Psychologia

społeczna

WSB –NLU 2008/9

Dr Krzysztof Brocławik

Podejście jakościowe w

psychologii społecznej

Nauka, jak ją widzi

neopozytywizm



Empiryczna



Eksperymentalna



Analityczna



Ilościowa



Obiektywna

Nauka, jak ją widzi
neopozytywizm



Preferuje hipotetyczno - dedukcyjny sposób
myślenia, planowania badań i budowy teorii



Traktuje eksperyment jako najbardziej pewną i
wiarygodną metodę badawczą. Im lepiej
kontrolowany, tym lepszy



Posługuje się analizą we wszelkich postaciach i
na wielu poziomach



Precyzyjny pomiar i wnioskowanie statystyczne
są uważane niemal jako synonimy naukowości



Badacz zachowuje jak najdalej idącą
neutralność

Tradycje myślowe w

paradygmacie jakościowym

Perspektywa

Rodowód

dyscyplinowy

Zasadnicze pytania

Interakcjonizm symboliczny

Psychologia społeczna

Jaki wspólny zbiór symboli i

sposobów

rozumienia

musi się pojawić, aby
nadać znaczenie ludzkim
interakcjom?

Psychologia ekologiczna

Ekologia, psychologia

W jaki sposób jednostki starają

się osiągać swoje cele
poprzez

specyficzne

zachowania

w

specyficznych
środowiskach

Teoria systemów

Interdyscyplinarna

Jak i dlaczego ten system

funkcjonuje jako całość?

Teoria

chaosu,

dynamika

nieliniowa

Fizyka teoretyczna, nauki

przyrodnicze

Jaki, jeżeli w ogóle, jest

głęboki porządek, zjawisk
nieuporządkowanych?

Hermeneutyka

Teologia,

filozofia,

krytyka

literacka

Jakie są warunki, w których

przebiega ludzkie
działanie, lub powstają
ludzkie wytwory
pozwalają interpretować
ich znaczenia?

Orientacja jakościowa

Ideologie, ekonomia polityczna

W jaki sposób przejawia się

dana perspektywa
ideologiczna?

Tradycje myślowe w

paradygmacie jakościowym

Perspektywa

Rodowód dyscyplinowy

Zasadnicze pytania

Etnografia

Antropologia

Jaka jest kultura tej grupy

ludzi?

Fenomenologia

Filozofia

Jaka jest struktura i

esencja doświadczenia
tego zjawiska dla tych
ludzi?

Heurystyka

Psychologia

humanistyczna

Jakie jest moje

doświadczenie tego
zjawiska i esencjalne
doświadczenie innych,
którzy również
intensywnie go
doświadczyli?

Etnometodologia

Socjologia

W jaki sposób ludzie

nadają sens swej
codziennej działalności
tak, aby zachowywać
się w sposób
aprobowany
społecznie?

Różnice paradygmatem

pozytywistycznym i

jakościowym



Mają charakter fundamentalny



Różnica między wyjaśnianiem
(eksplantacją), a rozumieniem zjawisk
postulowanym przez podejście
jakościowe



Zróżnicowanie pomiędzy wiedzą
odkrywaną a wiedzą konstruowaną

Podejście jakościowe; inna

racjonalność uprawiania nauki



Nauka jest



Holistyczna



Empiryczna



Interpretacyjna



Empatyczna (Stake 1995)

Podejście jakościowe



Rzeczywistość jest wielopostaciowa i
konstruowana przez „zainteresowane”
podmioty, badać ją można jedynie holistycznie



Badacz i obiekt badany wchodzą ze sobą w
interakcje, nawzajem na siebie wpływają i są
nierozdzielni



Celem zabiegów poznawczych jest rozwinięcie
ideograficznej wiedzy w formie pracujących
hipotez, które opisują jednostkowe przypadki

(Guba, Lincoln 1985).

Podejście jakościowe



Elementy rzeczywistości są w stanie ciągłego

wzajemnego kształtowania, dlatego trudno jest

określić, co jest przyczyną a co skutkiem;



Proces badawczy jest na wiele sposobów

uwikłany aksjologicznie



Wywierają na niego wpływ wartości uznawane

przez badacza



Zawarte implicite w wybranym paradygmacie i

wykorzystywanej teorii



Zawarte w kontekście badań,



W sumie w odniesieniu do procesu

badawczego wartości mogą być rezonansowe,

lub dysonansowe, mogą być spójne w

stosunku do tego procesu lub konfliktowe.

Charakterystyki paradygmatu

jakościowego



Naturalizm. Dążenie do badania rzeczywistych
zjawisk, tak jak występują one w naturalnych
warunkach



Indukcyjny typ analizy. Preferuje się
wychodzenie od pytań otwartych i kroczącej
analizy cech materiału empirycznego.
Dochodzenie do ważnych kategorii, wymiarów i
zależności następuje drogą indukcji



Elastyczność planu badawczego. Wstępnie
plan badawczy określany jest w podejściu
jakościowym bardzo ogólnie. Ulega on
krystalizacji w miarę przebiegu badań

Charakterystyki paradygmatu

jakościowego



Zagęszczony opis. Dane jakościowe
zawsze powinny być możliwie bogate.
Stosuje się szczegółowe opisy,
bezpośrednie cytaty, uwzględnia
perspektywy poszczególnych ludzi oraz
prezentuje ich doświadczenia



Wrażliwość na kontekst. Badacze
zainteresowani są z reguły złożonymi
zjawiskami, umiejscowionymi w ich
naturalnym „otoczeniu”. Poza kontekstem
pewne zjawiska po prostu nie istnieją

Charakterystyki paradygmatu

jakościowego



Nastawienie na unikalność. Ponieważ zakłada
się, że każde zjawisko jest specjalne i
niepowtarzalne, należy poważnie traktować
detale i subtelności każdego przypadku



Holistyczna perspektywa. Przedmiot badań
jest traktowany jako złożony system, w
przeciwieństwie do traktowania go jako sumy
części



Osobisty kontakt i wgląd. Badacz stara się
wejść w bliski kontakt z badaną rzeczywistością.
Jego własne doświadczenie jest traktowane jako
ważna część procesu badawczego

Sposoby zapewnienia

poprawności badań



Wiarygodność jest odpowiednikiem trafności
wewnętrznej w paradygmacie tradycyjnym.
Odpowiada na pytanie: czy rzeczywiście badamy
to, co zamierzamy, czy opis zjawiska odpowiada
rzeczywistości?



Długie zaangażowanie w badania. Długotrwałe
zaangażowanie pozwala jednak nauczyć się kultury
funkcjonującej w danym kontekście badawczym



Uporczywa obserwacja. Jest ona związana z
długotrwałym zaangażowaniem. Dobrze wiadomo,
że jednym z największych zagrożeń jest wyciąganie
wniosków z obserwacji przedwcześnie zakończonej

Triangulacja porównywanie

danych i wyników



Triangulacja źródeł to gromadzenie informacji na temat

przedmiotu badania ze źródeł o różnym charakterze



Triangulacja metod polega na zastosowaniu do badania

danego obiektu różnych metod. (obserwacji, obserwacji

uczestniczącej, wywiadu)



Triangulacja badaczy to zapewnienie uczestnictwa w

badaniach kilku osób (zespołu) z możliwością bieżącej i

skutecznej komunikacji pomiędzy nimi



Triangulacja teorii polega na interpretacji danych

empirycznych w świetle różnych koncepcji teoretycznych

lub różnych modeli

Procedury wspomagające

elaborację hipotez



Odprawy koleżeńskie. Są to swego rodzaju sesje

analityczne organizowane w przemyślanych,

strategicznych momentach prowadzonych badań



Analiza przypadku negatywnego. Polega ona na

modyfikowaniu roboczych hipotez do momentu, kiedy

pasują one do wszystkich dostępnych przypadków.



Dane referencyjne. Zabieg ten polega na

zabezpieczeniu (archiwizacji) pewnej puli danych

surowych gromadzonych w trakcie badań. Po

zakończeniu całego procesu badań można do nich

sięgnąć i jeszcze raz



Sprawdzanie przez badanych. Osoby badane otrzymują

częściowe, albo finalne wyniki badań i są proszone o

refleksję, w jakim stopniu wyniki te zgadzają się ich

doświadczeniem i wiedzą

Sposoby zapewnienia

poprawności badań



Pewność. Jest ona odpowiednikiem
rzetelności w badaniach ilościowych



Pewność związana jest z wiarygodnością.
Dlatego procedury podnoszące
wiarygodność podnoszą zarazem pewność.



Stosowana jest procedura audytu pewności



Potwierdzalność. Odpowiada
obiektywności w badaniach ilościowych.
Podstawowym narzędziem jej sprawdzania
jest przeprowadzenie audytu

Sposoby zapewnienia

poprawności badań



Prawomocność uogólnienia. Kryterium to
odpowiada na pytanie, czy i w jakim stopniu
wyniki badań jakościowych mogą być
przenoszone z jednych kontekstów do innych.



Aby przenosić wyniki badań jakościowych
musimy dysponować wystarczającymi
informacjami na temat kontekstu przyjmującego



Powinien zapewnić to prawidłowo sporządzony
zagęszczony opis obu kontekstów

Teoria ugruntowana



Teoria ugruntowana jest to procedura
metodologiczna, która pozwala indukcyjnie
budować teorię średniego zasięgu w
oparciu o systematyczne zbieranie i
analizowanie danych empirycznych.
Termin „ugruntowanie” odnosi się do
opierania tworzonej koncepcji na
indukcyjnej analizie jakościowych danych
empirycznych

Glaser, Strauss 1967, Strauss Corbin 1990, Konecki 2000,

Zakrzewska-Menterys 1996

Teoria ugruntowana



Dostosowanie teorii oznacza, że
kategorie teoretyczne wytworzone w
trakcie jej formułowania odpowiadają
zebranym danym empirycznym



Praca teorii polega na umożliwianiu
rozumienia zjawisk społecznych, których
dotyczy, pozwala interpretować te
zjawiska, a także przewidywać to, co
zdarzy się w przyszłości na obszarze,
dla którego została opracowana

Teoria ugruntowana



Teoria ugruntowana jest istotna, jeżeli
wyprowadzone indukcyjnie z danych
empirycznych hipotezy dotyczą spraw i
zjawisk rzeczywiście Ważnych dla
badanego obszaru.



Modyfikowalność oznacza podatność na
zmiany, które często są konieczne



Możliwość odniesienia oznacza
możliwość triangulacji teorii.

Człowiek uniwersalny i

inteligentny instrument do badań

naukowych



Wrażliwość. Człowiek jest w stanie reagować na

wszelkie wskaźniki osobowe i sytuacyjne, które występują

w otoczeniu badawczym i poprzez interakcje w tym

otoczeniu wyczuwać i ujawniać jego wymiary



Adaptacyjność. Niedoskonały z definicji człowiek jest

jednak w stanie analizować informacje o różnych

aspektach rzeczywistości i to na wielu poziomach



Ujmowanie holistyczne. Świat, dowolny fragment

rzeczywistości i jego kontekst są zasadniczo złożone z

pewnych elementów i jedynie człowiek jest w stanie

nadać im jednolity i całościowy sens



Ekspansja oparta na wiedzy. Ludzie dysponują wiedzą

różnego rodzaju: W każdej sytuacji badawczej, w której

ludzie muszą reagować, są w stanie posłużyć się o wiele

szerszym zakresem wiedzy aniżeli sobie to uświadamiają

Człowiek uniwersalny i

inteligentny instrument do badań

naukowych



Natychmiastowość przetwarzania danych. Człowiek

– badacz jest w stanie przetwarzać informacje w

momencie, w którym zostały one uzyskane.



Możliwość podsumowywania i wyjaśniania. Badacz

może zadać inteligentne pytanie lub poprosić o

wyjaśnienia. Z tym związana jest oczywiście możliwość

podsumowania etapu badań.



Zdolność od eksploracji nietypowych i

idiosynkratycznych reakcji. Ludzie są w stanie

eksplorować przypadki nietypowe, nie tylko celem ich

weryfikacji, ale w wielu przypadkach wykorzystując

anomalie do rozszerzenia lub pogłębienia rozmienia

procesu, sytuacji czy zjawiska.

Studium przypadku



Metoda badawcza



Metoda dydaktyczna,
oraz



Instrument zmiany
organizacyjnej
(społecznej)

Studium przypadku



Projektowanie badań,



Gromadzenie
materiału
empirycznego,



Analizę danych,
opracowanie wyników,



Wyciągnięcie
wniosków,
sformułowanie teorii
(modelu)

Gromadzenie materiału

empirycznego



Wywiady (niestrukturalizowane,

strukturalizowane)



Wywiady grupowe



Analiza dokumentów



Listy



Memoranda



Raporty,



sprawozdania,



Artykuły w gazetach i czasopismach



Mapy,



Dokumenty finansowe)



Obserwację bezpośrednią



Obserwację uczestniczącą.

Nadawanie sensu wynikom



Dostrzeganie wzorca, lub klucza
interpretacyjnego na podstawie pierwszego
kontaktu z materiałem.



Szukanie w materiale sensownych powiązań
zjawisk.



Budowanie „wiązek” treściowych na
podobieństwo analizy czynnikowej



Poszukiwanie metafor, które następnie
„prowadzą” interpretację.



Poszukiwanie kontrastów

Nadawanie sensu wynikom



Uogólnianie i generalizowanie



Identyfikowanie relacji i związków między
zjawiskami.



Ustalanie wpływów czegoś na coś



Budowanie logicznego łańcucha dowodowego.



Szukanie spójności koncepcyjnej lub
teoretycznej

ZOGNISKOWANE WYWIADY

GRUPOWE

RODZAJE WYWIADÓW GRUPOWYCH

•DIADY, TRIADY, wywiady w parach lub trójkach
•MINIGRUPY (4 – 6 uczestników)
•GRUPA POWTARZALNA (Panel)
•GRUPY ZŁOŻONE Z OSÓB, KTÓRE SĄ ZE SOBĄ ZWIĄZANE
(Affinity Group)

•GRUPOWE WYWIADY ROZSZERZONE (Extended Groups) – 4 –
6 godzin i dodatkowe zadania

• GRUPOWE WYWIADY KREATYWNE
•GRUPY KONFRONTACYJNE

•

ZDEFINIOWANIE CELÓW BADAWCZYCH

•

PLANOWANIE (określenie uczestników badania, liczba
grup, lokalizacja, wybór moderatora)

•

PRZYGOTOWANIE (rekrutacja, przygotowanie
scenariusza , przygotowanie materiałów badawczych,
np. technik projekcyjnych)

•

REALIZACJA (prowadzenie wywiadów grupowych)

•

ANALIZA I INTERPRETACJA WYNIKÓW

•

OPRACOWNIE RAPORTU (PREZENTACJA)

ZASADNICZE ETAPY ZOGNISKOWANYCH

WYWIADÓW GRUPOWYCH

CECHY DOBREGO MODERATORA



Zdolność od szybkiego uczenia się



Wnikliwość i umiejętność zadawanie pytań



Ciekawość i otwarty na nowe informacje



Umiejętność słuchania na poziomie sztuki



Wyczucie czasu



Umiejętność obserwowania



Zdolności analityczne



Wrażliwość na komunikaty niewerbalne

CECHY DOBREGO MODERATORA –

KONTAKT Z LUDŹMI



Jest empatyczny



Jest komunikatywny



Ma szacunek dla ludzi



Jest przyjacielski



Ma poczucie humoru



Jest energiczny i dynamiczny

WARUNKI LOKALOWE I TECHNICZNE

WYPOSAŻONE

kamera i rezerwowy dyktafon,
podgląd i inne potrzebne
wyposażenie – flipchart,
długopisy, kartki, materiały do
pokazywania

NEUTRALNE

MIEJSCE BADANIA

POWINNO BYĆ

DOBÓR OSÓB BADANYCH

KRYTERIA

SELEKCYJNE

MERYTORYCZNE

TECHNICZNE

KRYTERIA MERYTORYCZNE

KRYTERIA WYNIKAJĄCE Z CELU BADANIA – są to kryteria

specyficzne dla danego badania. Uczestnicy powinni
być dobrani tak, aby można było uzyskać od nich jak
najwięcej poszukiwanych i odpowiadających celom
badania informacji

PODSTAWOWE KRYTERIA DEMOGRAFICZNE (najczęściej

jest to płeć, wiek, dochody, wykształcenie) – uczestnicy
powinni być dobrani tak, aby pod względem
podstawowych cech demograficznych grupa była
niezbyt zróżnicowana – czyli jak najbardziej jednorodna,
co zapewnia większy komfort badanym

KRYTERIA DODATKOWE – są to kryteria wynikające z

metody, niezbędne do odpowiedniego funkcjonowania
grupy i maksymalizacji jakości uzyskiwanych informacji

KRYTERIA TECHNICZHNE

•

BUDŻET BADANIA określa ilość możliwych do
przeprowadzenia grup oraz kategorie zapraszanych
gości

•

MOŻLIWOŚĆI LOGISTYCZNE – możliwość dotarcia
rekrutujący, sala, kamera, czas, oraz inne kwestie
organizacyjne

• STÓŁ PODŁUŻNY LUB OWALNY – żeby uczestnicy widzieli się
• DUŻO MIEJSCA DOKOŁA
• KAMERA UMIESZCZONA ZA MODERATOREM
• OŚWIETLENIE DLA KAMERY
• LUSTRO WENECKIE – lub możliwość podglądu
• MIKROFON NA STOLE dla odwrócenia uwagi od kamery

Logistyka miejsca

M

M

M

M

GDZIE SIEDZI MODERATOR?

Klucz moderatora

1)

Wprowadzenie

2)

Rozgrzewka

3)

Poszczególne zagadnienia

4)

Pytania w blokach tematycznych od
najbardziej ogólnych do najbardziej
szczegółowych

5)

Czas trwania każdej części – całość nie
dłużej niż 1 godzina

Wykorzystanie technik

projekcyjnych



Techniki skojarzeniowe



Techniki rysunkowe



Zdania niedokończone



Dyferencjał semantyczny



Personifikacja

Na czym polega analiza

danych fokusów

?



Kontekst wypowiedzi



Wewnętrzna spójność wypowiedzi



Analiza znaczeń słów



Specyficzność wypowiedzi



Obecność „wielkich idei”

Grupy fokusowe, zasady rekrutacji

•

Uczestnicy dyskusji nie powinni znać się
nawzajem

•

Grupa homogeniczna lub heterogeniczna

•

Uczestnicy nie powinni być związani zawodowo z
dziedzina objętą badaniami

•

Stawka wynagrodzenia/atrakcyjność prezentu
dostosowana do wymagań grupy a nie do
budżetu

•

Motywacja pozamaterialna (potrzebna ale
niewystarczająca)

•

Rezerwa 50%

BŁĘDY POPEŁNIANE W ANALIZIE

FOKUSÓW



Ilościowa interpretacja wyników



Przywiązywanie zbyt dużej wagi do
pojedynczych wypowiedzi



Powierzchowna analiza

Od czego zależy jakość

badań ?



Jasność celów



Warunki logistyczne badań



Właściwy dobór uczestników



Moderator o odpowiednich cechach i
umiejętnościach



Dobrze ułożone pytania



Staranna a obróbka danych



Odpowiednia prezentacja wyników