetycznych z precyzyjnymi elemen-
nych akrylowych. Protet Stomatol 2006, LVI,
tami retencyjnymi na podstawie badań kli-
2: 130-135.
nicznych i wybarwionej płytki bakteryjnej 
9. A
ata A, Monkos-Jaremczuk E, Staroń K:
Część III. Protet Stomatol 2005, LV,1: 50-53.
Ocena aktualnej częstości występowania
17. Wojciechowska E, Kamińska A, Karasiński
stomatopatii protetycznych oraz czynników
A: Higiena protez i rodzaj diety u pacjentów
sprzyjających ich rozwojowi. Porad Stomatol
użytkujących protezy całkowite. Mag Stomat
2005, 2: 5-10.
2001, XI, 5: 48-51.
10. Mierzwińska-Nastalska E: Leczenie infekcji
Otrzymano: dnia 5.II.2009
grzybiczej jamy ustnej u użytkowników uzu-
Adres autorów: 70-111 Szczecin, ul. Powstańców
pełnień protetycznych. Czas Stomatol 1999,
Wielkopolskich 72
LII, 10: 685-691.
Tel.: [phone]
11. Mierzwińska-Nastalska E, Rusiniak K,
Fax: [phone]
Gontek R, Okoński P: Wpływ higieny uzupeł- e-mail: [e-mail]
209