Typologia społeczna i

geograficzna języków

Stopień naukowej znajomości

języków

• 5% języków opisano wyczerpująco
• 20% języków ma opisy cząstkowe
• 30% języków – utrwalono teksty
• 70% języków – wiadomo, że istnieją

• Zależy to od statusu języka

Status języków zależy od zasięgu

i zespołu sfer funkcjonowania

• pisane

–

ustne

• normalizowane

–

nienormalizowane

• kodyfikowane

–

niekodyfikowane

• literackie

–

nieliterackie

• państwowe

– niepaństwowe

(

oficjalne, urzędowe

) (

regionalne, mniejszości etnicznych

)

• apostolskie

– nieapostolskie

(

kultowych tekstów religijnych)

• polietniczne

–

monoetniczne

(

kilku narodów

)

• dokumentarne –

niedokumentarne

Powstawanie języka

literackiego

• Grafizacja

- powstanie odmiany pisanej

• Normalizacja i kodyfikacja

- usuwanie wariantów językowych, zwłaszcza

regionalnych

• Ogólny wzrost sprawności i

intelektualizacja

- zmiana proporcji między słownictwem

konkretnym a abstrakcyjnym,

- wypracowanie środków składniowych

pozwalających precyzyjnie przekazywać myśli

w logicznej formie,

- rozwój nowych odmian stylowych

Znaczenie grafizacji

• możliwość formułowania trudnych treści

pojęciowych

• coraz więcej informacji trzeba zawrzeć w

językowej części przekazu, operując

elementami kodu rozwiniętego

• wytworzenie się pisanej odmiany języka

w znacznym stopniu autonomicznej wobec

odmiany mówionej

• odmiana pisana wytwarza nowe gatunki i

style

- w żywej mowie niemożliwy jest traktat

- rozmowę zastępuje list

NORMALIZACJA i KODYFIKACJA

NORMALIZACJA

- usuwanie wariantów regionalnych

na rzecz form zunifikowanych

Bywa spontaniczna

KODYFIKACJA

- nadanie mocy obowiązującej

normie językowej przez jakiś

autorytet,

np. przez urząd

Niekodyfikowana normalizacja

polskiego języka literackiego w XV

w.

(wg Stiebera)

Normalizacja

: wydanie

Ewangelii z

poprawkami

Maleckiego

(XVI w.)

Kodyfikacja

Kodyfikacja

Kopczyńskiego

Kopczyńskiego

(XVIII w.)

(XVIII w.)

• Uregulowanie repartycji końcówek:
• dobrem dziecięciem, bo dobre dziecię,
• dobrym człowiekiem, bo dobry człowiek,
• dobremi kobietami,

bo dobre

kobiety,

• dobrymi ludźmi,

bo dobrzy ludzie

•  
• starłszy (bo starł), zniósłszy (bo zniósł)

Kodyfikacja

Kodyfikacja

Kopczyńskiego

Kopczyńskiego

Schemat trójkowy stałym fundamentem

budowy języka polskiego:

Samogłoski:

1. ustne, 2. nosowe, 3. pochylone

Liczba:

1. pojedyncza, 2. mnoga, 3. podwójna

Kryteria uznania języka za

literacki

np.

• Skodyfikowana norma w ortografii,

wymowie, gramatyce, słownictwie…

• Poliwalencja – obsługiwanie wszystkich

zakresów porozumiewania się społeczności:
w sprawach codziennych, w literaturze, w
nauce, szkole, urzędzie, w mass-mediach…

• Istnienie stylów funkcjonalnych:

potoczny, artystyczny, urzędowy, naukowy,
urzędowy…

• Powszechność użycia przez wszystkich

członków społeczności

Mikrojęzyk

literacki

• o ograniczonej poliwalencji

np. nieużywany w urzędzie

• np. bez stylu naukowego
• np. mało znana literatura

Języki apostolskie

Języki

kultowych tekstów religijnych:

hebrajski, aramejski, sanskryt,
awestyjski, s.c.s., klasyczny arabski, gyyz,
koptyjski, klasyczny grecki…

- Tendencja do niezmienności tekstów

sakralnych (tylko poprawnie wykonane mają
pożądany skutek; nie muszą być zrozumiałe
dla profanów)

- Najwolniejsza ewolucja
- Wpływ na inne języki wyznawców

Wpływy s.c.s. (bezpośrednie!)

w języku polskim

Nieznane dawnej czeszczyźnie:
• zbawiciel
• zbawić
• miłosirdy ‘miłosierny’ Kśw
• sąmnienie ‘sumienie’ Kśw
Być może pozostałości liturgii

słowiańskiej
w kraju Wiślan przed r. 966

Języki urzędowe

Poliwalencja  styl urzędowy

• Uniwersał króla:
Zygmunt III z łaski bożej król polski, wielki książę

litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki,

smoleński, czerniechowski (…) wszem wobec i

każdemu z osobna dygnitarzom, urzędnikom i

wszystkiemu rycerstwu wiernie nam miłym łaskę

naszę królewską. Wiernie nam mili. (…) sejmik

na dzień (…) Wiernościom waszym składamy…

• Uniwersał wojewody:
Jaśnie wielmożni, miłościwi panowie i bracia (…)

zaraz się i z służbami swemi miłościwej łasce

WM pilnie zalecam…

• Uchwała sejmiku:
My rady i wszystko rycerstwo województwa

krakowskiego na sejmik generalny deputacki w

Proszowicach zgromadzeni (…).

Co wszystko strzymać i spełnić rzekliśmy sobie

dobremi cnotliwemi szlachetnemi słowy…

Języki urzędowe - np.

francuski,

• Dla ok. 200 mln język główny (ojczysty)

• Dla ok. 70 mln drugi język codzienny

(np. w

Algierii

,

Maroku

,

Tunezji

)

• Dla ok. 100 mln. urzędowy (

Benin

,

Burkina

Faso

,

Burundi

,

Czad

,

Demokratyczna Republika Konga

,

Dżibuti

,

Francja

,

Gabon

,

Gwinea

,

Gwinea Równikowa

,

Haiti

,

Kamerun

,

Kanada

,

Komory

,

Kongo

,

Luksemburg

,

Madagaskar

,

Mali

,

Mauretania

,

Niger

,

Republika Środkowoafrykańska

,

Rwanda

,

Senegal

,

Seszele

,

Szwajcaria

,

Togo

,

Vanuatu

, Wybrzeże Kości Słoniowej

• Urzędowy w ONZ, Unii Europejskiej, NATO

Języki dokumentarne

Języki, na które oficjalnie tłumaczy

się dokumenty ONZ:

ANGIELSKI
ARABSKI
CHIŃSKI
FRANCUSKI
HISZPAŃSKI
ROSYJSKI

Poliwalencja  styl naukowy

Polonizacja terminologii naukowej
• Jan Śniadecki: „język matematyki, tak jak każdej

innej nauki, zbliżać się powinien ile można do języka

pospolitego”.

• cięciwa L ‘struna bydlęca na łuku rozpięta’

L ‘odcinek łączący dwa dowolne punkty krzywej lub

powierzchni’.

• numeracja  liczenie,
• addycja  dodawanie,
• substrakcja  odejmowanie,
• multyplikacja  mnożenie,
• dywizja  dzielenie.
• iloraz, iloczyn, średnica, wycinek, powierzchnia, kąt,

płaszczyzna, trójkąt, wielościan, przekątna itd.

Poliwalencja: styl naukowy

• Jędrzej Śniadecki: system terminologiczny

(„Początki chemii” 1800).

• Danemu typowi związków chemicznych odpowiada

zawsze taka sama struktura logiczno-składniowa

terminu:

np. nazwa soli:
reszta kwasowa (rzeczownik na -an) + gen. nazwy

metalu
np. occian potażu.

• Serie terminów na

-an (siarczan),
-ek (tlenek),
-owy (siarkowy),
-awy (siarkawy) itd.

JĘZYKI POLIETNICZNE

• Angielski (W. Brytania, Irlandia, USA,

Kanada, Australia, N. Zelandia, RPA...)

• Hiszpański (Hiszpania, Meksyk, Kolumbia,

enezuela, Ekwador, Kuba, Dominikana,

Panama, Boliwia, Wenezuela, Peru, Chile,

Argentyna, Urugwaj…)

• Francuski (Francja, Belgia, Szwajcaria,

Monako, Kanada, Haiti…)

• Niemiecki (Niemcy, Austria, Szwajcaria,

Luksemburg)

Języki etniczne -

używane jako ojczyste

przez jakieś

społeczeństwo

żywe  – przekazywane w

sposób naturalny dzieciom

przez rodziców

(polski, yelogu, jidysz…)

 martwe – nieużywany

na co dzień,

przekazywane przez szkołę

(łacina, scs., hetycki, pie.,

hebrajski do XX w.)

Języki

nieetniczne

• pidżyny 

powstałe w sposób
naturalny w kontakcie
różnych społeczności
ale nieużywane na co
dzień
(pidgin English,
russenorsk)

  sztuczne

stworzone jako
międzyetniczne przez
konkretnego człowieka
(esperanto, volapük…)