Zespół FAS

Charakterystyka, sytuacja

szkolna dzieci z tym zespołem,

formy pomocy

Katarzyna Łabęcka i Karolina Mikowska

•FAS

—

alkoholowy zespół płodowy to

zespół nieprawidłowości w rozwoju
dziecka związanych z piciem alkoholu
przez ciężarną matkę. Jest to
problem jeszcze stosunkowo mało
znany w Polsce. FAS - Alkoholowy
Zespół Płodowy;
FAE – Alkoholowy Efekt Płodowy

• Alkohol jest teratogenem, który ma

wpływ na rozwijający się płód. Z

łatwością przenika przez łożysko. To,

czy dziecko będzie miało cechy

charakterystyczne dla zespołu FAS,

zależy od ilości wypijanego alkoholu.

Mózg rozwija się przez cały okres

ciąży i narażenie go na działanie

alkoholu w jakimkolwiek momencie

ciąży, może wpłynąć na jego

prawidłowy rozwój.

• Alkohol najmocniej uszkadza

następujące rejony mózgu: móżdżek,
płaty czołowe, hipokamp i ciało
modzelowate. Pierwszy z nich
odpowiedzialny jest za koordynację
ruchu. W płatach czołowych z kolei
zachodzą m.in. procesy planowania
czy kontroli emocji. Hipokamp jest
jednym z ośrodków pamięciowych, a
ciało modzelowate to wiązka włókien
łączących obie półkule mózgu.

Spożycie alkoholu w I

trymestrze ciąży:

• uszkadza mózg;
• osłabia rozwój komórek;
• atakuje główne organy płodu takie

jak serce czy nerki;

• prowadzi do deformacji twarzy;
• powoduje poronienia.

Spożycie alkoholu w II

trymestrze ciąży:

• osłabia rozwój mózgu;
• powoduje poronienia zagrażające

życiu matki;

• uszkadza mięśnie, skórę, gruczoły,

kości i zęby.

Spożycie alkoholu w III

trymestrze ciąży:

• osłabia rozwój mózgu i płuc;
• prowadzi do zaburzenia rozwoju

wzrostu.

Poniżej przedstawiono zdjęcie mózgu

dziecka zdrowego (po lewej) oraz

dziecka z Zespołem FAS (po prawej).

Diagnoza FAS oparta jest na

następujących kryteriach:

• charakterystyczne rysy twarzy;

• mała waga urodzeniowa;

• dysfunkcja OUN;

• wywiad dotyczący narażenia na działanie

alkoholu w życiu płodowym.

Dzieci, u których nie stwierdza się

wszystkich fizjologicznych objawów, mogą

być zdiagnozowane jako mające Fetal

Alcohol Effects (FAE – Alkoholowy Efekt

Płodowy).

Charakterystyczne rysy

twarzy

• Szeroko rozstawione oczy
• Małe szpary oczne (krótsza

odległość

• między wewnętrznymi i

zewnętrznymi

• kącikami oczu)
• Opadające powieki (jedna

lub obydwie)

• Fałd skórny w kąciku oka

( fałd mongolski)

• Wąska górna warga
• Brak rynienki podnosowej
• Szeroka nasada nosa
• (spłaszczona środkowa

część twarzy)

• Krótki szeroki nos

• Tyłożuchwie
• Zniekształcenie

małżowin usznych

• Specyficzne

ułożenie włosów na
głowie, tzw.
„wicherek”

• Nisko osadzone

uszy

• Małożuchwie

(słabo rozwinięta
żuchwa)

u 16-sto latka
• Obok wcześniej

wymienionych cech
dysmorficznych

• można

zaobserwować
specyficzne,

• nadmierne

owłosienie.

• Nie zawsze FAS widać tak wyraźnie. Są dzieci,

które wyglądają właściwie zupełnie normalnie i

nie różnią się od swoich zdrowych rówieśników. Że

coś jest nie tak, stwierdza się dopiero po ich

rozwoju. I to jest właśnie najgorsza sprawa. Dzieci

z FAS bardzo często wykazują zaburzenia w

rozwoju umysłowym, a ich IQ jest niższe niż dzieci

matek niepijących. Mają problemy w nauce,

problemy ze zrozumieniem reguł życia

społecznego i dostosowaniem się do nich,

problemy w relacjach międzyludzkich. Nawet w

życiu dorosłym są niedojrzałe umysłowo i

emocjonalnie, niezdolne do stworzenia stałych,

zdrowych związków. Większy niż w przypadku

zdrowych ludzi odsetek cierpiących na FAS

popełnia samobójstwo lub wkracza na drogę

przestępczą.

Wadliwe funkcjonowanie

układu nerwowego wpływa na:

• 1. Odruchy Charakterystyczne dla dzieci z FAS

są przetrwałe odruchy wczesnodziecięce, które

hamują rozwój i powodują nieprawidłowe

kształtowanie się wyższych funkcji. U małych

dzieci odruchy nie wykształcają się prawidłowo,

bywa nawet, że powstają w reakcji na

niepoprawny bodziec lub są sprzężone z innymi

odruchami. Utrzymują się one nadmiernie długo.

Zdarza się także, że nie są wzbudzone odruchy,

które są ważne dla człowieka z punktu widzenia

przetrwania i adaptacji, np. odruch ssania.

• 2. Dotyk, czucie, równowagę U dzieci z FAS występują

zaburzenia czucia głębokiego i powierzchniowego.

Nadwrażliwość dotykowa charakteryzuje się tym, że

delikatny dotyk dziecko może odbierać jako bodziec

bólowy, przeszkadzają mu metki w ubraniach i szorstkie

tkaniny. Rzadziej zdarza się niedowrażliwość

powierzchniowa. W tym przypadku dziecko nie odczuwa

delikatnego dotyku. Występują też zaburzenia czucia

głębokiego. Osoba z tym zaburzeniem nie czuje w sposób

adekwatny bodźców informujących o niebezpieczeństwie

np. dużego wychłodzenia organizmu, symptomów

poważnej choroby itp. Dzieci z FAS mają także problemy z

koordynacją ruchową, nie potrafią określić swojego

położenia w przestrzeni i nie znają granic własnego ciała.

3. Wzrok Niejednokrotnie dziecko ma prawidłowo

rozwinięty narząd wzroku, jednak jego widzenie jest

upośledzone. Może mieć ono trudności w rozpoznawaniu i

interpretacji kształtów, słabą pamięć wzrokową, problemy z

wyodrębnianiem figur z tła. Bardzo charakterystyczne jest

też ograniczenie pola widzenia oraz zaburzona koordynacja

między okiem a ręką.

• 4. Słuch Narząd słuchu jest przeważnie

prawidłowo rozwinięty, mimo to dziecko może

mieć trudność w rozpoznawaniu dźwięków oraz

interpretacji przekazu emocjonalnego. Często

pojawia się też nadwrażliwość słuchowa lub słuch

przytępiony. Związane jest to zniekształceniem

małżowiny usznej.

5. Motorykę dużą Dziecko jest niezgrabne w

ruchach, ma trudności z ruchami intencjonalnymi

i z planowaniem. Zdarzają się też problemy z

wykonywaniem ruchów naprzemiennych,

bieganiem, marszem, skokami itp.

6. Motorykę małą Dziecko nie kontroluje ruchów

ręki. Brakuje mu precyzji w posługiwaniu się

dłonią i poszczególnymi palcami. Stąd trudności w

posługiwaniu się sprawnie łyżką czy długopisem.

• 7. Mowę Charakterystyczna dla dzieci z FAS jest duża

dysproporcja pomiędzy mową ekspresyjną, a mową

recepcyjną . Dzieci te mówią bardzo dużo, posługują się

płynną mową, mają duży zasób słownictwa, jednakże

rozumienie mowy jest znacznie ograniczone. Zdarza się,

że zdolność mówienia jest opóźniona. Znaczenie słów

jest mylone, występuje zastępowanie słów innymi,

podobnie brzmiącymi.

8. Rozwój społeczny Dzieci dotknięte FAS mają duże

trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliskich więzi.

Słabo dostosowują się do panujących norm społecznych i

często nie rozumieją ich. Mają też trudność w

przewidywaniu konsekwencji swoich działań. Problemem

jest brak myślenia abstrakcyjnego, co uniemożliwia

rozumienie aluzji, żartów itp.

9. Emocje Charakterystyczna jest labilność

emocjonalna. Brak jest umiejętności rozpoznawania i

okazywania emocji. Bywa, że jeden wzorzec nastroju

utrzymuje się bardzo długo, niezależnie od czynników

zewnętrznych.

Ze względu na wpływ FAS na powyższe

obszary funkcjonowania człowieka, można

z dużym prawdopodobieństwem określić z

jakimi trudnościami szkolnymi będą

borykać się dzieci dotknięte tą chorobą.

Język polski:

• problemy z czytaniem spowodowane

zaburzeniami wzroku i widzenia

• problemy z pisaniem wynikające ze słabej

sprawności motorycznej

oraz ograniczonej umiejętności planowania

motorycznego

• trudności z rozumieniem tekstu

• mylenie słów o podobnym brzmieniu

Matematyka i inne przedmioty ścisłe:

• problemy z wnioskowaniem i myśleniem przyczynowo-

skutkowym

• problemy z liczeniem przekładające się na brak umiejętności

sprawnego posługiwania się pieniędzmi, kalendarzem,

zegarkiem, itp.

• problemy z rozumieniem i ocenianiem relacji przestrzennych

Przedmioty artystyczne

• problemy z zadaniami abstrakcyjnymi, wymagającymi

własnej aktywności twórczej

Wychowanie fizyczne

• problemy z zadaniami wymagającymi dobrego planowania

motorycznego,

koordynacji ruchowej, równowagi i oceny relacji

przestrzennych

Trzeba jednak wspomnieć, że większość dzieci w FAS z

łatwością wykonuje zadania z przedmiotów artystycznych i z

wychowania fizycznego. Zajęcia ruchowe dostarczają im

bowiem potrzebnej stymulacji czuciowo-ruchowej i nie są

obciążające poznawczo.

Możliwości dzieci i

nastolatków:

Typowy pięciolatek:
• Chodzi do przedszkola
• Potrafi wykonać 3

polecenia wydane na
raz

• Współpracuje z

rówieśnikami w
zabawie

• Potrafi się dzielić
• Potrafi czekać na

swoją kolej

Pięciolatek z FAS:
• Działa jak „uparty

dwulatek”

• Potrafi wykonać jedno

polecenie

• Pomaga i naśladuje

mamę

• Siedzi spokojnie przez

5-10 minut

• Bawi się indywidualnie

Typowy

dziesięciolatek:

• Odpowiada na

abstrakcyjne pytania

• Współpracuje z

innymi

• Rozwiązuje problemy
• Uczy się wyciągać

wnioski

• Rozwija kontakty

społeczne

Dziesięciolatek z

FAS

(odpowiada

wiekowi 6 lat):

• Uczy się

eksperymentując

• Powtarza słowa
• Naśladuje

zachowania

• Szybko męczy go

wysiłek umysłowy

• Uznaje zabawy pod

kierownictwem

Typowy 18 – latek:

• Dąży do niezależności
• Ma swoje plany

życiowe

• Oszczędza pieniądze
• Potrafi zorganizować

sobie życie

18–latek z FAS
(odpowiada

rozwojowi 10-
latka):

• Potrzebuje narzucenia

zasad i kierownictwa

• Ubogi zasób

zainteresowań

• Żyje „tu i teraz”, nie

potrafi przewidywać

• Cechuje go nadmierna

ciekawość, irytacja

POMOC DLA DZIECI Z FAS W

SYSTEMIE SZKOLNYM

• Większość dzieci z FAS może być traktowana jako dzieci

niepełnosprawne z wszystkimi należącymi się im

formami pomocy. Zespoły Orzekające działające przy

Poradniach Pedagogiczno-Psychologicznych mogą

wydać dziecku z FAS orzeczenie o potrzebie

kształcenia specjalnego, które jest podstawą do

objęcia go edukacją specjalną (szkoła specjalna, klasa

integracyjna, dostosowanie programu do wymagań

ucznia w klasie masowej, nauczanie indywidualne). W

przypadku starania się o w/w orzeczenie należy:

-złożyć wniosek do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej;
-zadbać o załączniki (opinia ze szkoły lub przedszkola,

dokumentacja medyczna).

Orzeczenie może być wydane na rok lub dany etap

edukacyjny.

Czy FAS da się wyleczyć?

• Prawdopodobnie „wyleczyć” FAS się nie da, ale

można poprzez usprawnianie i system

wychowawczy dostosowany do specyfiki

zaburzenia osiągnąć maksymalny potencjał danej

osoby. Ponieważ do uszkodzeń mózgu i innych

narządów dochodzi w czasie życia płodowego,

negatywne skutki zależne są od okresu trwania

ciąży, dawki wypijanego alkoholu i jej

rozciągnięcia w czasie. Prawdopodobnie im

wyższa dawka wypijana przez matkę, tym skutki

proporcjonalnie większe. Także powtarzalność

wypijania przez dni i tygodnie niesie dodatkowe

negatywne skutki. Można przypuszczać, że

wypicie jednorazowej dawki jest niebezpieczne,

ale jeszcze bardziej niebezpieczne jest

systematyczne wypijanie nieco mniejszych

dawek, co powoduje skutki rozleglejsze, choć

trudniejsze do wykazania badaniami.

8 ZASAD POSTĘPOWANIA Z

DZIECKIEM Z FAS W SZKOLE I

W DOMU

• 1) KONKRET Dzieci z Fas potrzebują konkretnych,

jednoznacznych komunikatów, dlatego mówiąc do nich

należy unikać słów o podwójnym znaczeniu, aluzji,

niedopowiedzeń, przenośni, itp.  

• 2) STAŁOŚĆ Stałe środowisko, w którym wprowadza

się mało zmian, sprzyja dobremu funkcjonowaniu

dzieci z FAS. Z korzyścią dla nich jest współpraca

pomiędzy szkołą, a rodzicami i używanie tych samych

metod pracy i wychowawczych.  

• 3) POWTARZANIE Informacje, których chcemy

nauczyć dziecko, muszą być wielokrotnie powtarzane.

 

• 4) RUTYNA Stały plan dnia i określony porządek

czynności ułatwiają funkcjonowanie dzieciom z FAS,

sprawiając jednocześnie, że zmniejsza się ich

niepewność i poziom lęku.

• 5) PROSTOTA Krótkie i zwięzłe komunikaty są

łatwiejsze do przyswojenia przez dziecko z FAS.  

• 6) SZCZEGÓŁOWOŚĆ Polecenia i prośby powinny

być możliwie jak najbardziej szczegółowe i

zawierać konkretną instrukcję (krok po kroku),

podaną tak, aby dziecko mogło ją zapamiętać lub

wykonać etapami.  

• 7) ZASADY Jasne i stałe zasady wprowadzają

porządek i sens w życie dziecka, dlatego ważne

jest upewnienie się, iż są one dla niego

zrozumiałe.  

• 8) NADZÓR Dzieci z FAS potrzebują stałego

nadzoru i wsparcia. Asysta opiekuna pozwala na

bieżącą kontrolę zachowań i umożliwia

przyśpieszenie procesu uczenia się pożądanych

zachowań.

UWAGA!

• Nawet troje dzieci na 1000 urodzeń

może być dotkniętych FAS! To więcej

niż rodzi się dzieci z zespołem

Downa! W Polsce oznacza to 900

dzieci z FAS rocznie. Ponieważ FAS i

inne zaburzenia rozwojowe będące

skutkiem alkoholu są słabo

diagnozowane, dzieci często

pozostają bez właściwej pomocy i

rehabilitacji.

FAS w pigułce

• FAS jest wiodącą przyczyną chorób

umysłowych.

• Większość osób z FAS ma przeciętny poziom

inteligencji.

• FAS jest przyczyną poważnych problemów

społecznych i zaburzeń zachowania.

• Co roku w USA rodzi się 5 000 dzieci z FAS.

• Dziesięć razy więcej dzieci rodzi się z efektem

alkoholowym (FAE).

• Nie istnieje bezpieczna dawka alkoholu, którą

można spożywać w czasie ciąży bez ujemnego

skutku na dziecko.

• Alkohol uszkadza płód bardziej, niż jakikolwiek

inny narkotyk.