Antropologia kulturowa

Wykład VII

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Antropologia klasyczna w centrum

swojego zainteresowania umieściła

kwestie bezpośrednio związane z płcią

(rodzina, stosunki pokrewieństwa)

• Jednak paradoksalnie sama płeć nie

była dostrzegana przez ówczesnych

antropologów

• Traktowano ją jako obiektywny

element sieci krewniaczych, a nie

wytwór o charakterze kulturowym

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Symptomem zmian

w tej kwestii była

praca Margaret

Mead Dojrzewanie

na Samoa wydana

w 1928 roku

• Poruszała ona

kwestię

kulturowych

wymogów

związanych z płcią i

dorosłością

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Jednak prawdziwy rozkwit studiów nad

płcią w kulturze nastąpił w efekcie
ruchów społecznych przełomu lat 60. i
70.

• Miały one charakter zdecydowanie

feministyczny i doprowadziły do
sytuacji, w której antropologiczna
refleksja nad płcią w kulturze de facto
dotyczy prawie wyłącznie kulturowych
wymogów stawianych przed kobietami

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Ogólną tendencją charakteryzującą prace

mieszczące się w tym nurcie było
przekonanie o hierarchicznym charakterze
kulturowych relacji między płciami

• Kobiety miały w niej zajmować niższe

pozycje i być zdominowane przez mężczyzn

• Szczególnie wpływowa okazała się koncepcja

Sherry Ortner wskazująca na paralele między
postrzeganiem podziału męskie –żeńskie a
rozróżnieniem kultura - natura

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Twierdziła ona, że ma to charakter

uniwersalny ze względu na rozrodcze

różnice między kobietami a mężczyznami

• Kobiety więcej, niż mężczyźni, są powiązane

z dziećmi, co sprawia, że ich aktywność jest

bardziej „naturalna”, niż „kulturowa”

• Następnie Ortner zakłada, że na zasadzie

analogii to rozróżnienie jest też przekładane

na projektowane relacje kobiet i mężczyzn,

w których mężczyzna, jako człowiek niosący

kulturę, musi podporządkowywać sobie

naturę i narzucać jej własne warunki

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Ta analogia pod wieloma względami stałą się

atrakcyjna:

• - odpowiadała doświadczeniom codziennej

praktyki w społeczeństwie, w którym
powstała

• - część materiałów etnograficznych

potwierdzała ją (np. obserwacje C. Levi –
Straussa wśród Bororo)

• - była ważnym argumentem w feministycznej

krytyce ładu społecznego (atak paternalizmu
i zmaskulinizowanego społeczeństwa

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Ale jednocześnie

wzbudziła krytykę (i
to nie tylko męskich
szowinistów)

• Okazało się, że

istnieje wiele
społeczeństw, w
których ten
schemat nie istnieje
– np. Kaulongowie z
Nowej Brytanii

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Rozrodczość jest tam

rzeczywiście traktowana
jako coś „naturalnego”,
będącego w opozycji do
kultury

• Budzi ona ogromny lęk w

mężczyznach
unikających
jakichkolwiek kontaktów
z kobietami i
brzydzących się seksem

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• W związku z tym cała inicjatywa

związana z zalotami oddana jest

kobietom, którym przyzwala się wręcz

na agresję wobec upatrzonych

mężczyzn

• Dopóki ludzie nie są powiązani w

małżeństwa, uznaje się ich za

żyjących w kulturze, małżeństwo zaś

jest kalające i przybliża małżonków do

natury (co odzwierciedlone jest w

zmianie miejsca zamieszkania)

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Inaczej jest także u

Gimi żyjących na
Nowej Gwinei

• Tam las, a więc to, co

dzikie, postrzega się
jako to, co
najbardziej duchowe
i wzniosłe, zaś
uprawna przestrzeń
jako to, co
przyziemne

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Jednocześnie zakłada

się, że niemożliwe jest
okiełznanie natury
przez kulturę

• I o ile w tym schemacie

mieszczą się mężczyźni,
jako związani z naturą,
o tyle brak w nim kobiet
– dopiero związki
między kobietami a
mężczyznami
traktowane są jako coś
kulturowego

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Te dane etnograficzne mocno podważyły

zasadność tezy Ortner, a często prowadziły

do wniosku, iż jest ona w istocie dalece

eurocentryczna

• Inna argumentacja przeciwko tej tezie

wychodziła od rozróżnienia między

wzorami idealnymi i wzorami

realizowanymi w kulturze europejskiej

• Wykazywała ona, że schemat rodziny, w

której kobieta zajmuje się „ogniskiem

domowym”, a mężczyzna kontaktuje się ze

światem zewnętrznym jest ideałem w

praktyce rzadko realizowanym

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Co więcej, zauważono, ze praktycznie w

żadnej społeczności tradycyjnej nie da się
dostrzec ewidentnej dominacji mężczyzn
nad kobietami

• Wszystko wskazuje na to, że w

społecznościach przednowoczesnych obie
płcie miały autonomiczną strefę wpływów i
cieszyły się w jej obrębie dużą swobodą

• Dopiero epoka nowoczesna doprowadziła

do zachwiania tej równowagi na niekorzyść
kobiet

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Dyskusje doprowadziły zatem do

stopniowej rezygnacji w badaniach
antropologicznych z posługiwania się
ogólną kategorią strukturalną płci

• Natomiast skłoniły antropologów do

badań nad działaniami osób
wykonujących określone role płciowe i
warunkowanych nie tylko wymogami
strukturalnymi, ale także własną oceną
sytuacji

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Nie znaczy to, że studia w „duchu

Ortnerowskim” zostały zarzucone,

lecz lokują się one raczej na

obrzeżach antropologii

• Dobrym ich przykładem jest praca M.

Karwatowskiej i J. Szpyry –

Kozłowskiej Lingwistyka płci. Ona i on

w języku polskim

• Autorki analizują w niej

androcentryczny (preferujący cechy

męskie) charakter języka polskiego

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• Androcentryzm ten przejawia się, ich

zdaniem na ośmiu poziomach:

• 1. W imionach i nazwiskach
• 2. W słowotwórstwie rzeczowników

pospolitych

• 3. Lukach leksykalnych
• 4. gatunkowości rzeczowników

męskoosobowych

Płeć jako czynnik różnicujący

kulturowo

• 5. Asymetrycznego wizerunku płci w

słownictwie, frazeologii, przysłowiach

• 6. Pejoratywizacji rzeczowników

żeńskoosobowych

• 7. Asymetriach w systemie

rodzajowym

• 8. Nierównorzędności płci w różnych

rodzajach tekstów

Zagadnienia

Do przemyślenia

1. Mocne i słabe strony

koncepcji płci kulturowej

Sherry Ortner