Przestępstwa prawa

pretorskiego

Przestępstwa prawa

pretorskiego

Dolus

Metus

Fraus creditorum

Servi corruptio

Dolus - znaczenia

Zachowanie sprzeczne z dobrą wiarą (podstawa do
udzielenia exceptio doli)

Najwyższy stopień winy

Przy deliktach - działanie w zamiarze wyrządzenia
szkody

Zobowiązania kontraktowe - strona umowy celowo
działa niezgodnie z umową, co rodzi odpowiedzialność
z właściwego kontraktu

Oszustwo - świadome wprowadzenie w błąd w celu
doprowadzenia kogoś do niekorzystnego rozporządzenia
prawem - delikt i podstawa do udzielenia actio doli

Dolus

Ulpian D. 4.3.1.2: Servius zdefiniował podstęp
jako intrygę w celu podejścia kogoś, gdy co
innego się czyni dla pozoru, a co innego w
rzeczywistości. Labeon jednak powiada, że i bez
udawania można kogoś oszukać, podobnie jak
można bez złego zamiaru co innego czynić, a co
innego udawać, tak jak robią ci, którzy przez tego
rodzaju udawanie chronią interesy swoje lub
cudze: sam więc zdefiniował podstęp jako
wszelkiego rodzaju fortele, oszustwa lub intrygi,
mające

na

celu

przechytrzenie

kogoś,

wprowadzenie w błąd, narażenie na szkodę.

Dolus

Ulpian D. 4.3.1 pr.-1: Poprzez ten edykt pretor
przychodzi z pomocą przeciwko zmiennym i
podstępnym osobom, które skrzywdziły innych
z pomocą chytrości, tak by ich zło nie było dlań
zyskiem, a dla tamtych (skrzywdzonych) stratą.
1. Takie są słowa edyktu: „dam ochronę
sądową w sytuacjach, w których mówiono by,
że skutki zaszły na drodze złego podstępu o ile
nie będzie innej skargi i sprawa wyda się
uzasadniona”.

Dolus

Gaius D. 4.3.8: Jeśli wiedziałeś, że brakuje środków
temu, co do którego potwierdziłeś wobec mnie z
zyskiem dla siebie, że jest wypłacalny, z tej przyczyny,
skoro innego fałszywie pochwaliłeś, by mnie oszukać,
należy pozwolić na proces na podstawie podstępnego
działania.

Ulpian D. 4.3.9.1: Jeśli zaś mnie przekonasz, abym
odrzucił spadek z tego powdodu, że jest przesadnie
zadłużony, albo wybrał niewolnika, który jakoby jest
najlepszy z całej familii. Mówię, że należy udzielić
skargi z tytułu podstępu, jeśli postąpił chytrze (i w
złym zamiarze).

Dolus - środki prawne

Środki wprowadzone przez pretora Aquillusa
Gallusa:

Exceptio doli - w przypadku czynności prawnej
zobowiązującej, gdy sprawca chciał na drodze
sądowej wymusić wykonanie umowy (zarzut
niweczący żądanie drugiej strony)

Actio doli - czynności prawne rozporządzające
(skarga prowadząca do odzyskania świadczenia
od drugiej strony)

Actio doli

Skarga roczna, infamująca (można uniknąć zwracjąc

dobrowolnie

równowartość

szkody

przed

zasądzeniem - klauzula arbitralna), na simplum

Przysługuje tylko wtedy, gdy nie ma innej skargi

(subsydiarna)

Przesłanki:

Szkoda majątkowa po stronie oszukanego

Zły zamiar sprawcy:

działania nacechowane złośliwością (również

dokonane bez chęci osiągnięcia korzyści)

Każde działanie ze świadomością pokrzywdzenia,

któremu towarzyszy chęć osiągnięcia korzyści

Actio doli -

interpretacja

Stosowanie actio doli w drodze jej interpretacji w

jurysprudencji:

wszelkie nieuczciwe wyrządzenie szkody nie objęte

innymi skargami (ogólna skarga słusznościowa), np.:

poprzez działanie fizyczne np. zabicie niewolnika

będącego

przedmiotem

zobowiązania

osoby

trzeciej

niedochowanie obietnicy niechronionej prawem

niewypełnienie świadczenia wzajemnego przy

kontraktach realnych nienazwanych

Actio doli -

interpretacja

Paulus D. 4.3.18.5: Jeśli ktoś zabił niewolnika,
którego mi przyrzekłeś stypulacyjnie, słusznie
uważa się, że należy mi przyznać przeciw
niemu actio doli, ponieważ ty jesteś zwolniony
ze zobowiązania w stosunku do mnie dlatego,
też nie zostanie ci przyznana actio ex lege
Aquilia.

Actio doli -

interpretacja

Pomponiusz D.19.5.16.1: Zezwoliłeś, abym
zasiał na twoim gruncie, a następnie zebrał
owoce: zasiałem i nie pozwoliłeś mi na
zebranie owoców. Ariston stwierdził, że nie ma
żadnej skargi cywilnej, można natomiast
rozważyć skargę in factum - na pewno jednak
przysługuje (skarga) z tytułu podstępu.

Metus

Ulpian D. 4.2.1: Pretor ogłosił, że co zostało
zdziałane pod wpływem groźby, tego nie uzna.
Dawniej słowa edyktu były: „co zostało
zdziałane siłą lub groźbą”. Wzmianka o sile
dotyczyła narzucenia komuś czegoś wbrew
jego woli, groźba wyrażała zaś stan umysłu
wywołany

istniejącym

lub

przyszłym

zagrożeniem. Ale wzmianka o sile była potem
pomijana, bo uznano, ża za zdziałanie groźbą
uważa się także to, co zostało zdziałane z
użyciem siły.

Metus

Środki prawne w edykcie quod metus causa (80 r.
p.n.e.):

Restitutio in integrum - przywrócenie do stanu
poprzedniego - w wypadku czynności prawnej
zobowiązującej - anulacja skutków prawnych

Exceptio quod metus causa - zarzut procesowy -
czynność prawna zobowiązująca

Actio quod metus causa - skarga - czynność
prawna rozporządzająca prawem skutecznym
erga omnes

Actio quod metus

causa

Ulpian D. 4.2.14.1: Jeśli ktoś nie zwróci (tego
co wyłudził groźbą - klauzula restytucyjna),
zostanie zasądzony na poczwórną wartość:
pomnożone przez cztery zostaje wszystko, co
powinien był zwrócić. Pretor obszedł się
wystarczająco

łagodnie

z

pozwanym,

przyznając mu możliwość zwrotu, jeśli zechce
uniknąć kary. Po upływie roku przyznaje się
skargę w pojedynczej wysokości, ale nie
zawsze, tylko po zbadaniu sprawy.

Metus

Gaius D. 4.2.6: Powiadamy, że edykt ten
dotyczy nie takiej groźby, która może
przestraszyć człowieka bojaźliwego, lecz takiej,
która jest rzeczywista i wzbudza obawę w
człowieku odważnym.

Ulpian D. 4.2.5: Labeon mówił, że za groźbę
należy uznać nie tylko to, co wzbudza
jakąkolwiek obawę, lecz strach przed poważną
szkodą.

Metus

Zastosowanie środków prawnych uzależnione od:

Dokonania czynności pod wpływem groźby
poważnej

realnej

godzącej

w

istotne

dobro

-

fizyczna

integralność osoby (zdrowie i życie); dobra
osobiste - wolność i cześć

Spowodowanie rzeczywistej straty w majątku
osoby zagrożonej

Metus

Ulp. D. 4.2.7.1: Podobnie jeśli ktoś przyłapany na
kradzieży lub zdradzie małżeńskiej coś podarował lub
się zobowiązał, może powołać się na ten edykt: obawiał
się bowiem albo śmierci albo więzów. Jakkolwiek
bowiem nie każdego cudzołożnika lub złodzieja można
będzie zabić, chyba że broni się mieczem, to jednak
mogli go zabić niezgodnie z prawem i wtedy słuszny
był jego strach.

Paul. D. 4.2.8.1: Jeśli ktoś przyjmie (ode mnie)
pieniądze, grożąc, że jeśli mu ich nie dam, zniszczy
dokumenty potwiedzające, że jestem człowiekiem
wolnym, nie ma wątpliwości, że zmusza mnie poważną
groźbą.

Metus

Stosowany zarzut zarówno przeciwko osobie, która
dopuściła się groźby, jak i tej która odniosła z niej
korzyść majątkową.

Ulp. D. 44.4.4.33: [...] różni się on (zarzut groźby)
bowiem od zarzutu podstępu, ponieważ zarzut
podstępu odnosi się tylko do tej osoby, która
dopuściła się podstępu: natomiast zarzut z tytułu
groźby przypisany jest do rzeczy „jeśli w tej sprawie
nic nie zostało zdziałane groźbą”, tak więc nie
badamy, czy powód uczynił coś za pomocą groźby,
ale czy w ogóle w tej sprawie ktokolwiek coś
zdziałał posługując się groźbą, a nie tylko powód.

Fraus creditorum

Ulpian D.42.8.6.8: Edykt ten stosuje się
przeciw temu, kto wiedział, że dłużnik dokonał
(czynności),

która

przyniosła

szkodę

wierzycielom, w zamiarze ich pokrzywdzenia,
jeśli jednak ten, kto podjął (czynność z
dłużnikiem) nie wiedział, traci zastosowanie
zapowiedź edyktalna.

Fraus creditorum

Działanie w celu pokrzywdzenia wierzyciela (na
szkodę wierzyciela)

Przesłanki:

rzeczywiste zmniejszenie wypłacalności dłużnika -
po

wszczęciu

procedury

egezkucyjnej

-

wprowadzenie wierzycieli w majątek dłużnika i
jego oszacowanie

czynność dokonana z animus fraudandi (zamiar
pokrzywdzenia wierzyciela) - muszą go mieć obie
strony czynności

Fraus creditorum -

środki

Restitutio in integrum ob fraudem (w ciągu roku) -

czynność uznawano za niezaistniałą:

Wierzyciel (lub w ich imieniu zarządca majątku

upadłego dłużnika) po missio in bona tylko

przeciwko osobie, która dokonując czynności,

wiedziała że działa na szkodę wierzycieli

Actio rescissoria

fikcyjna rei vindicatio dla wierzycieli po restitutio

in integrum

skarga służąca wierzycielom dla odzyskania od

osób

trzecich

składników

majątkowych

niewypłacalnego dłużnika, zbytych z zamiarem

pokrzywdzenia - fikcja iż akt nigdy nie nastąpił

Fraus creditorum -

środki

Pretor ogłosił: „To co Lucius Titus (zbył na
Twoją rzecz), z majątku, co do którego toczy
się postępowanie, w celu pokrzywdzenia
wierzcyieli, o czym wiedziałeś, nakazuję, abyś
zwrócił tym, których na podstawie mojego
edyktu należy wprowadzić w majątek dłużnika,
o ile nie upłynął rok od chwili, w której można
było żądać. Po upływie tego terminu, albo jeśli
nie było wiedzy, udzielę skargi in factum po
znadaniu sprawy.

Fraus creditorum -

środki

Interdictum fraudatorium

nakaz

pretora

zwrotu

wierzycielom

rzeczy

należących

do

dłużnika

od

nieuczciwego

bezpośredniego lub dalszego nabywcy (jeśli w złej

wierze)

wniosek - każdy z wierzycieli uczestniczący w

licytacji majątku dłużnika (venditio bonorum)

zastosowanie po zlictytowaniu

Fraus creditorum

Czynności prawne, które można było anulować:

czynności umniejszające pod tytułem darmym -
zbycie praw skutecznych erga omnes, zwolnienie z
długu

porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się jej
własności

zaciągnięcie zobowiązania

sprzedaż rzeczy za zaniżoną cenę

rozporządzenie pod tytułem darmym

Actio Pauliana

Prawo justyniańskie

Skierowana wobec osób, które odniosły
korzyści z czynności dłużnika dokonanych w
celu pokrzywdzenia wierzycieli

przy czynności odpłatnej osoba taka musi
wiedzieć, być świadoma pokrzywdzenia
wierzyciela

przy czynności nieodpłatnej osoba ta zawsze
odpowiada

Edictum de servo

corrupto

Ulpian D. 11.3.1 pr.: Pretor ogłasza: „gdyby
było wiadomo, że ktoś przyjął lub przekonał
podstępnie czyjegoś niewolnika lub czyjąś
niewolnicę, przez co uczyniłby jego lub ją
gorszymi, ile rzecz ta byłaby warta, na tyle razy
dwa udziel skargi”.

Servi corruptio -

gorszenie cudzego

niewolnika

Celowe obniżenie wartości cudzego niewolnika,
poprzez wywarcie niekorzystnego wpływu na jego
psychikę - szkoda - pogorszenie charakteru
niewolnika lub na naturę fizyczną

Przesłanki:

zły zamiar gorszenia

rzeczywiste zgorszenie niewolnika

Odpowiedzialność na podwójną wysokość szkody -
obniżenie wartości niewolnika i dodatkowe straty w
związku z popełnionym przez niewolnika czynem

Edictum de servo

corrupto

Ulpian D. 11.3.1.4: Czy sprawca odpowiada z
tytułu tej skargi, jeśli dobrego niewolnika
nakłonił do złego, czy też jeśli złego zachęcił do
złego, lub zło mu ukazał jak czynić? Poprawniej
jest przyjąć, że nawet jeśli pokazał złemu, jak zło
czynić, odpowiada. I zaiste, jeśli niewolnik i tak
by uciekł lub popełnił kradzież, a (sprawca)
pochwala taki zamiar, odpowiada; nie należy
bowiem chwaląc powiększać skłonności do zła. A
zatem czy to dobrego uczynił złym, czy złego
pogorszył, uważa się, że psuje niewolnika.

Servi corruptio

Ulpian D. 11.3.1.5: Ten czyni niewolnika
gorszym, kto nakłania go do tego, by dopuścił
się zniewagi, popełnił kradzież lub uciekł, aby
podburzał innych, aby zagarnął peculium, aby
został czyimś kochankiem, aby oddawał się
włóczęgostwu lub czarom, albo w nadmiarze
uczęszczał do teatru lub żeby stał się kłótliwy
albo jeśli ktoś niewolnika prowadzącego
rachunki nakłania lub przekupuje do ich
zniszczenia lub sfałszowania, albo do tego,
żeby popełnił cudzołóstwo.

Servi corruptio

Działania gorszące:

udzielenie schronienia cudzemu niewolnikowi
podczas ucieczki

namówienie do czynu zmniejszającego jego
wartość:

nakłanianie do popełnienia deliktu

czynu nieuczciwego względem właściciela

wywieranie negatywnego wpływu na jego
charakter

Servi corruptio a lex

Aquilia

Servi corruptio

tylko dolus

działanie - perswazja, pośredni skutek

szkody w psychice niewolnika

Lex Aquilia

wszystkie stopnie winy

fizyczny atak na rzecz

fizyczne uszkodzenie

Obligationes quasi ex

delicto

Obligationes ex quasi

delicto

Iudex qui litem suam fecit - odpowiedzialność
sędziego za zaniedbania

Effusum vel deiectum - wyrzucenie lub
wypadnięcie czegoś z mieszkania

Positum aut suspensum - za wywieszenie

Exercitores navis, cauponae, stabuli de damno
aut furto

Iudex qui litem suam

fecit

Odpowiedzialność sędziego za zaniedbania w toku
procesu i nieprawidłowy wyrok - sędzia „ściągał”
spór na siebie

Sędzia odpowiadał nawet jeśli nie działał rozmyślnie,
lecz jedynie niestarannie (np. wydał wyrok ponad
żądanie, pomylił się w naliczeniu kwoty należnej;
zaniedbał termin, stronniczość w orzekaniu) -
odpowiedzialność za dolus i rażące niedbalstwo

Odpowiedzialność na równowartość poniesionej
przez daną stronę szkody

Inaczej uregulowan była odpowiedzialność sędziego
skorumpowanego (kara śmierci)

Effusum vel deiectum

Odpowiedzialność za wyrzucenie lub wylanie
czegoś z budynku (odpowiedzialność za sam
fakt powstania szkody)

Ratio legis instytucji:

zapewnienie bezpieczeństwa na ulicach

ułatwienie

sytuacji

dowodowej

poszkodowanego

Effusum vel deiectum

Ulp. D. 9.3.1 pr.: Względem tych, którzy wylali
lub wyrzucili coś z okna pretor postanowił co
następuje: „jeśli coś zostanie wylane lub
wyrzucone w miejscu uczęszczanym, udzielę
skargę o podwójną wartość szkody przeciwko
temu, kto będzie tam stale zamieszkiwał. Jeśli
zginie przechodzący tamtędy wolny człowiek,
udzielę skargi o 50. Jeśli przeżyje ale dozna
szkody, udzielę skargi o taką kwotę, na jaką
sędzie uzna za słuszne skazać pozwanego.

Effusum vel deiectum

Skarga actio de effusis vel deiectis

Przeciwko

osobie

trwale

zajmującej

pomieszczenie (habitator) - niezależnie od jego
tytułu, z którego coś wypadło lub zostało
wyrzucone

Odpowiedzialność obiektywna - niezależna od
sprawstwa oraz winy.

Effusum vel deiectum

Ulpian D. 9.3.1.10: Jeśli więcej osób mieszka w tym
samym mieszkaniu, skąd wyrzucono, skargi udziela
się przeciwko każdemu i to solidarnie. Lecz jeśli
skargę wniesie się przeciwko jednemu, pozostali
zostają zwolnieni w chwili wypłaty szkody, a nie litis
contestatio; z tytułu spółki, lub innej alanlogicznej
skargi, inni będą winni części szkody, temu kto
zapłacił (całość).

Ulpian D. 9.3.5 pr.: Lecz jeśli wielu mieszka w
mieszkaniu podzielonym, przeciwko temu udziela się
skargi, kto mieszka w cześci, z której wyrzucono.

Effusum vel deiectum

Zakres roszczeń odszkodowawczych

W

razie

zniszczenia

rzeczy

(w

tym

niewolnika) - skarga o podwójną wartość
szkody

W razie śmierci człwieka wolnego - actio
popularis o 50.000 sesterców

W razie uszkodzenia ciała człowieka wolnego
- swobodna ocena sędziego

Effusum vel deiectum

Habitator miał regres do osoby, która była
sprawcą na podstawie actio ex lege Aquilia
utilis/in factum - jeśli był w stanie ją wskazać
mógł domagać się odszkodowania

Positum aut

suspensum

Odpowiedzialność za zagrożenia dla ruchu na
drodze poprzez wystawienie lub wywieszenie
przedmiotów na dachu lub okapie

Odpowiedzialność istnieje nawet w wypadku
nieistnienia jakiejkolwiek szkody

Wątpliwości co do podmiotu odpowiedzialnego
(habitator? czy sprawca - każdy kto położył lub
zawiesił rzecz?)

Skarga - actio de positis aut suspensis (actio
popularis) o 10.000 solidów

Exercitores navis,

cauponae, stabuli de

damno aut furto

Odpowiedzialność właścicieli:

Statków (nauta)

Gospód (caupo)

Stajen zajezdnych (stabuli)

Za kradzież i szkody wyrządzone klientom

przez personel

Odpowiedzialność za zły dobór personelu (wina

w wyborze - culpa in eligendo)

Exercitores navis,

cauponae, stabuli de

damno aut furto

Odpowiedzialność

za

fakt

skradzenia

lub

zniszczenia rzeczy w zakładzie (nie trzeba
wskazywać kto ukradł) - edyktalna skarga in
factum

Możliwość

zwolnienia

właściciela

z

odpowiedzialności

jedynie

przez

wskazanie

sprawcy spoza personelu zakładu

Odpowiedzialność na podwójną wysokość szkody
(duplum)

Konkurencja z odpowiedzialnością sprawcy