© Anna Karabowicz

Staropolskie prawo

Staropolskie prawo

małżeńskie osobowe

małżeńskie osobowe

© Anna Karabowicz

Prawo małżeńskie osobowe

Prawo małżeńskie osobowe



małżeńskie prawo osobowe a majątkowe

małżeńskie prawo osobowe a majątkowe



normowało zawarcie małżeństwa, jego

normowało zawarcie małżeństwa, jego

ustanie, stosunki osobowe między

ustanie, stosunki osobowe między

małżonkami, właściwość sądów w

małżonkami, właściwość sądów w

osobowych sprawach małżeńskich

osobowych sprawach małżeńskich



charakter prawa osobowego

charakter prawa osobowego

małżeńskiego:

małżeńskiego:

1.

1.

do koń. XII w. – charakter świecki

do koń. XII w. – charakter świecki

2.

2.

od pocz. XIII w. – charakter wyznaniowy

od pocz. XIII w. – charakter wyznaniowy

© Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa – świecka

Zawarcie małżeństwa – świecka

forma

forma



świecka forma

świecka forma



najdawniejsze formy zawarcia małżeństwa:

najdawniejsze formy zawarcia małżeństwa:

1.

1.

faktyczne pożycie – wspólne zamieszkanie, oświadczenie woli,

faktyczne pożycie – wspólne zamieszkanie, oświadczenie woli,

powszechne wśród ludzi ubogich

powszechne wśród ludzi ubogich

2.

2.

porwanie kobiety (

porwanie kobiety (

raptus puellae

raptus puellae

) – bardzo powszechne, do poł. XIII w.

) – bardzo powszechne, do poł. XIII w.

3.

3.

kupno żony – przekształcone ze zwyczaju porywania; najbardziej

kupno żony – przekształcone ze zwyczaju porywania; najbardziej

powszechne; umowa między ojcem kobiety a narzeczonym, z

powszechne; umowa między ojcem kobiety a narzeczonym, z

początku realna, z czasem kupno władzy (

początku realna, z czasem kupno władzy (

mundium

mundium

), opieki nad

), opieki nad

kobietą od ojca, cena przekształciła się w formę „podarku

kobietą od ojca, cena przekształciła się w formę „podarku

oswadziebnego”, symboliczną, potem w wiano

oswadziebnego”, symboliczną, potem w wiano

4.

4.

od XIII w. 2 etapy formalnej umowy małżeńskiej:

od XIII w. 2 etapy formalnej umowy małżeńskiej:

a)

a)

zmówiny – umowa przedślubna między rodzinami narzeczonych (z

zmówiny – umowa przedślubna między rodzinami narzeczonych (z

czasem z udziałem pośrednika = dziewosłęba, innych świadków) –

czasem z udziałem pośrednika = dziewosłęba, innych świadków) –

zobowiązanie do zawarcia małżeństwa w przyszłości (termin ślubu,

zobowiązanie do zawarcia małżeństwa w przyszłości (termin ślubu,

materialne warunki małżeństwa), narzeczony wręczał ojcu

materialne warunki małżeństwa), narzeczony wręczał ojcu

narzeczonej jako zadatek drobną sumę pieniężną, przedmiot, np.

narzeczonej jako zadatek drobną sumę pieniężną, przedmiot, np.

obrączkę, który traktowano jako zakład (

obrączkę, który traktowano jako zakład (

vadium

vadium

) gwarantujące

) gwarantujące

wykonania zobowiązania; ojciec kobiety także dawał podobny zakład

wykonania zobowiązania; ojciec kobiety także dawał podobny zakład

(różdżka, laska)

(różdżka, laska)

b)

b)

zdawiny (ślub) – realizacja zmówin, uroczysta czynność prawna

zdawiny (ślub) – realizacja zmówin, uroczysta czynność prawna

oddania oblubienicy panu młodemu (zdjęcie wianka, wiązanie rąk);

oddania oblubienicy panu młodemu (zdjęcie wianka, wiązanie rąk);

towarzyszyły mu: przenosiny (przeprowadzka do domu męża),

towarzyszyły mu: przenosiny (przeprowadzka do domu męża),

pokładziny (

pokładziny (

copula carnalis

copula carnalis

)

)

© Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

forma

(do 1563 r.)

(do 1563 r.)



Kościół Katolicki a małżeństwo:

Kościół Katolicki a małżeństwo:

1.

1.

małżeństwo jako sakrament, którego

małżeństwo jako sakrament, którego

udzielają sobie sami nowożeńcy, a nie

udzielają sobie sami nowożeńcy, a nie

ksiądz, który był jedynie świadkiem

ksiądz, który był jedynie świadkiem

2.

2.

małżeństwo powstaje na skutek

małżeństwo powstaje na skutek

zgodnego oświadczenia woli mężczyzny i

zgodnego oświadczenia woli mężczyzny i

kobiety (

kobiety (

consensus facit nuptias

consensus facit nuptias

)

)



walka Kościoła z poligamią, zawieraniem

walka Kościoła z poligamią, zawieraniem

małżeństwa przez porwanie, kupno,

małżeństwa przez porwanie, kupno,

ograniczanie swobody zawarcia

ograniczanie swobody zawarcia

małżeństwa poprzez wymóg zgody

małżeństwa poprzez wymóg zgody

rodziców

rodziców

© Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

forma

(do 1563 r.)

(do 1563 r.)



początkowo Kościół nie określał szczegółowo

początkowo Kościół nie określał szczegółowo

formy zawarcia małżeństwa – tylko

formy zawarcia małżeństwa – tylko

oświadczenie woli stron, ksiądz błogosławił

oświadczenie woli stron, ksiądz błogosławił

świecko zawarte małżeństwo zwykle

świecko zawarte małżeństwo zwykle

następnego dnia

następnego dnia



stopniowo ingerował w sprawy małżeńskie –

stopniowo ingerował w sprawy małżeńskie –

monopol Kościoła w/s małżeńskich osobowych:

monopol Kościoła w/s małżeńskich osobowych:

ustawodawstwo + jurysdykcja

ustawodawstwo + jurysdykcja



1197 r. – legat papieski Piotr z Kapui nakazał

1197 r. – legat papieski Piotr z Kapui nakazał

stosowanie w Polsce kościelnej formy zawarcia

stosowanie w Polsce kościelnej formy zawarcia

małżeństwa – nieprzestrzegany szczególnie na

małżeństwa – nieprzestrzegany szczególnie na

wsi

wsi

© Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

forma

(do 1563 r.)

(do 1563 r.)



Kościelna forma zawarcia małżeństwa:

Kościelna forma zawarcia małżeństwa:

1.

1.

od 1215 r. nakaz zapowiedzi – w 3 kolejne niedziele/święta

od 1215 r. nakaz zapowiedzi – w 3 kolejne niedziele/święta

przed zawarciem małżeństwa w kościołach parafialnych

przed zawarciem małżeństwa w kościołach parafialnych

narzeczonych w celu ujawnienia przeszkód małżeńskich;

narzeczonych w celu ujawnienia przeszkód małżeńskich;

szlachta osiadła od I poł. XV w. została zwolniona od

szlachta osiadła od I poł. XV w. została zwolniona od

zapowiedzi

zapowiedzi

2.

2.

ślub zawarty w obliczu Kościoła (in facie

ślub zawarty w obliczu Kościoła (in facie

Ecclesiae

Ecclesiae

) –

) –

oświadczenie woli w obliczu kapłana i w obecności

oświadczenie woli w obliczu kapłana i w obecności

świadków; śluby szlachty osiadłej zawierano w domu

świadków; śluby szlachty osiadłej zawierano w domu

jednego z nowożeńców (zazwyczaj panny młodej)

jednego z nowożeńców (zazwyczaj panny młodej)



uboga ludność nadal stosowała zwyczajową formę

uboga ludność nadal stosowała zwyczajową formę

zawarcia małżeństwa – do poł. XVI w. Kościół je tolerował i

zawarcia małżeństwa – do poł. XVI w. Kościół je tolerował i

uważał związek za ważny, ale traktował tę formę jako

uważał związek za ważny, ale traktował tę formę jako

tajemną wobec siebie i nakazywał uzupełnić kościelną

tajemną wobec siebie i nakazywał uzupełnić kościelną

formą

formą



XIII w.: zmówiny przekształciły się w zaręczyny (

XIII w.: zmówiny przekształciły się w zaręczyny (

sponsalia

sponsalia

de futuro

de futuro

) = oświadczenie zawarcia małżeństwa w

) = oświadczenie zawarcia małżeństwa w

przyszłości, zdawiny w umowę ślubu (

przyszłości, zdawiny w umowę ślubu (

sponsalia de

sponsalia de

praesenti

praesenti

)

)

© Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna

Zawarcie małżeństwa - kościelna

forma

forma

(po 1563 r.)

(po 1563 r.)



dekret

dekret

Tametsi

Tametsi

(1563 r.) uchwalony przez Sobór Trydencki

(1563 r.) uchwalony przez Sobór Trydencki

z l. 1545-1563 – reforma kanonicznego osobowego prawa

z l. 1545-1563 – reforma kanonicznego osobowego prawa

małżeńskiego (obowiązywał do 1917 r., zasady takie same

małżeńskiego (obowiązywał do 1917 r., zasady takie same

do dziś) – przyjęcie w Polsce na mocy uchwał synodu

do dziś) – przyjęcie w Polsce na mocy uchwał synodu

piotrkowskiego 19.05.1577 r.

piotrkowskiego 19.05.1577 r.

1.

1.

nowożeńcy mają zdolność zawarcia małżeństwa przed

nowożeńcy mają zdolność zawarcia małżeństwa przed

właściwym plebanem (zazwyczaj panny młodej)

właściwym plebanem (zazwyczaj panny młodej)

2.

2.

zgoda nowożeńców tworzy małżeństwo

zgoda nowożeńców tworzy małżeństwo

3.

3.

ksiądz jedynie świadkiem zawarcia małżeństwa, które

ksiądz jedynie świadkiem zawarcia małżeństwa, które

błogosławił

błogosławił

4.

4.

obowiązkowa obecność 2 świadków

obowiązkowa obecność 2 świadków

5.

5.

obowiązywały zapowiedzi

obowiązywały zapowiedzi

6.

6.

egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu

egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu

7.

7.

nieważność umowy ślubnej = brak powstania sakramentu;

nieważność umowy ślubnej = brak powstania sakramentu;

powody:

powody:

a)

a)

brak zgody (wady oświadczenia woli: brak świadomości,

brak zgody (wady oświadczenia woli: brak świadomości,

błąd, podstęp, groźba, pozór)

błąd, podstęp, groźba, pozór)

b)

b)

brak właściwej formy

brak właściwej formy

c)

c)

zaistnienie przeszkód zrywających

zaistnienie przeszkód zrywających

© Anna Karabowicz

Przeszkody małżeńskie

Przeszkody małżeńskie



definicja – czynniki przeszkadzające zawarciu

definicja – czynniki przeszkadzające zawarciu

małżeństwa; podział na:

małżeństwa; podział na:

1.

1.

przeszkody zrywające

przeszkody zrywające

– powodowały nieważność

– powodowały nieważność

małżeństwa

małżeństwa

2.

2.

przeszkody wzbraniające

przeszkody wzbraniające

– nie dopuszczały do

– nie dopuszczały do

zawarcia małżeństwa, ale zawarte z ich

zawarcia małżeństwa, ale zawarte z ich

pogwałceniem było ważne

pogwałceniem było ważne



katalog przeszkód sformułował Kościół już w

katalog przeszkód sformułował Kościół już w

średniowieczu

średniowieczu



niektóre przeszkody regulowało prawo świeckie – np.

niektóre przeszkody regulowało prawo świeckie – np.

w prawie staropolskim: wymóg zgody

w prawie staropolskim: wymóg zgody

rodziców/opiekunów (brak powodował utratę przez

rodziców/opiekunów (brak powodował utratę przez

kobietę prawa do posagu); od 1511 r. „małżeństwa

kobietę prawa do posagu); od 1511 r. „małżeństwa

córek rolniczych są wolne”, ale w praktyce

córek rolniczych są wolne”, ale w praktyce

wymagano zgody właściciela wsi na małżeństwo z

wymagano zgody właściciela wsi na małżeństwo z

obcym poddanym; prawo litewskie: przeszkoda

obcym poddanym; prawo litewskie: przeszkoda

różnicy pochodzenia; 1616 r. kara śmierci dla obu

różnicy pochodzenia; 1616 r. kara śmierci dla obu

stron za małżeństwo chrześcijanki z Tatarem

stron za małżeństwo chrześcijanki z Tatarem

© Anna Karabowicz

Przeszkody małżeńskie

Przeszkody małżeńskie

1.

1.

Przeszkody zrywające

Przeszkody zrywające



pokrewieństwo – w linii prostej zakaz bezwzględny; w linii

pokrewieństwo – w linii prostej zakaz bezwzględny; w linii

bocznej ograniczony do pewnego stopnie pokrewieństwa

bocznej ograniczony do pewnego stopnie pokrewieństwa

(od X w. do VII stopnia komputacji kanonicznej; od soboru

(od X w. do VII stopnia komputacji kanonicznej; od soboru

laterańskiego IV w 1215 r. do IV stopnia)

laterańskiego IV w 1215 r. do IV stopnia)



powinowactwo

powinowactwo



pokrewieństwo sztuczne, prawne (adopcja)

pokrewieństwo sztuczne, prawne (adopcja)



pokrewieństwo duchowe

pokrewieństwo duchowe



wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne

wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne



istniejące małżeństwo jednej ze stron

istniejące małżeństwo jednej ze stron



brak chrztu jednej ze stron

brak chrztu jednej ze stron



nieświadoma nierówność stanowa

nieświadoma nierówność stanowa



cudzołóstwo

cudzołóstwo



impotencja

impotencja



porwanie kobiety

porwanie kobiety

2.

2.

Przeszkody wzbraniające

Przeszkody wzbraniające



różnorodność wyznania wśród chrześcijan

różnorodność wyznania wśród chrześcijan



niepełnoletność jednej ze stron

niepełnoletność jednej ze stron

© Anna Karabowicz

Kanoniczne prawo osobowe

Kanoniczne prawo osobowe

małżeńskie – XVI-XVIII w.

małżeńskie – XVI-XVIII w.



krytyka i naruszenie monopolu Kościoła

krytyka i naruszenie monopolu Kościoła

Katolickiego w zakresie ustawodawstwa i

Katolickiego w zakresie ustawodawstwa i

sądownictwa w/s osobowych małżeńskich

sądownictwa w/s osobowych małżeńskich

1.

1.

gallikanizm we Francji – rozróżnienie

gallikanizm we Francji – rozróżnienie

umowy (regulowanej prawem świeckim)

umowy (regulowanej prawem świeckim)

od sakramentu (regulowanego prawem

od sakramentu (regulowanego prawem

kanonicznym)

kanonicznym)

2.

2.

protestantyzm – zaprzeczenie

protestantyzm – zaprzeczenie

sakramentalnego charakteru

sakramentalnego charakteru

małżeństwa, instytucja całkowicie

małżeństwa, instytucja całkowicie

świecka podlegająca prawu świeckiemu

świecka podlegająca prawu świeckiemu

© Anna Karabowicz

Rozwiązanie małżeństwa

Rozwiązanie małżeństwa



w prawie świeckim

w prawie świeckim



śmierć, ale ograniczenia w swobodzie ponownego zamążpójścia

śmierć, ale ograniczenia w swobodzie ponownego zamążpójścia

wdowy

wdowy



rozwód – za obopólną zgodą, jednostronnie – powody musiały być

rozwód – za obopólną zgodą, jednostronnie – powody musiały być

udowodnione

udowodnione



proskrypcja

proskrypcja



w prawie kanonicznym

w prawie kanonicznym



śmierć

śmierć



wyjątkowo rozwiązanie małżeństwa zawartego, ale niedopełnionego

wyjątkowo rozwiązanie małżeństwa zawartego, ale niedopełnionego

(często pod warunkiem wstąpienia 1 strony do klasztoru)

(często pod warunkiem wstąpienia 1 strony do klasztoru)



faktyczne rozdzielenie małżonków – separacja – za ich zgodą lub na

faktyczne rozdzielenie małżonków – separacja – za ich zgodą lub na

mocy orzeczenia sądowego, stała lub czasowa

mocy orzeczenia sądowego, stała lub czasowa



w prawach innych wyznań

w prawach innych wyznań



kościoły protestanckie – rozwód z powodu cudzołóstwa

kościoły protestanckie – rozwód z powodu cudzołóstwa



kościół prawosławny – rozwód z powodu cudzołóstwa, zesłania na

kościół prawosławny – rozwód z powodu cudzołóstwa, zesłania na

wieczną katorgę, zaginięcie bez wieści, nieuleczalnej choroby,

wieczną katorgę, zaginięcie bez wieści, nieuleczalnej choroby,

niemocy płciowej, nastawanie na życie współmałżonka

niemocy płciowej, nastawanie na życie współmałżonka



wyznanie mojżeszowe – instytucja listu rozwodowego

wyznanie mojżeszowe – instytucja listu rozwodowego



unieważnienie małżeństwa w prawie Kościoła Katolickiego

unieważnienie małżeństwa w prawie Kościoła Katolickiego

–

–

stwierdzenie nieważności od początku umowy ślubnej, a tym

stwierdzenie nieważności od początku umowy ślubnej, a tym

samym brak powstania sakramentu

samym brak powstania sakramentu

© Anna Karabowicz

Jurysdykcja w sprawach

Jurysdykcja w sprawach

osobowych małżeńskich

osobowych małżeńskich



małżeństwa kanoniczne – od XIII w. przejmowanie

małżeństwa kanoniczne – od XIII w. przejmowanie

jurysdykcji w sprawach małżeńskich osobowych

jurysdykcji w sprawach małżeńskich osobowych

przez sądy kościelne

przez sądy kościelne



małżeństwa prawosławnych – podlegały jurysdykcji

małżeństwa prawosławnych – podlegały jurysdykcji

Kościoła Prawosławnego, ale w ich stosunku sądy

Kościoła Prawosławnego, ale w ich stosunku sądy

świeckie dłużej rywalizowały z kościelnymi – na

świeckie dłużej rywalizowały z kościelnymi – na

ziemiach ruskich urzędnicy państwowi i dominialni

ziemiach ruskich urzędnicy państwowi i dominialni

w XV-XVII w. sami udzielali prawosławnym ślubów i

w XV-XVII w. sami udzielali prawosławnym ślubów i

rozwodów mimo protestów hierarchii prawosławnej

rozwodów mimo protestów hierarchii prawosławnej



małżeństwa protestantów – udzielane przez

małżeństwa protestantów – udzielane przez

pastorów podlegały sądom tego wyznania, ale w

pastorów podlegały sądom tego wyznania, ale w

coraz większym zakresie sądom państwowym

coraz większym zakresie sądom państwowym



małżeństwa żydowskie – podlegały sądom

małżeństwa żydowskie – podlegały sądom

kahalnym

kahalnym