Technologia pracy umysłowej i

dobrego pisania

1

Spis treści:

1. TECHNOLOGIA PRACY UMYSŁOWEJ

1.1 Pisanie przy dużym budżecie czasu
1.2 Pisanie przy ograniczonym budżecie czasu
1.2.1 Wybór tematu
1.2.2 Analiza wybranego tematu
1.2.3 Plan „psychologiczny” pracy
1.2.4 Plan kompozycyjny pracy
1.2.5 Redagowanie
1.2.6 Weryfikacja

2

. PRZESŁANKI DOBREGO PISANIA

2.1 Tekst
2.1.1 Pojecie tekstu
2.1.2 Konstrukcja tekstu
2.1.3 Etapy konstruowania tekstu
2.1.3.1 Plan tekstu

2

2.1.3.2 Początek i zakończenie tekstu
2.1.3.2.1 Tytuł i początek
2.1.3.2.2 Zakończenie
2.1.4 Struktura akapitów
2.1.5 Problem spójności tekstu
2.1.5.1 Konstrukcje składniowe
2.1.5.2 Wyrazy i wyrażenia spajające
2.1.5.3 Użycie czasu i osoby
2.1.5.4 Powtórzenia słów
2.1.5.5 Środki nawiązania słownego
2.1.5.5 Środki nawiązania słownego
2.1.5.6 Dygresja
2.1.5.7 Akcentowanie głównych myśli
2.1.5.8 Redagowanie
2.2 Logika
2.2.1 Zasady logicznego myślenia
2.2.2 Indukcja i dedukcja
2.2.2.1 Indukcja
2.2.2.2. Dedukcja

3

2.2.3 Porównywanie
2.2.4 Definiowanie
2.2.5 Abstrahowanie uogólniające
2.2.6 Błędy logiczne
2.3 Stylistyka
2.3.1 Pojęcie stylu
2.3.2 Styl indywidualny i typowy
2.3.3 Styl mówiony i pisany
2.3.4 Style funkcjonalne współczesnej polszczyzny
2.3.4.1 Styl artystyczny
2.3.4.2 Styl naukowy
2.3.4.3 Styl publicystyczny
2.3.4.4 Styl urzędowo-kancelaryjny
2.3.4.5 Styl potoczny
2.3.5 Stylizacja
2.3.6 Cechy dobrego stylu
2.3.6.1 Jasność i zrozumiałość
2.3.6.1.1 Poziom kompozycji
2.3.6.1.2 Poziom składni
2.3.6.1.3 Poziom leksykalny

4

2.3.6.2 Precyzja
2.3.6.3 Zwięzłość
2.3.7 Najczęstsze błędy stylistyczne
2.4 Retoryka
2.4.1 Porządkowanie argumentów
2.4.2 Techniki argumentacji
2.4.3 Budowanie wspólnoty retorycznej
3. ANALIZA I INTERPRETACJA TEKSTÓW
3.1 Analiza
3.2 Interpretacja
3.3 Związek analizy i interpretacji
3.4 Początek interpretacji

5

1. TECHNOLOGIA PRACY UMYSŁOWEJ
1.1 Pisanie przy dużym budżecie
czasu

Przede wszystkim nie zabierajmy się do pisania
wtedy, gdy nie czujemy wewnętrznej
gotowości. Kiedy „chodzą nam po głowie"
różne myśli nie związane z tematem pracy,
kiedy nie potrafimy skupić się na temacie i
przywołać z pamięci tego wszystkiego, co
niezbędne do opracowania zagadnienia, lepiej
odłożyć pisanie na później, a jeśli to
niemożliwe, postarać się o to, by nie zmuszać
się do „wyciskania z siebie zdań". Przymus nie
sprzyja pisaniu.

6

Istotne jest także to, by wyzbyć się lęku przed
pisaniem. Źródła tego lęku bywają różne: strach
przed popełnieniem błędu, obawa o własne
kompetencję („czy dobrze piszę"), przesadna
ambicja („czy na pewno ująłem wszystko, co
należało napisać?"). W istocie więc jest to obawa
o to, jak tekst nasz zostanie przyjęty i oceniony.
Należy uzmysłowić sobie, że jeśli podczas pracy
redakcyjnej bezustannie będziemy zastanawiać
się nad tym, jaka będzie ocena naszego tekstu,
to zamiast skupić się na opracowywanym
materiale, nasze myśli będą krążyć zupełnie
gdzie indziej.

7

Sytuacja, gdy mamy dużo czasu na napisanie
pracy, wydawać się może komfortowa. Ale
wiąże się z nią niebezpieczeństwo, że moment
rozpoczęcia pracy będziemy odkładać na
później i może okazać się, że czasu tego mamy
za mało. Dlatego ważne wydają się dwa
aspekty pisania: planowanie i systematyczność.
Biorąc pod uwagę fakt, że w momencie
otrzymania tematu pracy (lub jego wyboru)
mamy już jakieś ogólne wyobrażenie o tym, jak
przyszła praca będzie wyglądała, należy od
razu, „na gorąco" sporządzić ramowy plan
przyszłego tekstu.

8

Plan powinien więc uwzględnić następujące etapy:



wstępne przemyślenia nad zagadnieniami istotnymi dla

tematu pracy,



sporządzenie wykazu „rzeczy do zrobienia" (etap

zbierania

materiałów i konsultacji),



sporządzenie planu naszej pracy w formie zapisu (ustalenie

kolejności poruszanych zagadnień, kolejności rozdziałów

itp.),



praca redakcyjna — pisemne opracowanie zagadnień

według

przygotowanego planu,



weryfikacja (sprawdzenie poprawności i akceptacja

elektów),



(ewentualnie) weryfikacja przez inne osoby,



ostateczna akceptacja gotowego tekstu.

9

1.2 Pisanie przy ograniczonym
budżecie czasu

Przede wszystkim zaś musimy powiedzieć sobie, że

zadanie to potrafimy wykonać, że leży to w sferze

naszych możliwości. Pozytywne nastawienie

jest nam w tym przypadku niezbędne. Z kolei nasz

wysiłek powinniśmy skupić na tym, co mamy do

zrobienia. Dlatego pierwszym naszym zadaniem

będzie dokładna analiza tematu naszej pracy.

Zwykle mamy możliwość dokonania wyboru jednego

spośród kilku tematów i etap ten zadecyduje o tym,

co będziemy dalej robić.



Zapamiętajmy jedną z istotnych zasad, mówiących o

tym, że nie powinniśmy się spieszyć. Starożytni

Rzymianie ujęli to jeszcze inaczej: festina lente, a

więc „spiesz się powoli". Sytuacja, w której się

znaleźliśmy, wymaga od nas uwagi i rozwagi.

10

1.2.1 Wybór tematu
1.2.2 Analiza wybranego tematu

Analiza wybranego tematu Kiedy już podjęliśmy
decyzję o tym, na jaki temat będziemy pisać,
należy dokładnie uświadomić sobie, czego
wymaga od nas sformułowanie tematu. Jeśli
bowiem temat wymaga od nas rozważań na temat
lektury, którą przeczytaliśmy i która nawet nas
zainteresowała, to przecież nie będziemy pisać o
wszystkim, co na jej temat wiemy. W
sformułowaniu tematu kryje się jakiś problem,
który musimy wyłowić i zastanowić się nad tym, w
jaki sposób, wykorzystując znany nam materiałów
problem przedstawić.

11

1.2.3 Plan „psychologiczny” pracy

Plan „psychologiczny" to jeszcze nie plan

ostateczny pracy. Zapiszemy sobie w brudnopisie

to wszystko, co nam się z wybranym tematem

kojarzy, ale w takim porządku, w jakim „przychodzi

nam do głowy". Notujmy wszystko, nie myśląc na

razie o tym, jaki będzie ostateczny porządek pracy,

a raczej o tym, by zgromadzić jak najwięcej

materiału, który wykorzystamy podczas pisania.

Rządzić tu będzie prawo kojarzenia, ważny będzie

każdy pomysł, każda nasuwająca się nam sugestia.

Nie musimy dbać tu o konsekwencję ani precyzję

naszych notatek. Robimy to dla siebie i tylko my

będziemy ich czytelnikiem.

12

1.2.4.5 Plan kompozycyjny pracy

Sporządzanie planu kompozycyjnego to ustalanie

ostatecznego porządku naszej pracy. Musimy

najpierw wziąć pod uwagę to, jaką formą

wypowiedzi będzie nasza praca. Inną więc

kompozycję nadamy rozprawce, inną formę będą

miały

swobodne

rozważania

eseistyczne.

Niezależnie

jednak

od

formy

wypowiedzi

uwzględnić powinniśmy trzy części pracy: wstęp,

część zasadniczą i zakończenie. Korzystając z

naszych

notatek

zawartych

w

planie

„psychologicznym", ustalamy, w jakiej kolejności

należy przedstawić poszczególne zagadnienia,

jakimi przykładami umotywować nasze myśli, by

całość była spójna, logiczna i - co może

najważniejsze - podporządkowana tematowi.

13

1.2.5 Redagowanie

Przystępujemy do pisania naszego tekstu. Wiemy

już, co chcemy napisać, teraz należy zadbać o to,

jaką formę przybierze całość. Jest to oczywiście etap

najważniejszy, najtrudniejszy i zabierający najwięcej

czasu. Nie jest najistotniejsze, w jakiej kolejności

będziemy rozwijać punkty naszego planu, ale warto

robić to według przyjętego planu kompozycyjnego.

Łatwiej wtedy uzyskać spójność stylistyczną całości,

połączyć od razu wstęp z kolejnymi akapitami części

zasadniczej i z zakończeniem. Tu również, podobnie

jak w poprzednim etapie, możemy uzupełniać nasz

tekst o nowe pomysły. Możemy czasem zrezygnować

z jakiegoś pomysłu, który wcześniej wydawał nam

się ważny, ale w trakcie redakcyjnego opracowania

zmieniliśmy w odniesieniu do niego zdanie.

14

1.2.6 Weryfikacja

Kiedy już powstała całość, musimy dokładnie
przeczytać naszą pracę, by ostatecznie usunąć
ewentualne błędy i usterki, zastanowić się nad
kształtem graficznym tekstu. Jeśli jest to
brudnopis, mamy większe możliwości ingerencji,
natomiast jeśli sprawdzamy wersję ostateczną
tekstu, pamiętajmy, że nie wolno nam
pozostawić ani jednego dostrzeżonego błędu.
Jednocześnie zadbajmy o to, by nasze poprawki
były w miarę estetyczne i nie raziły przyszłego
czytelnika.

15

Kilka dobrych rad:



Nie staraj się zrobić wszystkiego naraz. Każdą pracę

najlepiej rozłożyć na etapy i stopniowo, krok po

kroku, zbliżać się do celu.



Pamiętaj o odpoczynku. Umysł nie może zajmować

się bez przerwy tym samym. Szybko się wtedy

męczy i łatwo popełnić błąd. Skończenie jakiejś

części pracy to dobry moment na przerwę. Zajmij

się na chwilę czymś innym. Rozejrzyj się wokół. Daj

odpocząć oczom, bowiem nie lubią one ciągłego

wpatrywania się w jedno miejsce, od czasu do czasu

należy spojrzeć w dal. Nie można także bez przerwy

siedzieć w jednej pozycji. Mózg domaga się

dotlenienia, a krew zaczyna szybciej krążyć, gdy się

ruszamy. Jeśli masz taką możliwość, wykonaj kilka

ruchów lub przespaceruj się.

16



Nie dopuszczaj do siebie myśli, że coś może się

nie udać. Pozytywne nastawienie wpływa

mobilizująco i łatwiej się wtedy myśli.



Ale także nie ufaj sobie zanadto. Szczególnie w

przypadku, gdy podjąłeś jakąś decyzję, zastanów

się jeszcze, czy uwzględniłeś wszystko, czy decyzja

ta na pewno dotyczy całości zagadnienia, a więc

czy wykonałeś zadanie w całości, czy tylko

częściowo.



Pamiętaj, że robisz coś nie dlatego, że musisz, ale

dlatego, że chcesz. Zajmij się tym, co masz do

zrobienia, i zapomnij, po co piszesz swą pracę.



Nie pozostawiaj żadnego fragmentu pracy bez

sprawdzenia.



Nie spiesz się, ale kontroluj czas, jaki ci pozostał.

17

2. PRZESŁANKI DOBREGO PISANIA

2.1 Tekst
2.1.1 Pojęcie tekstu

Łaciński źródłosłów słowa „tekst" odsyła do
znaczeń związanych z tkaniną, plecionką. To dość
pojemna i zarazem odpowiednia metafora, która
ujawnia istotę tekstu, niejako składającego się z
poszczególnych

wątków,

ściśle

ze

sobą

powiązanych i współtworzących całość. Inna
metafora — już nie wywodząca się z nazwy tekstu
— to metafora drzewa: tutaj ponownie pojawia się
zwrócenie uwagi na organiczną całość, którą
powinien być tekst, wzrastający w określonym
porządku, od swoich korzeni po zwieńczenie.

18

Drugi problem wiąże się z faktem, że tekst jest
konstrukcją w pewien sposób oryginalną i
niepowtarzalny (zaznaczam „w pewien sposób",
gdyż z drugiej strony musi on być mniej lub
bardziej

konwencjonalny,

respektujący

określone zasady wypowiedzi

19

I w końcu trzeci problem (łączący się zresztą z
poprzednim), który tu będzie nas interesował.
Tekst jako wypowiedź ma swojego autora, m
również swojego odbiorcę - ważny jest jego
status intelektualny, społeczny,
zainteresowania, stosunek do poruszanego
problemu itp.; charakter odbiorcy wpływa na
przedmiot, konstrukcję oraz na styl wypowiedzi;
należy uwzględniać potrzeby adresata zarówno
merytorycznie, jak i retorycznie: choćby kładąc
w piśmie nacisk na drugą osobę, a nie na „ja" (o
tym osobno).

20

Mówiąc inaczej, tekst istnieje w sytuacji
komunikacyjnej, jest elementem relacji, w które
wchodzą ze sobą ludzie. W związku z tym
faktem ujawnia się kwestia funkcjonalności
tekstu, jego celowości, Tekst jest bowiem
wypowiedzią formułowaną przez nadawcę w
określonym celu, zależnym od danej sytuacji
komunikacyjnej, spełniającym w niej określoną
funkcję (wyróżniamy teksty informacyjne i
przekonujące — podział ten nie do końca
pokrywa się z podziałem na pisma naukowej i
użytkowe

21

Warto tu jeszcze zwrócić uwagę na specyfikę
tekstu pisanego, który istnieje poza swoją
pierwotną sytuacją komunikacyjną, poza
kontekstem, w którym powstał, co powinno mieć
wpływ na precyzję jego kompozycji i dobranych
sformułowań (odpowiednio rozbudowanych).
Odbiorca tekstu musi go zrozumieć w trakcie
lektury, zazwyczaj nie może zapytać autora o
sens i znaczenia jego wypowiedzi, jest ponadto
pozbawiony niewerbalnych aspektów przekazu
(np. gestów, tonu głosu, mimiki twarzy), które
również zawierają informację ważną dla jego
zrozumienia.

22

2.1.2 Konstrukcja tekstu

Zacznijmy od pierwszego wspomnianego
problemu — konstrukcji tekstu. Otóż tradycyjna
definicja tekstu zakłada, że jest on konstrukcją
całościową i zamkniętą, o nieodwracalnym
porządku i postaci, mającą początek, środek i
zakończenie- (jest zatem spójnym i
zorganizowanym zbiorem zdań, odrębnym od
innych zbiorów, jest swoistą całością).

23

Spójność tekstu wynika z jednej strony z
czynników formalnych: chodzi tu o
powierzchniowe połączenie jego elementów, z
drugiej natomiast z czynników głębokich —
semantycznych (znaczeniowych), przede
wszystkim tematu (powiązania elementów treści).
Takie ujęcie przypomina klasyczną, wiele razy
powtarzaną, charakterystykę wypracowania,
mającego budowę trójdzielną, składającego się ze
wstępu, rozwinięcia (osnowy) i zakończenia. Jest
to, można zauważyć, ujęcie strukturalne.

24

Struktura tekstu nie powinna zawierać fragmentów

niepotrzebnych, to znaczy takich, których usunięcie

nie zmieni całego tekstu (wyjątkiem, o czym niżej, są

dygresje). Czasem nawet wskazane jest usunięcie

fragmentu wywodu, który zdaje się niezbędny, ale

zarazem zaciera wyrazistość sformułowania tezy

(zebrane argumenty powinny ją dowodzić, choć

uczciwość nakazuje, by przywoływać także argu

menty przeciwne, z którymi można polemizować

bądź - jeśli w niektórych przypadkach nie obalają

naszej tezy - pozostawić jako inny możliwy sposób

potraktowania problemu). Generalnie także powinna

obowiązywać zasada: minimum słów, maksimum

treści (a więc zasada ekonomii).

25

2.1.3 Etapy konstruowania tekstu

Można wyodrębnić trzy takie etapy:
1) prace przygotowawcze (koncepcyjne i

poszukiwawcze, analityczne, wyciąganie i
weryfikacja wniosków),

2) redagowanie i pisanie tekstu (kompozycja),
3) wprowadzanie różnego rodzaju korekt (prace

redakcyjne - tekst rzadko powstaje w pierwszej
redakcji, powinien ponad to zostać przeczytany
przez autora raz jeszcze po upływie pewnego czasu,
by można przyjrzeć się pracy z pewnego dystansu;
problematyce tej poświęcamy uwagę osobno).

26

2.1.3.1 Plan tekstu

Punktem wyjścia dla redagowania i pisania tekstu
(zwłaszcza bardziej skomplikowanego; trudno na
przykład podejmować się formułowania planu
listu o charakterze osobistym, choć i tu warto
przemyśleć co chce się napisać) powinno być
opracowanie schematu konstrukcyjnego czyli
tzw. planu wypowiedzi — zaczynającego się od
ogólnych dyspozycji — szeregu logicznie
uporządkowanych punktów, przez opracowanie
tez — rozwiniętych zdań, aż po szczegółowy
konspekt — będący skrótową redakcją tekstu.

27

2.1.3.2 Początek i zakończenie
tekstu

Tekst ma stanowić całość, co oznacza z jednej
strony, że powinien wyczerpywać podjęty temat
(sformułowane założenia i cele danej
wypowiedzi), z drugiej natomiast powinien mieć
charakter zamknięty, mieć swoje granice
(kwestia ta wiąże się z kompozycyjną wagą
początku i zakończenia wypowiedzi).

28

2.1.3.2.1 Tytuł i początek

Pierwszą sprawą jest jednak kwestia tytułu tekstu,
który powinien być zarówno atrakcyjny (to pierwsze
spotkanie czytelnika z wypowiedzią, tu zaczyna się
kształtować łączność pomiędzy nim a piszącym),
jak i rzeczowy oraz komunikatywny. Czytelnik
powinien otrzymać informację, o czym będzie
traktowała praca (istotę zagadnienia, jakiś jego,
najczęściej najważniejszy, aspekt, problem); tytuł
ma wskazać na temat pracy. Tytuł nie powinien być
zanadto rozbudowany (choć zdarzają się tytuły
dwuczłonowe, w których drugi człon wyjaśnia bądź
dopowiada pierwszy) i zbyt skomplikowany.

29

Trzeba tu jeszcze dodać, że w niektórych
przypadkach po tytule pracy może pojawić się
dedykacja bądź motto, które powinno być
organicznie związane z całością tekstu (również
ono ukierunkowuje jego lekturę).
Trudno przecenić znaczenie, jakie ma początek
tekstu. Z jednej strony sposób rozpoczęcia
niejako programuje dalszy ciąg pisania, z drugiej
wpływa na czytelnika, może go zachęcić bądź
zniechęcić do lektury, powinien umożliwić mu
uświadomienie sobie, czego ma spodziewać się
po tekście.

30

Można wyróżnić trzy podstawowe typy
rozpoczynania wypowiedzi (i, oczywiście, o wiele
więcej ich różnych realizacji; typy te mogą również
łączyć się ze sobą).
1 . Tradycyjnie tekst rozpoczynano w sposób
panoramiczny, kreśląc tło danego zagadnienia, o
którym traktowała wypowiedź (mogły to być
różnego rodzaju jego konteksty historyczne,
problemowe, przegląd stanowisk badawczych itp.).
I dopiero w tak ukazanej perspektywie pojawiał sit
główny problem. Przy takim rodzaju wstępu należy
zadbać o to, by był on związany bezpośrednio z
tematem wypowiedzi i by nie był nazbyt obszerny.

31

Innym sposobem — wydaje się, że coraz
popularniejszym jest bezpośrednie wprowadzenie
w przedmiot rozważań, np. przez sformułowanie
problemu, postawienie tezy (hipotezy) czy po
prostu podjęcie rozważań analitycznych (tutaj też
można wyróżnić wsiej, który zaczyna się od
cytatu z literatury przedmiotu bądź z
analizowanego i interpretowanego materiału;

32

3) Sposób trzeci polega na specyficznym
komentarzu odautorskim, zapowiedzi dalszej
części tekstu.
Często także - zwłaszcza w przypadku bardziej
skomplikowanych wywodów - dobrze jest/należy
wprowadzić we wstępie rozważania poświęcone
sposobowi rozwiązania problemu (ewentualnie
także definicje używanych pojęć), jak również -
jeśli to konieczne - zakreślić obszar podjętych
dociekań,

sformułować

kryteria

takiego

zakreślenia. Praca, której problem można
rozwiązać

na

wiele

sposobów,

wymaga

uzasadnienia przyjętej metody (taki przypadek
zachodzi również wtedy, kiedy jest to metoda
oryginalna czy kontrowersyjna).

33

Początek tekstu, jak wspomniano, powinien
przykuć uwagę czytelnika, zaangażować go w
dalszą lekturę. Powinien zatem być jak
najbardziej atrakcyjny (nie zawsze jednak można
pozwolić sobie na szczególną oryginalność w tej
mierze, warto tutaj zresztą przestrzec przed
sileniem się na taką oryginalność) - przez
sformułowanie problemu, oraz przez swoją
przejrzystość i rzeczowość. Powtórzmy raz
jeszcze: należy tu także uwzględnić
potencjalnego adresata tekstu, posiadaną przez
niego wiedzę i kompetencje.

34

W początkowej części wypowiedzi autor
powinien także/może zaznaczyć, na ile
omawiana przez niego kwestia jest nowa, na ile
stanowi oryginalne ujęcie danego zagadnienia,
a na ile jest jego systematyzacją (w ten sposób
można zarówno zainteresować czytelnika, jak

i

spłacić dług wobec poprzedników wcześniej
zajmujących się danym problemem).

35

I jeszcze jedna praktyczna uwaga. Otóż często
trudno jest znaleźć to pierwsze zdanie, od którego
ma rozpoczynać się tekst. W takim przypadku
najlepiej po prostu zacząć pisać, wszelkie poprawki
możemy nanieść później i będzie to o wiele
łatwiejsze oraz zabierze mniej czasu niż mozolne
cyzelowanie pierwszego zdania aż przybierze
akceptowalny przez nas kształt. Dlatego też warto
podkreślić pozytywne aspekty tzw. brudnopisu.
Pozwala on także na wprowadzanie zmian
redakcyjnych czy dopisywanie kolejnych
fragmentów do fragmentów już zakończonych. W
brudnopisie możemy notować pojawiające się
pomysły związane z pisanym tekstem, część z nich
może się przydać w trakcie pracy.

36

2.1.3.2.2 Zakończenie

Zakończenie tekstu powinno organicznie wynikać z
jego całości (jeszcze raz przypomnijmy – zwłaszcza
w tekstach naukowych i zbliżonych do nich) oraz
jednocześnie nawiązywać do początku, eksponując
w ten sposób całościowość i zamknięty charakter
konstrukcji.
1)W zakończeniu możemy powtórzyć postawioną
na wstępie tekstu tezę, tym razem jednak popartą
argumentacją zawartą w wypowiedzi (może to być
np. odpowiedź na pytanie; częstym błędem jest
powtarzanie jako wniosku postawionej we wstępie
pracy tezy, bez dodatkowych ustaleń, wynikających
z wywodu pracy).

37

2)Zakończenie może także zawierać wnioski
wynikające z prowadzonych wywodów, zebrane
syntetycznie, uogólnione (mogą zostać
przedstawione w punktach), ewentualnie
innego rodzaju podsumowanie rozważań
(można tu wskazać również na wersję tego typ
zakończenia, w której wyciągnięcie wniosków
zostaje pozostawione czytelnikowi).

38

Można tu odnotować, że istnieje pogląd,
zgodnie z którym takie fragmenty tekstu jak
wstęp i zakończenie powstają na końcu.
Wydaje się jednak, że autorowi od początku
pracy nad tekstem powinna towarzyszyć wizja
jego całości; zwłaszcza wstęp może stanowić
element, który niejako umożliwia
porządkowanie dalszego wywodu. Nie oznacza
to oczywiście, by fragmenty te nie mogły
nabrać swojego ostatecznego kształtu właśnie
po napisaniu tekstu.

39

Zarówno wstęp, jak i zakończenie wypowiedzi
powinny być proporcjonalne w stosunku do jej
części środkowej, nie powinny zatem być
nazbyt rozbudowane. Wypada tu jeszcze raz
przestrzec także przed pisaniem wstępów i
zakończeń luźno związanych z tematem pracy.
Klasycznym błędem - zwłaszcza wypracować
uczniowskiej - jest tu podawanie we wstępie
życiorysu pisarza bez względu na omawiany w
pracy problem.

40

2.1.4 Struktura akapitów

Podstawową jednostką kompozycji tekstu- o
czym niestety niejednokrotnie zapominają
piszący – jest jednak akapit (wyrazy składają się
w tekście na zdania, zdania na akapity, akapity
na podrozdziały itd.), przypominający niejako w
skrócie tekst (w związku z akapitem pojawiają
się wszystkie zagadnienia z zakresu jego
redagowania) - również ma on trójczłonową
budowę, choć reguła ta nie jest aż tak
rygorystycznie przestrzegana. Akapit jest
cząstką tekstu wyróżnioną graficznie,
rozpoczynamy go od nowej linii, wcięciem.

41

Akapit, dzieląc wypowiedź na fragmenty, sprawia,
że staje się ona przejrzysta (łatwiejsza do
przyswojenia w lekturze), akcentuje także jej
logiczny charakter, oddaje porządek myślenia
autora.
Akapit dzieli się na część początkową (mogącą
wprowadzać temat akapitu, mogącą także łączyć
się z poprzednim akapitem, zawierać nawiązanie
do niego), część rozwijającą i podsumowującą (nic
jest ona konieczna, może zawierać nawiązanie do
następnego akapitu). W centrum akapitu znajduje
się, jak wspomniano, jedna myśl, temat, który
skupia wokół siebie poszczególne zdania, wiąże
części składowe akapitu (akapit nie powinien
zawierać zdań niezwiązanych z tą myślą).

42

Taki temat może być wyrażony wprost lub obecny
pośrednio, musi wszakże zaznaczać się w sposób
wyraźny i konkretny. Jak wspomniano, może on
pojawiać się wprowadzony przez początkową część
akapitu, może jednak zaistnieć także w części
rozwijającej.

Należy także pamiętać, aby akapity nie były zbyt
krótkie, zdawkowe (dotyczy to zwłaszcza większej
ilości następujących po sobie akapitów). Z drugiej
strony również nadto rozbudowane akapity są
trudne w lekturze. Wydaje się wiec, że powinna tu
obowiązywać zasada „złotego środka". Można także
przeplatać akapity dłuższe krótszymi.

43

2.1.5 Problem spójności tekstu

W związku z omawianymi, tu kwestiami pojawia się

ważny problem spójności tekstu, zarówno jego

poszczególnych części (począwszy od akapitu), jak

i całości. Ponadto warto zauważyć, że tekst

powinien zachowywać swoją spójność nie tylko

linearnie, ale i ponad prostym następowaniem jego

elementów.
W związku z kwestią spójności tekstu istotna jest

zasada wprowadzenia nowych informacji. Otóż w

spójnym tekście wielozdaniowym to, co stanowi

nową informację w jednym zdaniu, jest

jednocześnie punktem wyjścia dla kolejnej nowej

informacji w zdaniu następnym. Prawidłowość ta

nie zakłada przy tym konieczności powtarzania

poprzedniej informacji w kolejnym zdaniu, gdyż

może ona pozostać jako domyślny zdania.

44

Istnieje cała grupa zróżnicowanych środków,
które można określić mianem wskaźników
spójności wypowiedzi, współtworzących jej
zwartość (mówi się także o sygnałach
kompozycyjnych), sprawiających, że - jak już
wspomniano - tekst jest traktowany jako
mający jednego autora, jednego odbiorcę
(pamiętamy, że te kategorie mogą mieć
charakter zbiorowy, chodzi o jedność „ja"/„my"
i „ty"/„wy" tekstowego) i jeden temat.

45

2.1.5.1 Konstrukcje składniowe
2.1.5.2 Wyrazy i wyrażenia spajające

Należą do nich:



spójniki( „ale", „i", ,,lub", „jednak",

„natomiast"), tzw. spójniki wtórne (inaczej
mówiąc", „słowem", „na przykład", „przy tym",
„w ten sposób”),



zaimki względne („jak”, „gdzie”, „co”,

„który”),



wyrażenia nawiązujące, które niejako

porządkują materię tekstu ( „po pierwsze”, „po
drugie”, „na zakończenie”, „z jednej strony”, „z
drugiej strony”, „zacznę od”, „jeśli chodzi o”).

46

2.1.5.3 Użycie czasu i osoby

Każda wypowiedź powstaje w określonym czasie i z
perspektywy określonej osoby. Jak już wspomniano,
tekst ma jednego autora, który powinien w
konsekwentny sposób manifestować swoje
istnienie przy pomocy odpowiedniej kategorii
gramatycznej (np. „ja" czy „my"). Współcześnie
coraz częściej obowiązującym standardem stało się
występowanie owego „ja". Problem powstaje
wtedy, gdy autor tekstu niekonsekwentnie
konstruuje swoją wypowiedź, używając obu
wymienionych form. Oczywiście mogą się pojawić
takie sytuacje, kiedy jest to nieuniknione, a nawet
wskazane.

47

2.1.5.4 Powtórzenia słów

Wśród powtórzeń, będących czynnikami
spajającymi wypowiedź, można wyróżnić
powtórzenia dokładne i powtórzenia
niedokładne.
Powtórzenia dokładne polegają na ponownym
użyciu danego słowa w użytej już postaci. W
przypadku powtórzeń niedokładnych używamy
sformułowania czy wyrazu bliskoznacznego do
już użytego (lub związanego z nim w sposób
formalny). Pewien problem pojawia się w związku
z powtórzeniami dokładnymi, które zazwyczaj
klasyfikuje się jako błędy stylistyczne.

48

2.1.5.5 Środki nawiązania słownego

Wyróżniamy dwa rodzaje środków tego typu:



nawiązania o charakterze słowotwórczym,



nawiązania o charakterze semantycznym.

W przypadku nawiązań o charakterze słowotwórczym
wrażenie spójności zostaje uzyskane dzięki używaniu słów
należących do jednej rodziny słowotwórczej, które przez to
nawiązują do siebie, natomiast w przypadku nawiązań o
charakterze semantycznym efekt nawiązania (i w
konsekwencji uspójnienia wypowiedzi) zostaje uzyskany
dzięki użyciu słów należących do jednej rodziny tematycznej.
Oba te środki odpowiadają za powstanie spójności treściowej
tekstu.

49

2.1.5.6 Dygresja
2.1.5.7 Akcentowanie głównych
myśli

W przypadku tekstów rozbudowanych i zarazem
skomplikowanych pojawia się jeszcze jedna
kwestia odnosząca się do ich kompozycji,
mianowicie akcentowanie głównych myśli, które
powinny; wyróżnione z materii wywodu. Takie
wyróżnienia mogą mieć i charakter. Po pierwsze,
gdy mamy do czynienia z rozbudowaną myślą
(myślami), można ją wyodrębnić w osobny
akapit (może być nawet jednozdaniowy) czy
podrozdział (również posiadający własny tytuł).

50

Drugi przypadek odnosi się raczej do
pojedynczych zdań czy słów, które można
wyodrębnić przez bezpośrednie wskazanie na
ich‘ wagę (werbalne zwrócenie uwagi
czytającego, np. formułą „wyeksponować"), przez
szersze omówienie danej myśli, zastosowanie
konstrukcji składniowej polegającej na stawianiu
pytania (retorycznego bądź takiego, które ma -
również sformułowaną - odpowiedź) definiowanie
i doprecyzowanie danej myśli, jej ilustracja
przykładami, powtórzenie, w końcu przez
graficzne podkreślenie fragmentu (zastosowanie
wykrzyknika, wielokropka itp.).

51

2.1.5.8 Redagowanie

Ze wskazówek praktycznych związanych z
pisaniem tekstu warto tu zasugerować, by po
napisaniu pracy odłożyć ją na pewien czas i po
jego upływie przeczytać raz jeszcze. Możemy
wtedy dostrzec błędy czy nieporadności, do
których niejako przyzwyczailiśmy się, obcując z
naszym tekstem. Warto także czytać go na głos i
wtedy ujawniają się usterki, których nie widać w
trakcie cichej lektury (np. powtarzanie pewnych
wyrazów, aliteracje czy nazbyt rozbudowane
konstrukcje składniowe, fragmenty pozbawione
logiki itp.).

52

Z kolei tekst pisany przy pomocy komputera
należy przeczytać w wersji wydrukowanej
(zazwyczaj lektura tekstu pojawiającego się na
ekranie nie pozwala na jego pełną poprawę).
Jeśli jest to możliwe, wskazane byłoby, żeby nasz
tekst mógł przeczytać ktoś postronny (w
przypadku tekstu o charakterze naukowym
najlepiej będzie, gdyby był to ktoś będący
znawcą w danej dziedzinie), który może dostrzec
to,

co

my

przeoczyliśmy

z

powodu

wspomnianego już zżycia się z pisaną pracą (o
sprawach tych piszemy w związku z technikami
pracy umysłowej).

53

2.2 Logika

Logika pojawi się w pracy nad tekstem w związku z
dwiema kwestiami. Są to:



Reguły logiki formalnej, wynikające z tradycyjnej

koncepcji prawdy



Zasady budowania wywodu - wnioskowania

(argumentacji i uzasadniania)- zgodnie z porządkiem
indukcyjnym bądź dedukcyjnym; mówiąc inaczej-

zasady

argumentacji

54

2.2.1 Zasady logicznego myślenia

Pierwsza z wymienionych kwestii wiąże się przede

wszystkim

z problemem poprawnego myślenia,

respektującego właśnie

zasady logiki (dwuwartościowej), takie jak:



Prawo tożsamości, dowodzące, że dane zdanie

jest tożsame ze sobą.



Prawo niesprzeczności (inna nazwa: zasada

sprzeczności), zgodnie, z którym, jeśli mamy
dwa zdania sprzeczne, to jedno z nich musi być
fałszywe.

55



Prawo wyłączonego środka, głoszące, że z

dwóch zdań sprzecznych jedno musi być
prawdziwe.



Prawo przechodzenia od ogółu do

szczegółu, wskazujące, że stwierdzenie o
charakterze ogólnym uzasadnia logicznie
stwierdzenia szczegółowe, wchodzące w zakres
tego stwierdzenia ogólnego.



Prawo racji dostatecznej, zgodnie z którym

to, co przyjmujemy i uznajemy, powinno zostać
odpowiednio dowiedzione, uzasadnione.

56

2.2.2 Indukcja i dedukcja

Druga kwestia dotyczy konstruowania tekstu,
zawartego w nim myślenia i przekazu treści
według wspomnianej zasady indukcji lub
dedukcji. Kwestia ta jest szczególnie istotna w
związku z tekstami o charakterze
argumentacyjnym, które nie tylko przedstawiają
określoną wiedzę, ale i mają za zadanie
przekonać do niej odbiorcę, przedstawić
uzasadnienie takiego a nie innego wywodu.

57

W przypadku takich tekstów wywód powinien
stanowić logiczną, spójną konstrukcję, na którą
składają się właściwie dobrane uporządkowane
argumenty (teorie, sądy, fakty, definicje pojęć,
wnioski z analiz, interpretacje itp.). Należy
wystrzegać się luk w rozumowaniu (jeśli jest to
niezbędne, należy odnotować skrót lub odesłać do
literatury przedmiotu, gdzie czytelnik znajdzie
uzupełnienie naszego wywodu) Powinno ono być
przekonywające i oczywiście prawdziwe (należy
wystrzegać się fałszu oraz prób manipulacji
argumentami, np. przez wydobycie ich
macierzystego kontekstu).

58

Tekst powinien prezentować także ewentualne
kontrargumenty - wymaga tego zarówno
rzetelność, jak i możliwość podjęcia dyskusji z
odmiennym stanowiskiem (czasem nawet
korekty własnego stanowiska spowodowanego
pojawieniem się nowej informacji).

59

2.2.2.1 Indukcja

Ujmując rzecz najogólniej, indukcja polega na myśleniu
(wnioskowaniu), które wyprowadza uogólnienie z sądów
Szczegółowych.

2.2.2.2 Dedukcja

Dedukcja z kolei podąża w odwrotnym kierunku - od
uogólnienia ku szczegółom, od prawidłowości do jej
jednostkowej realizacji. W dedukcji mamy do czynienia z

tzw.

sylogizmem, czyli specyficznym sposobem wnioskowania,
polegającym na zestawieniu dwóch przesłanek (większej,
związanej ze wspomnianą prawidłowością ogólną i

mniejszej,

zawierającej prawidłowość szczegółową), z których wynika
konkluzja.

60



W myśleniu posługujemy się zazwyczaj obiema

strategiami, dopełniającymi się w poszukiwaniu
rozwiązania postawionego problemu i trudno
dokonywać w praktyce bezwzględnych
rozgraniczeń pomiędzy nimi (tokowi
indukcyjnemu towarzyszy zazwyczaj jakaś
hipoteza, dedukcja wspiera się dowodami
gromadzonymi indukcyjnie - w ten sposób
zostają zweryfikowane jej założenia).
Niewątpliwie jednak wskazana jest
konsekwencja w wykorzystywaniu i świadomość
odmienności wymienionych sposobów myślenia.

61

2.2.3 Porównywanie



W związku z postępowaniem porównawczym

ważne jest pojęcie tzw. podstawy porównania,

stanowiącej swoisty pretekst do zestawienia

obu (czy większej ilości) faktów, uzasadniającej

to, że je porównujemy (zazwyczaj jest to jakieś

podobieństwo lub związek faktów).



Porównując, powinniśmy także uwzględnić

konteksty, w których funkcjonują porównywane

przez nas fakty - samo dostrzeżenie ich

podobieństwa czy różnicy jest tylko punktem

wyjścia naszej pracy. W wykorzystanym tu

przykładzie pytamy zatem, jak problematyka

człowieka poznającego zostaje przedstawiona

w obu tekstach i jakie ma w nich znaczenia.

62

Z kolei porównywanie będące cechą myślenia wiąże się z
ważną strategią poznawczą, jaką jest analogia -
wnioskowanie przez analogię
Jej istota polega na zestawieniu (przynajmniej) dwóch
faktów, z km jeden jest dobrze znany, drugi natomiast nie.
Twierdzenia dotyczącego faktu znanego zostają
przeniesione na fakt nieznany, a podstawą takiego
przeniesienia jest podobieństwo faktów. W ten sposób
możni wyjaśnić pierwszy z nich przy pomocy drugiego,
analogia staje się dzięki temu figurą heurystyczną - nie
tylko ułatwiającą intelektualne wyjaśnienie danego faktu,
ale i danego faktu, ale i oddziałującą na wyobraźnię.
Wyróżniamy:



analogie całkowite (jeśli dane fakty są porównywalne
zupełnie),



analogie niepełne.

63

2.2.4 Definiowanie



Z zagadnieniem sposobów myślenia wiąże się

jeszcze kwestia definiowania, a więc określania
używanych pojęć w sposób jasny i wyrazisty.
Definicja pozwala nam zastąpić wyraz definiowany
- nie znany - przy pomocy innych, znanych
wyrazów. Jak już to zostało wspomniane, w
niektórych typach tekstów, zwłaszcza naukowych.
wymagane jest, by autor przedstawił definicje
pojęć, którymi sit; posługuje (jeżeli oczywiście jest
to potrzebne - ze względu na precyzję wywodu
czy też wprowadzanie pojęć nieznanych
powszechnie własnych).

64

Klasyczne ujęcie definicji stwierdza, że składa
się ona z dwóch składników: definiowanego i
definiującego. Ten drugi składnik tłumaczy
sens pierwszego przez wpisanie go w
nadrzędną klasę, przywołując pojęcie o
szerszym znaczeniu (z łac. genus proximum -
najbliższy rodzaj) i zarazem wskazując na
odmienność tego, co definiowane (z łac.
differentia specifica - różnica gatunkowa),
wyróżniającą je z owej nadrzędnej klasy.

65



Dialekt — odmiana języka narodowego

używana na określonym terytorium i przez
określoną warstwę społeczną (np. chłopską).
Wyróżnia się swoistymi cechami fonetycznymi
i leksykalnymi, rzadziej morfologicznymi i
składniowymi. W ramach dialektu wyróżnia się
czasem gwary jako odmiany o mniejszym
zasięgu terytorialnym.

66



Symbol jest to indywidualny, niekonwencjonalny,

pozbawiony funkcji pedagogicznej, a także
ornamentacyjnej, wieloznaczny i nieprecyzyjny,
na sugerowaniu określonych wzruszeń oparty
odpowiednik takich jakości, które nie będąc
jakościami jasno skrystalizowanymi, nie
posiadają adekwatnych określeń w systemie
językowym. Symbol taki, poszerzony na szereg
obrazów i analogii, niekiedy na cały utwór, na
skutek kompletnego zlania się warstwy znaku i
znaczenia może stać się bytem autonomicznym
nie podlegającym tłumaczeniu na język
dyskursywny.

67

Inne błędy związane z definiowaniem polegają
najczęściej:



na uwikłaniu się w tzw. Błędne koło definicyjne,

kiedy to samo zdefiniowanie zostaje przez to
samo



na tłumaczeniu czegoś nieznanego przez

nieznane



na sformułowaniu definicji zbyt ogólnej, w

której niedostatecznie zostaje uwzględniony
element mający wyróżnić pojęcie z jego klasy
nadrzędnej.

68

2.2.5 Abstrahowanie uogólniające



Kolejnym ważnym - i, jak się okazuje,

sprawiającym sporo problemów - aspektem
myślenia jest abstrahowanie, zwłaszcza
polegające na uogólnianiu. Nasz tekst i zawarty
w nim wywód zmierza ku określonym wnioskom,
które powinniśmy przedstawić w zakończeniu
pracy bądź w jej podsumowujących
fragmentach. Wnioski te powinny przy tym
przybrać postać uogólnień o charakterze
syntetycznym (nie należy zatem ponownie
przedstawiać jedynie streszczonych sądów
szczegółowych).

69

2.2.6 Błędy logiczne



W związku z tym warto podkreślić, że piszącego
obowiązuje przede wszystkim zasada krytycznego
myślenia (istotne jest zwrócenie uwagi możliwe
sprzeczności w wywodzie).
Jeśli chodzi o kwestię wniosków, to wspomniano już
tutaj, że wskazana jest rozwaga związana z
traktowaniem ich jako pewników (mogą przecież być
tylko prawdopodobne), również przyjmowane
przesłanki wymagają sprawdzenia (mogą na przykład
pochodzić z niesprawdzonych źródeł). Zawsze zalecana
jest ostrożność w zbytnim uogólnianiu wniosków. Dość
częstym błędem, związanym z myśleniem przez
analogię, jest traktowanie przypadkowego
podobieństwa (zbieżności np. o charakterze czasowym)
jako przyczyny.

70

2.3 Stylistyka

2.3.1 Pojęcie stylu



Pierwotnie słowo „styl" (łac. stylus) oznaczało

rylec, którym na powleczonych woskiem
tabliczkach odciskało się znaki pisma. Ponieważ
sposób odciskania (siła nacisku, kąt pochylenia
itp.) był w przypadku każdego piszącego inny,
można było stwierdzić, czy dwie tabliczki wyszły
spod jednej piszącej ręki, czy też zapisywane
były przez różne osoby. Z czasem znaczenie
terminu „styl" rozszerzyło się, dlatego obecnie
można styl zdefiniować jako sposób
ukształtowania czegoś.

71



Pojęcia stylu używa się w wielu dziedzinach

aktywności człowieka, przede wszystkim jako
pojęcia językowego, gdzie przez styl rozumie
się sposób wyrażania się, formułowania
wypowiedzi ustnej czy pisemnej. Ale pojęcie
stylu funkcjonuje także w odniesieniu do sztuki,
oznaczając zespół cech charakterystycznych
dla jakiegoś dzieła, artysty czy epoki (styl
gotycki w architekturze, styl Rembrandta, styl
romantyczny), w odniesieniu do sposobu
postępowania jako tzw. styl bycia, styl
ubierania się, można zrobić coś w dobrym lub
złym stylu.

72

Interesuje nas przede wszystkim językowe znaczenie
słowa, które dało początek dziedzinie językoznawstwa
zwanej stylistyką, zajmującą się opisem, typologią i
wyjaśnianiem sposobów realizowania różnorodnych
wypowiedzi językowych. Wyróżnia się cztery działy
stylistyki:



stylistykę teoretyczną, która zajmuje się

określaniem przedmiotu i metod badań nad stylem,



stylistykę opisową, która charakteryzuje i

klasyfikuje repertuar tzw. środków stylistycznych,



stylistykę normatywną (retorykę), która uczy, jak

posługiwać się środkami językowymi,



stylistykę praktyczną (stosowaną), zajmującą się

analizą i klasyfikowaniem stylów różnych wypowiedzi.

73

2.3.2 Styl indywidualny i typowy

Warto uświadomić sobie różnicę pomiędzy stylem
indywidualni a stylem typowym. W pierwszym
przypadku chodziłoby o takie cechy wypowiedzi, które
odróżniają ją od innych, wskazują na konkretnego
autora i pozwalają go rozpoznać. Wypowiedź taka nosi
piętno indywidualnego stylu, a więc jest ukształtowana
według charakterystycznych dla czyjegoś języka cech,
które dają się rozpoznać także w innych jego
wypowiedziach. W odniesieniu do literatury styl
indywidualny to najczęściej styl autora i styl dzieła
literackiego. W stylu typom chodzi już nie tyle o
indywidualne użycie języka, ile o zespół cech
charakteryzujących pewien rodzaj wypowiedzi, który
konstytuowany jest przez zespół rozpoznawalnych
własności wyznaczających przykład pewien gatunek.

74

2.3.3 Styl mówiony i pisany



Styl mówiony i styl pisany to niejako dwie odmiany

języka, którymi posługujemy się na co dzień.

Wydawać by się mogło, że język pisany jest po

prostu utrwalaniem języka mówionego za pomocą

znaków graficznych. Jest w tym sporo prawdy, ale

w historycznym rozwoju doszło do znacznego

„rozejścia" się mowy i pisma, inny styl wykształcił

się w języku mówionym, inny w pisanym. Być może

stało się, tak dlatego, że mowa jest czymś żywym,

tekst powstaje „na bieżąco' w obecności adresata,

a więc zachowany zostaje kontakt pomiędzy

nadawcą i, odbiorcą, i poza słowami możliwe są

inne formy oddziaływania, jak gest, intonacja

głosu, mimika.

75



Tymczasem język pisany zakłada brak

bezpośredniego kontaktu, dlatego nadawca tekstu
skupia się nie na reakcji odbiorcy jako czymś
aktualnym, ale jako nad pewnym domniemaniem,
możliwością. Stara się taką reakcję przewidzieć i
wywołać, dlatego też większą uwagę musi zwrócić
na poprawność językową, od której uwarunkowane
są reakcje odbiorcy, uzależnione od
komunikatywności tekstu. Autor tekstu pisanego
musi również pamiętać o tym, że sam stwarza
sytuację komunikacyjną i ma do dyspozycji tylko
język, który składa się ze słów i gramatyki (reguł
łącze nia słów w poprawne i zrozumiałe wypowiedzi).

76



Język mówiony w sensie kulturowym jest

oczywiście pierwotny, język pisany jest wtórny.
Jednakże współcześnie to język pisany
wyznacza normy poprawności językowej, to na
podstawie języka pisanego opracowywane są
słowniki i podręczniki gramatyki. Oczywiście,
pomiędzy językiem mówionym i pisanym
zachodzi ciągłe oddziaływanie, zmieniają się
przez to kryteria poprawności językowej,
szczególnie w odniesieniu do języka pisanego.
To, co jeszcze nie tak dawno uchodziło za błąd
językowy, z czasem stało się normą, czymś
akceptowanym w tekście pisanym.

77

2.3.4 Style funkcjonalne
współczesnej polszczyzny

W procesie porozumiewania staramy się zwykle
zmierzać do typizacji naszego języka. Aby nas
lepiej rozumiano, korzystamy często ze
standardów, które mają w języku charakter
obiegowy. Język nie jest jednak jednym
standardem. W zależności od sytuacji, w jakiej się
znajdujemy, sięgamy po pewne utrwalone wzory
zachowań językowych. Wiąże to się również z
celem, dla którego redagujemy jakąkolwiek
wypowiedź.

78

W procesie społecznego rozwoju języka wykształciły się
różne jego odmiany stylistyczne, określane jako style
funkcjonalne. W obrębie języka ogólnego (literackiego,

a

więc takiego, jakim posługuje się ogól wykształconego
społeczeństwa) wyróżnia się:



styl artystyczny,



styl naukowy,



styl publicystyczny, 



styl urzędowo-kancelaryjny,



styl potoczny

79

2.3.4.1 Styl artystyczny

Styl artystyczny związany jest z twórczością

literacką i dąży do oddziaływania na wyobraźnię

odbiorcy, jej pobudzenia, do wywołania

zamierzonych przez autora przeżyć. Chce

wzruszać lub zachwycić czy szokować. Nie

poddaje się kryteriom oceny poprawnościowej,

ponieważ jego kontekstem jest zawartość dzieła,

do którego należy i w którym pełnić ma funkcje

wyznaczone mu przez autora. Trudno dokonać

pełnej charakterystyki stylu artytstycznego, gdyż

jest on spośród stylów funkcjonalnych najbardziej

wieloraki, podlega zmianom zarówno

historycznym, jak i w obrębie pojedynczych dzieł.

80

2.3.4.2 Styl naukowy

Styl naukowy charakterystyczny jest dla prac

naukowych i popularnonaukowych. Cechuje go

specjalistyczne słownictwo, zwykle rzadko

używane w języku potocznym oraz specyficzna

składnia, związana z procesami dowodzenia,

wnioskowania, analizowania i syntetyzowania

przedstawianego materiału. Przeważają zdania

wielokrotnie złożone, zwykle podrzędnie,

połączone spójnikami ukazującymi logiczne

relacje między zdaniami składowymi. Kompozycja

tekstu wynika z toku wywodu, cechuje ją

przejrzystość, konsekwencja, spójność i

logiczność.

81

2.3.4.3 Styl publicystyczny

Styl publicystyczny stosowany jest w tzw. środkach
masowego przekazu (mediach), takich jak prasa,
radio, telewizja. Ponieważ tematycznie wypowiedzi w
stylu publicystycznym są bardzo zróżnicowane, jest to
styl dość niejednorodny, z jednej strony zbliża się
bowiem do stylu naukowego, z drugiej - do stylu
potocznego lub nawet artystycznego. Nastawiony jest
na przekazywanie informacji, zwykle opatrzonych
komentarzem. Ponieważ występuje w tekstach o
charakterze opiniotwórczym, cechuje go nastawienie
perswazyjne (zob. rozdziały o retoryce i gatunkach
publicystycznych).

82

2.3.4.4 Styl urzędowo-kancelaryjny

Styl urzędowo-kancelaryjny charakterystyczny

jest dla wypowiedzi związanych ze

zinstytucjonalizowanymi formami życia

społecznego. Obecny jest on we wszelkiego

rodzaju pismach urzędowych: zarządzeniach,

ogłoszeniach, podaniach itp. (zob. rozdział o

użytkowych formach wypowiedzi). Jego cechą

charakterystyczną jest występowanie utartych

zwrotów frazeologicznych (np. „zwracam się z

prośbą o..." - w podaniu, czy „niniejsze

zarządzenie wchodzi w życie z dniem..." - w

rozporządzeniu). Zwroty te mają najczęściej

charakter oficjalny.

83

2.3.4.5 Styl potoczny

Styl potoczny to podstawowy styl, którym
posługują się na co dzień przedstawiciele jakiejś
wspólnoty narodowej. Dominuje w nim dialog,
przeważa słownictwo potoczne, często pojawiają
się wyrażenia regionalne, żargonowe i gwarowe.
Styl potoczny charakteryzuje się dążeniem do
skrótowości i ekspresywności. Najczęściej
występują w nim zdania pojedyncze lub
równoważniki zdań (formy eliptyczne). Zdania nie
zawsze spełniają kryteria poprawności językowej,
dopuszczalne są tzw. analokuty (zdanie o
nieprawidłowej budowie).

84

2.3.5 Stylizacja



Przez stylizację rozumiemy celowe wprowadzenie

elementów jednego stylu do drugiego. Najczęściej
jest to zabieg artystyczny polegający bądź na
stylizowaniu języka utworu powstałego współcześnie



na język epoki wcześniejszej (archaizacja), bądź na

wprowadzeniu do utworu elementów pewnego
środowiska, np. gwary (dialektyzacja), Stylizacja
może również przebiegać w relacji do innych
utworów (stylizacja biblijna czy sentymentalna).
Zdarza się także, że stylizacja służy celom
satyrycznym lub parodystycznym (zabieg często
stosowany przez autorów tekstów kabaretowych).

85

2.3.6 Cechy dobrego stylu

Możemy powiedzieć o kimś, że ma dobry lub zły

styl. Od czego to zależy? Norma stylistyczna, w

przeciwieństwie do normy językowej, nie jest

skodyfikowania, co oznacza, że nie ma

określonych reguł, które określałyby

jednoznacznie, jaki styl jest dobry, a jaki zły.

Wszystko zależy od tego, czy pomiędzy zamiarem

autora tekstu a mocą oddziaływania powstałego

tekstu zachodzi zgodność czy sprzeczność. Tekst

ma pełnić określone przez autora funkcje. Jeśli

autorowi udało się napisać tekst skuteczny,

można powiedzieć, że styl przez niego

zastosowany jest stylem dobrym.

86

2.3.6.1 Jasność i zrozumiałość
2.3.6.1.1 Poziom kompozycji

Tekst jasny powinien przejrzyście ujawniać swoje tezy,
tzn. dać się przekształcić w kilka lub kilkanaście
zasadniczych tez. sposób łatwo sprawdzić jasność
kompozycyjną tekstu. Warto i zwrócić uwagę na to, czy
poszczególne tezy dają się wyć z mniej więcej
podobnego obszaru tekstu. Jeśli nie, świadczyć [owij o
nieproporcjonalności tekstu. Ponadto warto zawsze
sprawdzić, jaka zachodzi relacja pomiędzy zasadniczym
wątkiem tekstu a dygresjami. Dygresje nie powinny być
zbyt rozległe; jeśli są konieczne, można je wyodrębnić
poza głównym tekstem (jako aneks, dodatek lub
przenieść do przypisów) lub, jeśli są krótkie, pozostawić
jako zasygnalizowane (np. nawiasami) wtrącenia,

87

2.3.6.1.2 Poziom składni

Kolejne zdania powinny się ze sobą przede
wszystkim łączyć (zob. uwagi o spójności
tekstu). Jeśli są z sobą niezharmonizowane, nie
wynikają ze zdania wcześniejszego i nie
zapowiadają następnego, nie ma pomiędzy nimi
zgodność tematycznej, trudno mówić o jasności
i zrozumiałości tekstu. Również zakłócenia
między wewnętrznymi związkami w
poszczególnych zdaniach są zakłóceniem ich
czytelności (zob. błędy składniowe).

88

2.3.6.1.3 Poziom leksykalny

Zakłóceniem jasności tekstu może być
nadużywanie terminologii specjalistycznej
(oczywiście nie dotyczy to tekstów
adresowanych do specjalistów w danej
dziedzinie) oraz wyrazów obcych tam, gdzie z
powodzeniem można użyć słów rodzimych. Nie
zmuszajmy czytelnika do tego, aby musiał
ciągle zaglądać do słownika wyrazów obcych.

89

2.3.6.2 Precyzja

Przede wszystkim powinniśmy używać słów
zgodnie z ich znaczeniem. Jeśli nie jesteśmy
pewni, czy używane przez nas słowo
zostanie odebrane we właściwym znaczeniu,
sięgnijmy do odpowiedniego słownika
(języka polskiego, wyrazów obcych,
frazeologicznego czy specjalistycznego,
warto także zajrzeć do słownika wyrazów
blisko-znacznych, aby ustalić zakres użycia
jakiegoś słowa).

90

Bywa tak, że nie nakładają się na siebie
znaczenia słów w języku potocznym i w
języku specjalistycznym, co łatwo może
wprowadzić nieporozumienia (zawsze
sprawdźmy znaczenie nieznanego słowa z
cytowanego fragmentu cudzego tekstu,
może ten cytat dotyczy zupełnie czegoś
innego niż nam się wydaje). Pamiętajmy
także o tym, że wyrazy bliskoznaczne mają
różne zakresy znaczeniowe i nie można
dowolnie ich zamieniać.

91

2.3.6.2 Prostota

Styl prosty to oczywiście nie styl prostacki, ale
taki, który unika nadmiaru środków
obrazowania, zbędnych „ozdobników". Różne
środki obrazowania są czasem niezbędne,
szczególnie w takich fragmentach tekstów,
których zadaniem jest zbudowanie w
świadomości odbiorcy wyobrażenia przedmiotu,
o którym mówi tekst. Warto i trzeba wówczas
sięgać po porównania, epitety, a nawet
metafory. Pełnią one wtedy zamierzone przez
autora funkcje i bywają, niezbędne.

92

2.3.6.3 Zwięzłość

Styl zwięzły to styl ekonomiczny, oszczędny.
Autor powinien skonstruować swą wypowiedź
tak, by uniknąć nadmiernej rozwidlili (tekst byłby
„przegadany") i przesadnej lakoniczności
(powstałyby wtedy pewne treści
niedopowiedziane, a wiec niejasne). Inaczej
mówiąc, autor powinien użyć tyle słów, ile jest to
niezbędne do wyrażenia zamierzonych treści.
Czasem koniecznie są różnego rodzaje
wyjaśniające dopowiedzenia, powtórzenia
przedstawionych raz już zagadnień, ich parafrazy.

93

2.3.7 Najczęstsze błędy stylistyczne

Do błędów językowych zaliczymy:
1)

BŁĘDY LEKSYKALNE:

a) użycie wyrazu w niewłaściwym znaczeniu, np. Mam swój

własny pokój od czasu, kiedy rodzice zaadoptowali (za
miast: zaadaptowali) strych.;

b) użycie wyrazu w zniekształconej postaci, np. Pralkę należy

podłączyć do gniazdka z uziemnieniem. (zamiast:
uziemieniem);

c) nieusprawiedliwione (niekonieczne) użycie wyrazu

pochodzącego z języka obcego, np. Trzeba zainstalować
nowe
drajwery (zamiast polskiego odpowiednika: sterowniki)
w komputerze;

d) użycie wyrazu w niewłaściwym kontekście, np. Ten wywód

został źle skanalizowany (zamiast: ukierunkowany);

94

2)

BŁĘDY GRAMATYCZNE

(odstępstwa od reguł

gramatycznych):
a) niewłaściwe użycie kategorii przypadka, rodzaju lub
liczby związanych z wyrazem, np. W łazience odpadło ze
ściany sześć kafelek (zamiast: kafelków, w liczbie
pojedynczej „ten kafelek", a nie „ta kafelka") lub Został
mi tylko jeden pomarańcz (zamiast: jedna
pomarańcza);
3)

BŁĘDY SKŁADNIOWE

(odstępstwa od norm

konstruowania zdań pojedynczych i złożonych):
a) nierespektowanie w zdaniu: związków zgody, np. Do
kina
przyszło tylko dwoje panów (zamiast: dwóch panów),
związków rządu, np.: Biuro podatkowe poszukuje
maszynistkę (zamiast: maszynistki) i związków
przynależności, np. Balon w końcu wylądował na ziemię
(zamiast: na ziemi);

95

b) niewłaściwe użycie spójników, np. Wczoraj
padał nie deszcz, a śnieg (zamiast: Wczoraj padał
nie deszcz, ale śnieg);
c) błędne użycie imiesłowowego równoważnika
zdania, np. Idąc na spacer spadla mi czapka
(zamiast: Kiedy szedłem na spacer, spadła mi
czapka);
4)

BŁĘDY FRAZEOLOGICZNE

(dotyczą

niewłaściwego zastosowania związków
wyrazowych, tzw. związków frazeologicznych):
a) zastąpienia jednego składnika związku innym,
np. We wczorajszym wystąpieniu telewizyjnym
minister snuł perspektywy (zamiast: snuł
plany);

96

b) niewłaściwą analogią jednego związku do drugiego,
np,
Pisarz ten pod koniec życia zarzucił pióro (zamiast:
zarzucił pisanie lub odrzucił pióro);

c) tzw. skrzyżowanie, „kontaminacja" dwóch związków,

np. Polacy we wczorajszym meczu odnieśli porażkę
(zamiast: ponieśli porażkę; odnieść można zwycięstwo);
d) tzw. tautologie, np. Trzeba się zająć rozwiązaniami
szczegółowymi, generalizowanie i uogólnianie nic nam
nie
da (słowa „generalizowanie" i „uogólnianie" znaczą to
samo) i pleonazmy, np. Kondycja naszej firmy poprawiła
styli lepsze (poprawa zawsze jest zmianą na lepsze).

97

Najczęściej spotykamy dwa rodzaje błędów
stylistycznych:

Pomieszanie stylów
Wyobraźmy sobie podanie skierowane do urzędu
napisane w formie wiersza lirycznego lub pracę
naukową napisaną stylem potocznym.
Przypominałoby to sytuację pójścia na przyjęcie
dyplomatyczne w piżamie lub odpoczynek na
plaży w stroju wizytowym. Chcąc uniknąć błędu
pomieszania stylów, należy opanować
skonwencjonalizowane zasady redagowania
różnych form wypowiedzi. Wiele z tych zasad
odnajdzie czytelnik w niniejszej książce.

98

Powtórzenia wyrazów
Zacznijmy od tego, że nie zawsze powtórzenia

wyrazów są błędem. Powtórzenie może być

walorem stylistycznym tekstu, jeśli jest celowe

i uzasadnione. Poprzez powtórzenie możemy

szczególnie uwypuklić znaczenie słowa,

podkreślić jego wagę, nadać tekstowi większą

siłę oddziaływania. W innych przypadkach,

kiedy możemy uniknąć powtórzenia, będziemy

klasyfikować je jako błąd. Sposobów unikania

powtórzeń jest wiele, przede wszystkim słowo

możemy zastąpić innym, które jest wobec

niego bliskoznaczne, lub zastosować

omówienia (peryfrazy).

99

2.4 Retoryka
2.4.1 Porządkowanie argumentów

Tekst powstaje w określonych okolicznościach i
często jest zwrócony do konkretnego słucham
(określonej sytuacji perswazyjnej). I właśnie tego
słuchacza należy uwzględnić
dobierając argumenty (to problem zwłaszcza
tekstów stricte perswazyjnych, przekonujących).
W związku z tym istotne będą takie kryteria
odnoszące się do adresata wypowiedzi, jak: wiek,
płeć, klasa społeczna, zawód, narodowość,
wartości, wiedza, kultura, biografia odbiorcy, a
także status przekonującego (to, jak jest
postrzegany przez odbiorcę).

100

Tradycja retoryczna wprowadza podział argumentów na
trzy typy:
1)

argumenty ad rem, czyli odnoszące się do

ukazywanego przedmiotu (można je określić mianem
merytorycznych),

2)argumenty ad hominem, czyli odwołujące się do

zasobu wiedzy i doświadczeń odbiorcy (tu możemy
powołać się na jakieś znane przykłady, powszechnie
funkcjonujące przekonania),

3)argumenty ad personam, czyli związane z

właściwościami nadawcy i odbiorcy wypowiedzi (dla
przykładu można tu docenić zainteresowanie odbiorcy
elaną kwestią bądź skrytykować brak takiego
zainteresowania).

101

Uwzględnienie perspektywy odbiorcy wiąże się
także z koniecznością przedstawiania mu
dowodów stopniowo, rozpoczynając od tego, co
bardziej znane i mniej skomplikowane, mniej
znaczące - kończąc na rzeczach oryginalnych i
trudnych, pozostawiając najmocniejsze argumenty
na koniec. W ten sposób ułatwia się rozumienie
tekstu i zarazem przyciąga uwagę czytelnika, choć
można również spotkać pogląd przeciwny, zgodnie
z którym - by zyskać zaciekawienie czytelnika -
najmocniejszy argument należy przedstawić na
początku wywodu, by niejako od razu zniewolić
odbiorcę (wówczas warto zakończyć swoją
wypowiedź również mocnym argumentem).

102

Jeśli chodzi o sposób przedstawienia
kontrargumentów, to można korzystać tu z
różnych strategii. Mogą one zostać przywołane
we wstępie pracy jako poglądy przeciwne, które
będą odpierane w tekście - wtedy wstęp nabiera
charakteru krytycznego i polemicznego.
Kontrargumenty można także uwzględnić w
środkowej części wywodu, zestawiając je na
zasadzie przeciwwagi z własną tezą. Mogą one
również zostać przywołane w podsumowującej
części pracy - w takim przypadku ukazują inne
możli we stanowisko w danej sprawie.

103

2.4.2 Techniki argumentacji

Jeden ze sposobów odnosi się zarówno do
argumentowania, jak i kontrargumentowania i polega
na wprowadzeniu do wywodu przykładu (może to być
żart, anegdota, przysłowie, opowiadanie itp.)
ilustrującego prezentowaną informację, ewentualnie
na posługiwaniu się metaforą, traktowaną
jako sposób przybliżenia przekazu. Możemy tu sięgnąć
do tzw. toposów - ustalonych w tradycji sposobów
ukazywania określonych kwestii; takim toposem jest
np. motyw okrętu będącego metaforą państwa, często
wykorzystywany w mowach politycznych. Osiągamy w
ten sposób efekt większej przystępności wypowiedzi
(jej obrazowości), apelując nie tylko do
intelektualnych możliwości odbiorcy, wskazując na to,
co w danej wspólnocie zostało już uznane.

104

Kolejny chwyt - związany z poprzednim —
polega na nagromadzeniu wielu różnych
związanych z przedmiotem perswazji
argumentów (będą to dowody intelektualne,
metafory, porównania, przykłady, toposy itp.) a
także na skumulowaniu wielu różnorodnych
dowodów. W ten sposób uzyskujemy wrażenie
pełnego przedstawienia kwestii, ujęcia jej z
wielu stron, ponadto odwołujemy się do całej
osobowości odbiorcy.

105

Ważnym sposobem dotyczącym konstruowania
naszej argumentacji jest dostrzeżenie i
uprzedzenie ewentualnych zarzutów pod jej
adresem(już wspominaliśmy o kwestii
uwzględnienia kontrargumentów). Dzięki temu
osłabiamy ich moc, zazwyczaj eksponując
jednocześnie skomplikowanie omawianego
problemu.)

106

Często spotykany jest sposób
kontrargumentowania polegający tu odwróceniu
znaczenia argumentów występujących w
krytykowanym wywodzie. Postępowanie takie
(„tak. ale../") wiąże się z możliwością
interpretacji danej kwestii, innym jej
rozumieniem i wartościowaniem UD
zaproponował autor krytykowanego wywodu.
Przyjmujemy wówczas jego argumenty, ale
wydobywamy z nich odmienny sens.

107

Można tu jeszcze wskazać na sposoby, które
bliskie są technikom manipulacji. Ich
wykorzystanie wskazane jest zwłaszcza w
tekstach perswazyjnych. Będzie to np.
stawianie pytań, które są zarazem sugestią („z
tym zapewne się zgodzisz?"), lub stawianie
pytań alternatywnych, ograniczających
możliwość odpowiedzi („czy damy się dalej
oszukiwać, czy zrobimy z tym porządek?”).

108

2.4.3 Budowanie wspólnoty
retorycznej

Jak można było zauważyć, celem technik
perswazyjnych jest stworzenie swoistej wspólnoty,
porozumienia, które połączy nadawcę wypowiedzi i
jego odbiorcę. Służą temu różne zabiegi językowe,
o których była mowa (np. figury słów, które
zmieniają układ wyrazów, np. powtórzenie, lub
tropy, z którymi mamy do czynienia, gdy jedno
wyrażenie używamy zamiast innego - tak jest w
metaforze; warto tu odnotować, że i wybór słownic
twa, np. specjalistycznego, ma podobną funkcję;
zbudowaniu wspólnoty porozumienia może służyć
także ironia itp.)

109

Istotne jest ponadto odpowiednie oferowanie
wartościami - na perswazję składają się zabiegi
wartościujące: intelektualnie, etycznie, emocjo
nalnie. Autor wypowiedzi stara się przy jej pomocy
przekonać adresata, że posługuje się jego językiem
(pojęciami, wartościami itp.), że odpowiada na jego
potrzeby (stąd konieczność znajomości odbiorcy lub
odbiorców naszego tekstu). Stara się przedstawić
wartościującą wizję świata, w której on i odbiorca
wypowiedzi mają znaleźć się po tej samej stronie -
zająć takie samo stanowisko w danej kwestii (a
przynajmniej utrudnić mu powiedzenie „nie").
Zwróćmy uwagę, że w tym celu używamy głównie
argumentów ad hominem i ad personam.

110

Autor wypowiedzi niejako toczy dialog z jej
odbiorcą (w
rozmaity sposób apelując do niego, także przy
pomocy zwrotów językowych). We wstępie
tekstu zalecane jest pozyskanie przychylności
słuchacza (czytelnika). Możemy uzyskać taki
efekt przez podkreślenie, że zabieramy głos z
obowiązku bądź z urzędu (także widząc
konieczność wypowiedzi na dany temat,
kierując się troską). Istnieją ponadto specjalne
toposy skromności, zwięzłości i dedykacji,
będące

utartymi

sformułowaniami

charakteryzującymi mówcę i jego wypowiedź.

111

Dobrze jest dać słuchaczowi do zrozumienia, że
darzy się go szacunkiem, natomiast
przeciwnikowi - że uznaje się go. Ważne jest
także, by nie mówić zbyt wiele o sobie, może to
bowiem wzbudzić w odbiorcy irytację.
W zakończeniu tekstu (oprócz rekapitulacji
wywodu) możemy zmierzać także do
pozytywnego nastrojenia wobec nas odbiorcy
wypowiedzi i, ewentualnie, do zrażenia go
wobec naszego przeciwnika; tutaj ponadto
można raz jeszcze zaapelować do uczuć
adresata. Sugerowane jest, jak wspomniano,
zakończenie przy pomocy mocnego argumentu.

112

3. ANALIZA I INTERPRETACJA
TEKSTÓW
3.1 Analiza

Analiza to etap pierwszy, polegający na
ustaleniu, z jakich elementów składa się tekst,
jaki jest ich układ, wzajemne powiązania i
funkcje. Analizując tekst, staramy się rozpoznać
jego strukturę, wyodrębnić jego elementy
składowe.

113

Czynności analityczne dają się ująć w trzy grupy

działań:

1) wyodrębnianie elementów składowych tekstu

na poszczególnych poziomach jego organizacji
(od fonetycznego do składniowego),

2)ustalanie relacji pomiędzy wyodrębnionym

elementem a innymi elementami składowymi
struktury tekstu,

3)określanie miejsca wyodrębnionego elementu w

całości tekstu, jego funkcji w tworzeniu
znaczenia tekstu jako całości.

114

3.2 Interpretacja

Najogólniej wyodrębnić można dwa rodzaje

kontekstów.

1)Pierwszy z nich to taki, do którego tekst (w tym

także tekst literacki) bezpośrednio należy, którego
jest składnikiem.

2) Drugi rodzaj kontekstu to taki, który jesteśmy w

stanie przywołać jako interpretatorzy dzieła, który
wydaje nam się niesprzeczny z tekstem, a wręcz
sugerowany przez niego. Tu również niezbędny jest
etap analizy, który „naprowadzi" nas na właściwy
kontekst. O ile pierwszy typ kontekstu określilibyśmy
jako „pewny", o tyle drugi - jako „sugerowany”.

115

Interpretowanie tekstów ma bardzo starą tradycję,
podobnie jak refleksja nad interpretacją obrosła już
w wiele wypowiedzi teoretycznych. Początki
interpretacji wiązać należy z czasami starożytnymi.
Pierwszymi interpretatorami (niekoniecznie
tekstów pisanych) byli kapłani, którzy - jako
wtajemniczeni — objaśniali ludziom tajemnice
bogów. Z kolei tradycją interpretacyjną wiązać
należy z objaśnianiem dzieł pisarzy starożytnych
(filologia) i tekstów biblijnych (egzegeza). Refleksja
nad interpretacją przeniknęła następnie do filozofii
w postaci pytania o rozumienie miejsca człowieka
w świecie. Teksty stały się wyrazem owego
rozumienia, świadectwem określania przez
człowieka jego rozumienia świata.

116

Wróćmy do pytania o wyznaczniki poprawności
interpretacji. Przede wszystkim należy uznać
istnienie tekstu, który, gdy raz pojawił się z woli
autora, jest czymś stałym i niezmiennym.
Wydawać by się mogło, że dokonanie
interpretacji tekstu to zrekonstruowanie intencji
autora, który zawarł w tekście określone
znaczenia, i dotarcie do tych znaczeń
gwarantowałoby właściwe odczytanie.
Tymczasem dotarcie do intencji autora uznać
należy za rzecz niemożliwą - można się co
najwyżej do niej mniej lub bardziej zbliżyć.

117

Na drugim biegunie byłaby interpretacyjna
intencja czytelnika.
Każdy utwór w indywidualnym czytelniczym
oglądzie istnieje w sposób właściwy dla danego
odbiorcy. Każdy może powiedzieć, że „dla mnie
utwór ten znaczy to a to", i trzeba przyznać, że
każdy ma prawo do wyrażenia takiego sądu.
Gdyby jednak zgodzić się na to, że każdy może
interpretować utwór na swój sposób,
mielibyśmy do czynienia z sytuacją, w której
trudno byłoby mówić o dialogu czytelniczym.

118

Wśród tych szkół interpretacyjnych wymienić można
między innymi:



krytykę psychoanalityczną, która dążyła do objaśniania
dzieła kontekstem wiążącym się z podświadomością autora
bądź epoki, w której dzieło powstało,



egzystencjalizm, który dążył do ukazania sytuacji
jednostki w świecie, opozycji między wolnością i
odpowiedzialnością, koniecznością i uwarunkowaniami
dokonywanych przez nią wyborów,



Nową Krytykę, której przedstawiciele dążyli do
oderwania tekstu od uwikłań genetycznych, a więc nie
interesowała ich ani „intencja autorska" ani
związki dzieła z epoką, w której powstało, ale
„integralność" tekstu, która polega na wewnętrznej
autonomiczności, na swoistej grze znaczeń wewnątrz
utworu,

119



poetykę lingwistyczną, która dążyła do

ujęcia tekstu jako swoistego przekazu
językowego odmiennego od innego typu
przekazów, a więc przedstawiciele tej szkoły
kładą nacisk na tzw. funkcję poetycką tekstu
polegającą na tym, że sposób organizacji tekstu
dominuje nad innymi jego funkcjami,



dekonstrukcjonizm, którego zwolennicy

ukazywali dzieło jako konstrukcję opartą na
opozycjach (przeciwstawieniach), które nie tyle
odzwierciedlają rzeczywistość, ile ją
ustanawiają.

120

3.3 Związek analizy i interpretacji

Podkreślając wielokrotnie związek interpretacji z
analizą, mówiliśmy o dwóch etapach pracy nad
tekstem. W praktyce jednak proces analizy
zwykle przebiega równocześnie z procesem
interpretacji.
Oczywiście rozmiar tego rozumienia będzie
różny u różnych czytelników. Bywa, że
jednokrotna lektura utworu przyniesie nam
rozumienie, bywa też, że po kilkakrotnej
lekturze tekstu czujemy się wobec niego
bezradni.

121



Wynika to z jednej strony ze stopnia trudności

tekstu, z drugiej zaś - z naszych kompetencji
czytelniczych. Z kompetencjami czytelniczymi
jest trochę tak jak ze słuchem muzycznym.
Albo ktoś jest nim obdarzony od urodzenia i
wtedy może zostać wirtuozem, albo brak mu
tego daru i skazany jest na to, by korzystać z
pośrednictwa innych.

122

3.4 Początek interpretacji

Pamiętać należy, że nawet wtedy, gdy
interpretujemy jakiś konkretny tekst, nasze
działania interpretacyjne są ukoronowaniem
wszystkich dotychczasowych naszych lektur,
które stają się punktem odniesienia dla
interpretowanego tekstu. Są teorie (tzw.
intertekstualne), które mówią, że żaden tekst nie
istnieje w izolacji, przeciwnie - powiązany jest z
innymi tekstami, które stanowią dla niego sferę
odniesień i mogą (a nawet muszą) stanowić
kontekst interpretacyjny.

123

Źródło:



Jak pisać?, Michał Kuziak, Sławomir

Rzepczyński

Park Edukacja, Warszawa - Bielsko-Biała 2008.

124