Agresja
i przemoc

dr Dorota Krzemionka

2

Czym jest agresja?



Przypadkowe zranienie kogoś?



Natarczywe namawianie do kupienia jakiegoś

produktu?



Ugryzienie kogoś w szyję?



Klaps dany dziecku?



Rzucenie w kogoś kamieniem, ale chybienie?



Obrażanie, obrzucanie wyzwiskami kogoś?



Morderstwo dla zdobycia pieniędzy?



Wynajęcie kogoś w celu uszkodzenia kolana rywala

sportowego?



Uderzenie kogoś pod wpływem silnych emocji?



Celowe nie udzielenie pomocy?

3

Definicja i formy agresji



Agresja – działanie, ukierunkowanie na

zadanie cierpienia, spowodowanie

psychicznej lub fizycznej szkody



Formy agresji



Instrumentalna – środek do uzyskania jakiegoś

celu,



np. uderzenie jako sposób zwrócenia na siebie uwagi,

wynajęcie płatnego mordercy, w samoobronie



Emocjonalna (gniewna) – celem jest szkodzenie,

poprzedza ją gniew,



np. pod wpływem impulsu, zabójstwo w afekcie, walki

pseudokibiców



Często trudne do odróżnienia.

4

Przemoc na świecie:

liczba morderstw na 100 000 osób

(dane z r. 1994)

5

Czynniki biologiczne



Testosteron – hormon męskości



Wysoka pozytywna korelacja między poziomem testosteronu a

poziomem agresji (badania na różnych populacjach: studenci,

młodzi, starzy, z chorobą Alzheimera, więźniowie i in.).



Korelacja może oznaczać



Testosteron zwiększa poziom agresji,



Zachowania agresywne (również aktywność fizyczna) podwyższają

poziom testosteronu w organizmie,



Inny czynnik, np. stres, jednocześnie wpływa na podwyższenie

poziomu testosteronu i poziomu agresji.



Badania nad osobami poddanymi kuracji hormonalnej

(transseksualiści) potwierdzają zależność.



Serotonina – neurotransmiter



osoby agresywne mają niższy poziom serotoniny.

6

Psychologia ewolucyjna



Ważniejsze jest przetrwanie genów niż przetrwanie

pojedynczego osobnika.



Najwcześniejsze walki między mężczyznami toczyły się

nie o żywność czy terytorium, lecz o kobiety, czyli o

sukces reprodukcyjny.



Mężczyźni walczą ze sobą, ponieważ



kobiety preferują partnerów o wysokim statusie społecznym,



agresja jest środkiem do zdobycia i utrzymania wysokiego

statusu.



Wg D. Bussa i in.,



prawdopodobieństwo agresji między mężczyznami w sytuacjach

kwestionowania statusu, pozycji dominującej, „męskiego Ego”
(np. poniżanie, wywoływanie zazdrości seksualnej itp.).

7

8

Agresja jako instynkt

Zygmunt Freud (1920):



Instynkt śmierci (Tanatos) - głębokie, nieświadome

pragnienie ucieczki od życia poprzez

autodestrukcję;



Instynkt śmierci jest antagonistyczny wobec

instynktu życia;

Model hydrauliczny – napięcie związane z instynktem

śmierci gromadzi się i domaga zaspokojenia



Katarsis – oczyszczenie się, uwolnienie od napięcia

agresywnego – poprzez wypłakanie się, krzyk,

mówienie o złości



Gdy restrykcyjne superego nie pozwala na

ujawnienie agresji dochodzi do ekstremalnych

wybuchów

9

Agresja jako instynkt

Konrad Lorenz (1966):
Instynkt śmierci i instynkt życia



są wobec siebie komplementarne.

Agresja zapewnia większe szanse przeżycia i dostęp

do ograniczonych zasobów

Zwierzę bywa agresywne, gdy walczy o terytorium,

dominację w stadzie, jedzenie, samicę, broni

potomstwa

Selekcja naturalna promuje osobników z silnym

instynktem agresji



U zwierząt rozróżniona agresja wewnątrz i

międzygatunkowa



U zwierząt wrodzone mechanizmy pobudzające i

hamujące agresje

10

11

Agresja jako popęd – wynik frustracji
Dollard, Miller, Sears, Dobb, Mowrer
(1939)

Każda frustracja prowadzi do agresji
Każda agresja wynika z doznanej frustracji



Frustracja - przerwanie dążenia do celu

Pobudzenie do agresji w wyniku frustracji

tym większe:



Im silniejsze dążenie do celu



Im większa przeszkoda



Im więcej kolejno doznanych frustracji

12

Teoria „frustracji – agresji”



Gdy brak dostępu do źródła frustracji

agresja przemieszcza się (kieruje) na

obiekty zastępcze – ludzi, przedmioty,

własną osobę).



Hipoteza kozła ofiarnego: przemieszczenie

frustracji społecznej



korelacja między stanem frustracji

społeczeństwa a agresją wobec grup

mniejszościowych

Hipoteza ta wyjaśnia uprzedzenia
Ale korelacja nie wyjaśnia przyczyn

13

Ograniczenia teorii



Nie tylko agresja – frustracja wywoływać
może inne zachowania, np. regresję,
fiksację, atakowanie problemu.



Nie każda frustracja – tylko spostrzegana
jako arbitralna i niesprawiedliwa



Nie sama frustracja – potrzebne są
jeszcze sygnały wywoławcze (Berkowitz,
1989) czyli bodźce skojarzone z agresją –
EFEKT BRONI



Nie frustracja – lecz inne czynniki

14

Emocje i pobudzenie
fizjologiczne



Szeroki zakres nieprzyjemnych bodźców



np. hałas, tłum, ból fizyczny, zagrożenie

samooceny, nieprzyjemny zapach,

ekstremalne temperatury,



może generować afekt negatywny i

podwyższać agresję.



Wysokie temperatury są skorelowane ze

wzrostem poziomu agresji i przemocy.



Np. więcej przestępstw, rozruchów

społecznych latem,



Kierowcy bardziej agresywni, kiedy nie ma w

autach klimatyzacji.



Kultury honoru zlokalizowane na południu.

15

16

Agresja jako wynik uczenia się -

nagradzanie



Dwa mechanizmy społecznego uczenia się

Wzmocnienia i modelowanie



Zachowania agresywne mogą zostać

wyuczone, jeśli są nagradzane (Bandura,

1973).



Nagrody



Jako wzmocnienia pozytywne: agresja

produkuje efekty pożądane przez agresora (np.

dziecko zdobywa zabawkę poprzez agresję),



Jako wzmocnienia negatywne: agresja

przeciwdziała wystąpieniu efektów

niepożądanych (np. dziecko broni się przed

ośmieszaniem go przez kolegów).

17

Uczenie się agresji: karanie



Kary za zachowania agresywne wydaje się środkiem

redukowania agresji.



Kary są efektywne, jeśli



są bezpośrednio po niepożądanym zachowaniu,



są odpowiednio wysokie,



są spostrzegane jako sprawiedliwe i legalne

(wymierzane przez właściwą osobę).



Kary spostrzegane jako niesprawiedliwe, arbitralne -

chęć odwetu i spirala agresji.



Karanie dostarcza także modelu do naśladowania.



Istnieje pozytywna korelacja między otrzymywaniem

kar cielesnych w dzieciństwie a poziomem agresji.



Wyjątek: ciepłe, wspierające relacje miedzy dzieckiem

i rodzicami ( Deater-Deckard i in., 1998).

18

19

Teoria uczenia się społecznego

Alberta Bandury (1977)



Uczymy się poprzez obserwowanie zachowania innej

osoby (modela).



Eksperyment (Bandura i in., 1961):



dzieci obserwujące agresywne zachowania dorosłego

wobec lalki, były później bardziej agresywne.



Agresywne modele mają większy wpływ, jeśli



dzięki agresji osiągają pożądane cele,



i nie ponoszą kary za zachowania agresywne.



Obserwowanie modeli zachowujących się agresywnie



kształtuje bardziej pozytywne postawy wobec agresji,



Umożliwia wygenerowanie skryptów agresywnego

zachowania, które mogą być później aktywizowane

automatycznie.

20

Media a agresja

Ekspozycja dzieci na sceny przemocy w TV

koreluje z poziomem agresywności w

dalszym życiu,

Obraz agresji w mediach



Kształtuje obraz świata – pełnego przemocy



Kształtuje normy – normą jest walka



Znieczula (efekt habituacji) – brak reakcji

fizjologicznej i większa akceptacja agresji.



Uświadamia własną złość i frustrację



Pokazuje, jak można ją zredukować

21

22

Efekt Lucyfera – Zimbardo,
2007

Transformacja ukochanego anioła w szatana
Powszechność zła, przyczyny:



Dyspozycje – defekty charakteru



Sytuacja – kontekst, władza,
kategoryzacja, etykietowanie,
posłuszeństwo, podporządkowanie,
deindywiduacja, dehumanizacja,



System – kontekst polityczny,
ekonomiczny, kulturowy – utrzymywany
przez autorytety

23

24

Kultura honoru



Kultura honoru (np. Włochy, Hiszpania, Ameryka

Łacińska, Południe w USA)



Honor jako szczególna wartość, zwłaszcza dla

mężczyzn, i agresja jako właściwy sposób obrony

honoru



„Mężczyzna ma prawo zabić w obronie swojej

rodziny / w obronie swojego honoru”.



Wyższe wskaźniki przemocy w Stanach

Południowych niż w Północnych USA (Nisbett i

Cohen, 1996).



Eksperyment Cohena i in. (1996):



reakcje studentów pochodzących z Południa i

Północy na „obrazę”.

25

Obraza, agresja i kultura honoru

(Cohen i in., 1996)

Ocena męskości

3

3,1

3,2

3,3

3,4

3,5

3,6

Kontr Obraza

PN
PD

Poziom

testosteronu

3

5

7

9

11

13

15

Kontr Obraza

PN
PD

26

Społeczeństwa bez przemocy

(Bruce Bonta, 1997):



Kooperacja we wszystkich dziedzinach życia i

odrzucenie współzawodnictwa, rywalizacji.



Przykłady:



Amisze, Hutteryci, Mennonici w USA



Chewongowie (Malaje) – brak słów na oznaczenie

agresji, kłótni, wojny



Ifalucy (Mikronezja) – najbardziej agresywne

zachowanie: „dotknięcie czyjegoś ramienia ze

złością”.



Mieszkańcy Bali - podczas 4-letniego pobytu

badacze nie zauważyli ani jednego aktu agresji



Inuici (regiony arktyczne) – używają efektywnych

strategii kontroli agresji; wysoki poziom lęku przed

agresją

27

Zwykli bohaterowie

28

Słowa kluczowe / Literatura



Agresja

instrumentalna



Agresja emocjonalna



Instynkt śmierci



Testosteron -

serotonina



Uczenie się społeczne



Kultura honoru



Frustracja



Przemieszczenie



Katarsis



Aronson, E. I in.
(1997). Psychologia
społeczna. Serce i
umysł. R. 12. Agresja:
dlaczego ranimy
innych ludzi.