To, co powinieneś

wiedzieć - koniecznie!

Podstawo

we

pojęcia i

definicje

Autyzm

a

zaburzen

ia

pokrewn

e

Specyfika

zachowań

autystyczn

ych

Literatur

a

Metody i formy

pracy

edukacyjno -

terapeutycznej

Autor prezentacji

Dlaczego

?

... dlaczego ?!

Jeszcze kilka lat temu uważano, że autyzmem dotkniętych zostaje 5
osób na 10 tys. urodzeń. Dla Polski oznaczało to około 20 tys.
przypadków – osób, które jak mówi Lorna Wing, „... nie są zdolne do
organizacji własnego życia. Ludzie normalni, a nawet upośledzeni
umysłowo nie-autyści, rozwijają pewien własny system myślenia,
który jest dla nich przewodnikiem w dobieraniu zachowań do
różnorodnych okoliczności. Osoby dotknięte autyzmem lub
podobnymi zaburzeniami w komunikowaniu się nie potrafią
przystosować się do naszego świata z powodu szczególnych
trudności. Nie posiadają one zorganizowanego systemu,
pozwalającego na refleksje o przeszłości, interpretację teraźniejszości
i robienie projektów na przyszłość”

Obecne szczegółowe studia epidemiologiczne w USA, Kanadzie,
Anglii i Danii łącząc autyzm z podobnymi zaburzeniami w
komunikacji podają liczbę 3, 5, a nawet 10 razy większą. Oznacza to,
iż w Polsce osób, które potrzebują pomocy w tym zagadnieniu może
być nawet około 200 tys. – zatem:

WATRO WIEDZIEĆ, ŻE MOŻNA IM POMÓC !!!

Podstawowe pojęcia i definicje

Autyzm

[autos, gr. sam] to niejednorodne, wieloprzyczynowe

zaburzenie rozwojowe we wszystkich podstawowych sferach: relacji
społecznych, porozumiewania się (werbalnego i pozawerbalnego) oraz
zachowania. Jest zjawiskiem wyraźnie odrębnym od upośledzenia
umysłowego.

Geneza

.Autyzm powstaje w wyniku współdziałania czynnika swoistego,

osobniczego [vulnerabilities – podatność na zranienia] oraz czynników
nieswoistych (pochodzenia zewnętrznego), które mają zróżnicowany
charakter i odgrywają różną rolę w powstawaniu autyzmu.Czynnik
osobniczy to swoista nadwrażliwość psychiczna rozumiana jako
szczególny sposób reagowania na sytuacje i wewnętrzne przeżycia.
Czynniki zewnętrzne to czynniki wczesnego, ciążowo-okołoporodowego
obciążenia biologicznego; genetyczne; biochemiczne; zanieczyszczenia
środowiska; medyczne (szczepionki, antybiotyki) i inne.

Formy pomocy

. Najistotniejsze jest, by wszelkie oddziaływania

(społeczne, socjalne, edukacyjno-rehabilitacyjne) zastosowane wobec
osób z autyzmem były dostosowane do ich potrzeb i możliwości. Wynika
to z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19.08.1994 r.
(Dz.U.Nr 111 z 1994 r., z póź. zm.), która nakłada obowiązek wsparcia
społecznego, a w szczególności: „podtrzymywania i rozwijania
umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia, organizowania
pomocy w środowisku społecznym..., a także udzielania pomocy
finansowej, rzeczowej oraz innych świadczeń na zasadach określonych w
ustawie o pomocy społecznej”.

Literatura

1.

Gałkowski T., Dziecko autystyczne w środowisku rodzinnym i szkolnym, Warszawa
1995 r.

2.

Bobkowicz-Lewartowska L., Autyzm dziecięcy – zagadnienia diagnozy i terapii,
Kraków 2000 r.

3.

Roman A., Autyzm (tłumaczenie z j. francuskiego.), Gdańsk 1996 r.

4.

Jaklewicz H., Autyzm wczesnodziecięcy, Gdańsk 1993 r.

5.

Rajner A., Wroniszewski M., Można im pomóc, Warszawa 2002 r.

6.

Wiekiera E., Strategia postępowania z dziećmi autystycznymi, Kraków 1995 r.

7.

McClannahan L., Krantz P., Plany aktywności dla dzieci z autyzmem, Gdańsk 2002 r.

8.

Materiały z II Forum, Jestem dzieckiem autystycznym – dajcie mi szansę,
Częstochowa 2001 r.

9.

Lovaas O., Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo, Warszawa 1993 r.

10. Schopler E., Profil psychoedukacyjny – PEP-R, Prac. zb., Gdańsk 1995 r.

11. Schopler E., Ćwiczenia edukacyjne dla dzieci autystycznych, Prac. zb., Gdańsk 1995

r.

12. Schopler E., Techniki nauczania dla rodziców i profesjonalistów, Prac. zb., Gdańsk

1995 r.

13. Rybicka M., Terapia behawioralna osób z autyzmem, Prac. zb., Gdańsk 2003 r.

14. Pielecki J., Usprawnianie wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem

um, Kraków 1998 r.

15. Kaja B., Zarys terapii dziecka, Bydgoszcz 1995 r.

16. Kaufman B. N., Przebudzenie syna, Warszawa 1990 r.

17. Materiały z II Forum „Jestem dzieckiem autystycznym – dajcie mi szansę”,

Częstochowa 2001 r.

18. Gałkowski T. Kossewska J., Autyzm wezwaniem naszych czasów, Kraków 2000 r.

Autyzm a zaburzenia pokrewne

/elementy diagnozy/

Omawiając złożone i trudne zagadnienie jakim jest autyzm trzeba zaznaczyć, że
nie istnieją symptomy charakterystyczne tylko dla autyzmu.
Dodatkową trudnością w rozpoznaniu i
wyróżnieniu autyzmu jest fakt, iż nie jest on diagnozą wykluczającą inne
zaburzenia – tzn. dziecko autystyczne może być jednocześnie upośledzone
umysłowo, posiadać epilepsję, niedosłuch, znaczne zaniedbanie, itp..

Wśród osób dotkniętych zaburzeniami w komunikowaniu się

wymienia się najczęściej:

Zaburzen

ia

autystycz

ne

Zespół

Retta

Zespół

Asperge

ra

Upośledze

nie

umysłowe

Zaburzenia

autystyczne

/kwestionariusz

diagnozy/

Diagnostic and Statistical Manual of Disirders – 4 th. Edition (DSM – IV)

299.00 Zaburzenie autystyczne (Autistic disorder)

A.

Łącznie sześć (lub więcej) punktów z 1,2,3 w tym dwa z 1 i po jednym z 2 i 3:

1

. Jakościowe zaburzenia interakcji społecznych - przynajmniej dwa z:

a

. znaczne zaburzenie w zachowaniach

niewerbalnych (kontakt wzrokowy, mimika twarzy, postawa ciała, gestykulacja
w interakcjach społecznych)

b

. brak rozwoju relacji z rówieśnikami odpowiednich do

poziomu rozwoju

c.

brak

spontanicznego dzielenia się radością, zainteresowaniami i osiągnięciami z
innymi ludźmi

d.

brak społecznej lub emocjonalnej wzajemności

2.

Jakościowe zaburzenia w komunikowaniu się – przynajmniej jedno z:

a.

opóźnienie lub całkowity brak rozwoju mowy (bez prób

alternatywnych sposobów komunikacji) b. u mówiących – znaczne zaburzona
zdolność do inicjowania lub podtrzymywania konwersacji

c.

stereotypie i

echolalie językowe lub język idiosynkratyczny
d. brak zróżnicowanych, spontanicznych zabaw w udawanie lub w
naśladowanie społeczne odpowiednich do poziomu rozwoju

Zaburzenia autystyczne

/ c. d. /

3.

Ograniczone, powtarzające się stereotypowe wzorce zachowań,

zainteresowań i aktywności – przynajmniej jedno z:

a.

pochłaniające przywiązanie do jednego lub więcej stereotypowych i

ograniczonych wzorców zainteresowań (anormalne ze względu na swe
nasilenie lub przedmiot)

b.

widoczne nieelastyczne

przywiązanie do specyficznych, niefunkcjonalnych rytuałów lub popadanie w
rutynę
c. stereotypowe i powtarzające się manieryzmy ruchowe
(trzepotanie rękami, złożone ruchy ciała) d. uporczywe zaabsorbowanie
fragmentami przedmiotów (ogon psa, fragment wstążki)

B.

Opóźnienia lub nienormalne funkcjonowanie przynajmniej jednej ze sfer przed

3 rokiem życia:

1.

Interakcje społeczne

2.

Język używany do komunikacji

społecznej 3.
Symboliczna lub wyobrażeniowa zabawa

C.

Zaburzenia nie odpowiadają lepiej Zespołowi Retta, lub Dziecięcemu

Zaburzeniu Dezintegracyjnemu

Zespół Retta

Zespół Retta (Rett Syndrom) opisany w 1966 r. przez Retta na przykładzie
22 dziewczynek.

Rozwój klasycznego RS jest czterostopniowy. W pierwszych miesiącach życia
psychoruchowy rozwój dziecka jest prawidłowy.
Pierwsza faza choroby (początek
stagnacji) pojawia się pomiędzy 6 a 18 miesiącem. Objawy to: obniżone napięcie
mięśniowe, spowolnienie wzrostu obwodu głowy, utrata zainteresowania otoczeniem,
zaburzenia emocjonalne, pierwsze stereotypowe ruchy – ogólne zahamowanie
rozwoju. Trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy.
Pomiędzy 12 a 36 miesiącem pojawia
się druga faza - gwałtowna regresja rozwojowa, która charakteryzuje się utratą
mowy, osłabieniem nabytych form komunikacji, kolejne stereotypie, zachowania
autystyczne, trudności w poruszaniu się, oddychaniu, drgawki.
Trzecia faza (od 2 do 10 roku życia)
pseudostacjonarna to złagodzenie niektórych objawów autystycznych
(wzbogacenie kontaktów społecznych), ale nasilenie stereotypii, powolny regres
neuromotoryczny.
Po 10 roku życia zaczyna się czwarta faza choroby – późna
degeneracja motoryczna – charakteryzująca się wzrostem napięcia mięśniowego,
skoliozą, zanik mięśni prowadzący do unieruchomienia na wózku inwalidzkim.
Trudności w komunikacji są największym problemem dziewczynek. Poprawiają się
natomiast: koncentracja uwagi, kontakt wzrokowy, interakcje społeczne.

Trudności w komunikacji z otoczeniem stanowią barierę do edukacji i
samorealizacji dziewczynek. Tymczasem posiadają one gotowość do nawiązania
kontaktu, dlatego metody komunikacji alternatywnej i wspomaganej dają im szansę –
można wykorzystać przedmioty, fotografie, piktogramy, Bllisa, czy komputer – gdyż
małe są szanse na rozwinięcie mowy.

Zespół Aspergera

W międzynarodowych klasyfikacjach (DSM-IV; ICD-10) zespół Aspergera zaliczany
jest do grupy „całościowych zaburzeń rozwoju”. Odkryty i opisany przez Hansa
Aspergera w 1944 r w swojej etiologii przyjmuje jako najbardziej
prawdopodobny przekaz genetyczny (z ojca na syna), nie wyklucza jednak
uszkodzenia mózgu.

W kryteriach diagnostycznych podkreśla się znaczącą trudność w kontaktach
społecznych (preferencje wobec dorosłych, kontakt jednostronny,
monotematyczność), przy braku znaczących opóźnień mowy (używanej w sposób
specyficzny - pedantyczny, przesadnie ścisły, dygresyjny). Zachowania rutynowe,
manieryzmy, wąskie, obsesyjne zainteresowania, niezgrabność ruchowa – to kolejne
cechy zespołu Aspergera. Pierwsze manifestacje cech pojawiają się po 3 roku życia.
Problemy występujące u osób z zespołem Aspergera
mogą być bardzo subtelne, granice między normą a jej brakiem płynne. Pojedyncze
cechy można znaleźć u większości z nas.

Ze względu na słabe nasilenie cech autystycznych i inteligencję w granicach normy
zespół Aspergera bywa często mylony z innymi zaburzeniami takimi jak:
- specyficzne zaburzenia mowy typy
afatycznego - zespół
minimalnych uszkodzeń mózgu
- zespół Tourette’a - charakteryzujący się mimowolnymi wypowiedziami
koprolalicznymi (używanie nieprzyzwoitych, ordynarnych wyrazów często o
zabarwieniu seksualnym) oraz tikami (mimowolne ruchy określonych grup mięśni –
najczęściej twarzy, w postaci mrugania, chrząkania, ruchów głowy, pociągania
nosem, szybkiego wydawania dźwięków, wypowiadania wyrazów często z śpiewną
wokalizacją)
- trudności społeczno – emocjonalne uczenia się
(aleksytymia) - określane jako brak zdolności lub umiejętności do wczuwania się w
uczucia innych osób, brak empatii oraz intuicji.

Upośledzenie

umysłowe

Oligofrenia

(niedorozwój umysłowy) to wyraźne obniżenie poziomu inteligencji

i zdolności uczenia się. Wyróżniano trzy stopnie niedorozwoju (debilizm
[ograniczenie umysłowe], imbecylizm [glupactwo], idiotyzm), które w 1968 r.
Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia zamieniło na cztery stopnie
upośledzenia (lekkie [67-52], umiarkowane [51-36], znaczne [35-20], głębokie
[19 i mniej]). Upośledzenie umysłowe należy odróżnić od otępienia (postępującego
w latach starszych upośledzenia rozwoju) i opóźnienia (okresowego zahamowania
rozwoju umysłowego).

Cechy charakterystyczne upośledzenia umysłowego to: znacząco niższe
funkcjonowanie intelektualne oraz deficyty w funkcjonowaniu (przynajmniej dwa z:
komunikacja, samoobsługa, umiejętności społeczne, kierowanie swoim
postępowaniem, umiejętności szkolne, praca, wypoczynek, zdrowie i bezpieczeństwo)

Różnice w stosunku do autyzmu widoczne są przede wszystkim w:
- komunikacji - w upośledzeniu w
przeciwieństwie do autyzmu mowa służy do komunikacji interpersonalnej, a jej
wykorzystanie zależy od stopnia upośledzenia
- rozwoju społecznym - w upośledzeniu odpowiedni do wieku i poziomu
upośledzenia – tzw. wieku umysłowego, w autyźmie nie odpowiada wiekowi
umysłowemu - zachowaniach trudnych -
u upośledzonych zależne od głębokości up., u autystów nie związane z IQ)

- kontaktach emocjonalnych - upośledzeni w przeciwieństwie do autystów
mają dobry kontakt z matką, czy innymi osobami z otoczenia
- ogólnym rozwoju - w
upośledzeniu jest on harmonijny i systematyczny, w autyźmie nieharmonijny,
skokowy z częstymi regresami.

Pomagając upośledzonym umysłowo należy pamiętać, że żadne konkretne
podejście nie rozwiąże kompleksowo ich problemów. W edukacji należy korzystać z
wielu koncepcji i technik nauczania.

Metody i formy pracy edukacyjno -

terapeutycznej

1.

Autyzm jest zaburzeniem rozwoju, musimy mieć świadomość, że to co
powinno było się rozwinąć nie rozwinęło się i najprawdopodobniej już się w
pełni nie rozwinie. Wykluczone jest zatem całkowite uzdrowienie.

2.

W prawidłowym prowadzeniu edukacyjno – terapeutycznym akcent musimy

położyć mimo wszystko na stronę poznawczą (nie uczuciową), gdzie uczenie
musi być wyraźnie ustrukturalizowane, czasami wręcz kategoryczne,
dostosowane jednak do potrzeb i możliwości autysty. Optymalnym
rozwiązaniem w zakresie nauczania szkolnego jest pełna indywidualizacja
pracy (1x1 lub 1x2).

3.

Bardzo ważnym elementem przed podjęciem pracy jest właściwa diagnoza

psychologiczno - pedagogiczna. Jednym z lepszych narzędzi diagnostycznych
jest test PEP-R (Psychoeducational Profile – Profil Psychoedukacyjny)
Schoplera i Reihlera.

Musimy pamiętać

, iż:

Najczęściej stosowane

formy i metody terapii

:

Progra

m

TEACC

H

Terapia

behawiora

lna

Terapia

sensoryc

zna

Terapia

medyczna

Metod

y

terapii

Inne formy

terapii

Inne formy terapii

Wśród innych form terapii najczęściej wymieniane to:

Zastosowanie Analizy Zachowań

(ABA – Applied Behavior Analisis).

Analiza i korygowanie zachowań prowadzone przez profesjonalnie
przygotowaną grupę w domu dziecka z wykorzystanie wielości metod.

Trening Umiejętności Społecznych

– zadaniem tej formy pracy z

dzieckiem autystycznym jest rozwój umiejętności potrzebnych do życia
społecznego (rozwój mowy, konwersacji, rozumienie języka ciała,
odczytywanie i rozumienie emocji, rozwijanie umiejętności rozwiązywania
problemów społecznych, itp.). Miejscem prowadzenia treningu może być dom,
szkoła, klinika...

Funkcjonalna Analiza Zachowania

– polega na sprawdzaniu sposobów

rozwiązywania problemów w ogólnym funkcjonowaniu dziecka oraz
zabezpieczaniu stosowanych dróg komunikacji.

Psychoterapia indywidualna

– jest to prowadzona przez profesjonalistów

(w gabinetach psychoterapeutycznych) pomoc psychologiczna, której celem jest
unormowanie nastrojów i stanów emocjonalnych. Wymagany jest tu jednak
dobry stan samoświadomości i samoakceptacji autysty.

Terapia medyczna

Farmakoterapia

jest ważną formą pomocy autystom. W niektórych krajach

(USA) traktowana jest jako jeden z obszarów leczenia autyzmu równoległy do
rehabilitacji czy pedagogiki.

Odpowiednio dobrane leki pozwalają zmienić procesy chemiczne zachodzące
w mózgu, co przekłada się bezpośrednio na zachowanie autysty. Można zatem
poprawić poziom uwagi, czy aktywności, zredukować stany depresji czy
niepokoju, opanować napady złości czy agresji. Przepisane przez pediatrę,
psychiatrę czy neurologa leki podawane są zazwyczaj przez rodziców czy
opiekunów (wiąże się to z odpowiedzialnością za konsekwencje), w wyjątkowych
przypadkach – na wyraźne zlecenie rodziców – przez nauczycieli.

Trzeba jednak pamiętać, że leki nie wyleczą autysty, nie zniwelują jądra
autyzmu. Ważne jest także, aby były aplikowane zgodnie ze sztuką medyczną – w
myśl zasady: „ po pierwsze nie szkodzić”.

Warto wspomnieć o próbach zastosowania diety bezglutenowej i
bezkazeinowej u osób z autyzmem. Wiąże się to z to z pozostałością peptyd
(krótkich łańcuchów aminokwasów) po nie strawionych białkach produktów
mlecznych (kazeina) lub zbożowych (gluten). Inną próbą było zastosowanie w
latach siedemdziesiątych kuracji witaminowej (witamina B6 i magnez),
ocenianej jako przydatnej w kuracji autyzmu. Trzeba także dodać, że autyści –
bardziej niż inni – podatni są na alergie oraz mają zwiększoną wrażliwość na
produkty żywnościowe. Należy to uwzględnić w terapii medycznej.

Specyfika zachowań autystycznych

Charakterystycznym dla autyzmu jest wielość zachowań autystycznych i
ogromne ich różnice (niejednokrotnie w opozycji jedno do drugiego) – np.
jedne dzieci mówią dużo, drugie mało lub wcale, jedne są nieczułe na
pieszczoty, inne je uwielbiają, jedne są agresywne, z autostymulacjami, u innych
tego nie ma. Podobna lista przykładowych zachowań jest w zasadzie
nieskończona.

U autystów istnieją ogromne różnice pomiędzy poziomem poszczególnych
zdolności (nawet u tego samego dziecka). Są to tzw. „zdolności parcjalne” lub
„wysepki inteligencji”.

Każdy autysta (jak każdy inny człowiek) posiada swoją własną osobowość i
charakter

Wstępem do omówienia zachowań autystycznych są następujące
założenia:

Charakterystyczne grupy cech zachowań
autystycznych

Niezwyczaj

ny rozwój

mowy

Zaburzo

ny

rozwój

społeczn

y

Czynności

powtarzaj

ące się i

niechęć do

zmian

Zachowan

ia

niepożąda

ne

Inne

zachowan

ia

Niezwyczajny rozwój

mowy

Dzieciom autystycznym sprawia trudność łączenie fizycznej postaci znaku
(element znaczący) i pojęcia znaku (element znaczony) w jedną całość – co
stanowi podstawę mowy w ujęciu komunikacji. Jeżeli pojawia się mowa, jest ona
inna – sztuczna, bezosobowa. Często towarzyszą jej echolalie.

Echolalia – powtarzanie słów lub zdań w miejsce rozmowy
(natychmiastowa, odroczona) Monotematyczność – nieprzerwane
mówienie na jeden temat Perseweracja słowna –
powracanie do tego samego tematu w tym samym schemacie

Pozorna głuchota – brak odpowiedzi na bodźce słuchowe
Nadwrażliwość lub niedowrażliwość słuchowa

Trudności w wyrażaniu potrzeb (zamiast słów pokazywanie palcem
lub gestykulacja) Wskazuje potrzeby poprzez używanie ręki drugiej
osoby (dorosłego)

Zaburzony rozwój społeczny

Zaburzone zachowania społeczne są cechą najbardziej rzucającą się w oczy.
Wywodzą się one z faktu, iż dla autysty zróżnicowany i skomplikowany język
społeczny (pełen ekspresji, postaw i gestów) jest praktycznie niemożliwy do
nauczenia się. Efektem tego jest zamknięcie się w sobie (jeden z podstawowych
symptomów autyzmu).

Trudności w kontaktach z innymi dziećmi, obojętność, brak pracy i
zabawy w grupie, włącza się tylko wtedy, gdy osoba dorosła nalega i
pomaga mu

Niechęć do przytulania, oporowanie w kontaktach bezpośrednich
Niekiedy – odwrotnie – nadmierna bliskość

Chęć pozostawania w samotności, trzymanie się na uboczu

Brak lub ograniczony kontakt wzrokowy
Niekiedy – odwrotnie – uporczywy i wymuszany przez
dziecko kontakt wzrokowy

Zachowania niepożądane

Niezrozumiały świat, pełen zmian, lęki i fobie narastające z czasem
prowadzą do pojawienia się zachowań udziwnionych, niejednokrotnie
niebezpiecznych dla siebie lub innych. Są one elementem ucieczki z chaosu
w „swój świat”, ku temu co znane i bezpieczne.

Nadmierna lub skrajnie ograniczona ruchliwość fizyczna
Uciążliwe stereotypie ruchowe

Śmiech lub chichot w nieodpowiednich sytuacjach

Napady złego nastroju – skrajna rozpacz bez wyraźnego
powodu, płacz Agresja czynna lub słowna
Autoagresja

Czynności powtarzające się i niechęć do

zmian

Osoba autystyczna ma olbrzymie pragnienie stałości i stabilizacji. Czuje się
najlepiej w otoczeniu, które jest niezmienne lub zmienia się niewiele. Jest to
efekt braku generalizacji. Dziecko autystyczne przyswaja detale, ale nie
rozpoznaje całości. Stąd też uwielbia czynności powtarzające się, co
prowadzi często do przywiązania do przeróżnych schematów.

Ciągła, dziwaczna i schematyczna zabawa

Kręcenie przedmiotami, wirowanie wokół własnej osi (przy
braku zawrotów głowy)

Niewłaściwe przywiązanie do przedmiotów

Dążenie do monotonii, wpadanie w rutynę
Niechęć do jakichkolwiek zmian

Inne zachowania autystyczne

Omawiając zagadnienie zachowań autystycznych trzeba pamiętać, że autyści
nie wykazują swoich anormalnych zachowań w sposób wyrazisty. Poza tym są
one tak różnorodne, że niemożliwe jest wyczerpanie tematu. Warto zwrócić
uwagę jeszcze na następujące zachowania:

Niepodatność na zwykłe metody nauczania –jest to
spowodowane brakiem interakcji (tzw. jednostronna komunikacja).
Dokonywanie nieistotnych
wyborów (nie potrafi wybrać tego, co jest istotnie ważne).

Brak prawdziwego strachu przed niebezpieczeństwem

Wyraźna niewrażliwość na ból

Nierównomierny rozwój podstawowych i subtelnych zdolności
ruchowych (np.. nie potrafi kopnąć piłki, a buduje budowle z klocków.
Potrafi wykonać dobrze i szybko jakieś czynności, ale robi to
schematycznie).

Program

TEACCH

Program Terapii i Edukacji Dzieci Autystycznych oraz Dzieci z
Zaburzeniami w Komunikacji (TEACCH) zapoczątkowany przez Erica
Schoplera w połowie lat sześćdziesiątych, wychodzi z założenia, iż autyzm jest
wynikiem ograniczonej dysfunkcji OUN, rodzice natomiast nie tylko nie są temu
winni, ale posiadają ogromny potencjał, który można wykorzystać w
ukierunkowanej pomocy autystom.

W oparciu o pełną rozszerzoną diagnozę zespół ludzi (psycholog, lekarz,
terapeuta, pedagog, rodzic) tworzy się program, który umożliwia postrzeganie
dzieci całościowo (z wszystkimi problemami i niepowtarzalnymi sytuacjami
rodzinnymi) i dopasowuje sposoby postępowania (zakładając wielość strategii i
technik) do konkretnych przypadków. Ważne jest ustrukturalizowanie terapii (im
niższy poziom rozwoju, tym więcej struktur) – dotyczy to przede wszystkim
organizacji czasowo - przestrzennej. Stąd zastosowano plany aktywności
wkomponowane w plan zajęć.

Schopler podkreślał, że program ten nie jest nastawiony na zastosowanie
jednej określonej techniki terapeutycznej, ale jego celem jest stworzenie
kompleksowego systemu opieki i rehabilitacji osób autystycznych –
„...techniki zmieniają się szybko. Natomiast stworzenie i utrzymywanie zespołu
zdolnego do tworzenia więzi uczuciowej z dziećmi o zaburzeniach rozwoju, z
rodzicami oraz kolegami z profesji i dopasowanie odpowiedniej techniki do
odpowiedniego klienta – to pozyskanie prawdziwego skarbu. Taki skarb nie
może stać się zbytecznym balastem w przewidywalnej przyszłości”.

Terapia behawioralna

C.B.Ferster

(1961 r.) wysunął hipotezę o znaczeniu deficytów w uczeniu się

dzieci autystycznych oraz wykazał możliwość uczenia się przy pomocy bodźców
wzmacniających. Zapoczątkowało to wykorzystanie teorii behawioralnej do
zaburzeń autystycznych.

Teoria behawioralna

oparta jest na warunkowaniu sprawczym (paradygmacie

Skinera: S

D

- O - S

R

), które zakłada, iż zachowanie jest kontrolowane przez

obecność bodźców dyskryminacyjnych (S

D

)

i przez następujące po nim

konsekwencje wzmacniające (S

R,

)

. (O – zachowanie). Jej celem są:

- zwiększenie zachowań deficytowych poprzez
nauczenie podstawowych umiejętności: wykonywanie prostych poleceń,
naśladowanie, dopasowanie do wzoru, rozwój mowy lub innych form komunikacji,
rozwój zachowań społecznych i samodzielnej aktywności dziecka
- redukowanie i eliminacja
zachowań niepożądanych (agresja, autoagresja, złości, autostymulacje) poprzez
wygaszanie(wycofanie wzmocnienia po...), wykluczanie (forma przytrzymania),
hiperkorekcję (powtórzenie zadania bez zachowania nieprawidłowego).
- generalizowanie i utrzymanie efektów
terapii – dotyczy uogólnienia bodźca, reakcji i uogólnienia w czasie.

Podstawą terapii jest umiejętność identyfikowania przez dziecko pozytywnych
wzmocnień oraz umiejętność koncentracji uwagi. Ważne jest stosowanie
podpowiedzi.

Ivar Lovaas

napisał: „Dzieci autystyczne mają zdolność uczenie się tak jak inni ludzie, o ile

znajdą się w specjalnie przystosowanym do ich potrzeb środowisku. Istotna jest więc
organizacja przestrzeni, polegająca na ograniczeniu bodźców rozpraszających uwagę dziecka”

Terapia sensoryczna

Temple Grandin

autorka książki pt. „Byłam dzieckiem autystycznym” powiedziała: „Moje

uszy były jak mikrofony, odbierały wszystkie dźwięki i wzmacniały do efektów mocnej kolumny
dźwiękowej... Kiedyś na gwiazdkę dostałam rower. Nie mogłam na niego patrzeć – był żółty”.

Odwrażliwianie

, czyli terapia zaburzeń sensorycznych (zmysłów: wzroku,

słuchu, dotyku, równowagi, smaku, węchu) dąży do wyrobienia u dziecka tolerancji
na bodźce pochodzące z zewnątrz. Jej celem jest oddziaływanie na zaburzone sfery.
Nie wyrównuje zatem braków, nie uczy – ona przygotowuje dziecko do nauki,
pomaga złagodzić określone zaburzenia (nadwrażliwość lub niedowrażliwość) w
przetwarzaniu danych percepcyjnych. Powinna polegać na zróżnicowanej,
intensywnej stymulacji bodźcami związanymi z daną zaburzoną modalnością.
Należy więc wkomponować ją w całościową koncepcję pomocy autystom

.

Metoda Berarda

(dla zaburzeń słuchu)

AIT

(Auditory Integration Training)

polega na odpowiednim słuchaniu muzyki, której dźwięki są elektronicznie
modulowane. Specjalne filtry w słuchawce selekcjonują i obcinają nieprzyjemne
dźwięki.

Metoda kolorowych filtrów Helen Irlen

wykorzystuje kolorowe

nakładki na testy lub umieszczone w okularach dla odwrażliwienia zaburzeń
wzroku

Kontakty ze zwierzętami

: hipoterapia, dogoterapia, delfinoterapia

Wiele

codziennych sytuacji

niesie możliwość terapii sensorycznej: pobyt

na plaży (piasek, woda, wiatr, słońce), zabawa na huśtawce, itp..

Metody terapii

W autyźmie mamy do czynienia z równoczesnym zaburzeniem funkcjonowania
we wszystkich podstawowych sferach rozwojowych. W związku z tym istnieje
wielość metod pedagogiczno – terapeutycznych, które muszą być jedynie
indywidualnie dobrane do potrzeb i możliwości autysty

.

Do najczęstszych

metod zaliczamy:

Zasady

niedyrektywn

ej terapii

zabawowej

Metoda

Holding

Metoda

dobrego

startu

Metoda

W.Sherbor

ne

Metoda

nauczania

incydentaln

ego

Plany

aktywnoś

ci

Metoda

ułatwione

j

komunika

cji

Metody

komunikacj

i

pozawerbal

nej

Oddziaływa

nia

logopedyczn

e

Inne

metody

Inne metody

Specyfiką autyzmu jest swoista niepowtarzalność indywidualnych przypadków. Z
tym wiąże się możliwość i potrzeba stosowania wielu metod oddziaływania w
trakcie terapii. Należy jednak pamiętać, że to co jest korzystne dla jednego
dziecka, może być nie wskazane dla innego. Indywidualizacja jest zatem
podstawową zasadą pracy z autystami. Otwartość na
nowe metody terapii powinna uwzględniać następujące wskazówki: - podchodź
ze sceptyczną nadzieją - wystrzegaj się metod i programów udaremniających
indywidualizację - opieraj dobór metody o diagnozę funkcjonalną (opartą o
indywidualną ocenę poziomu dziecka i jego zaburzeń)

Wśród wielu nowoczesnych metod wykorzystywanych do pracy z autystami, których
wspólną cechą jest nowe spojrzenie na pedagogikę i wykorzystywanie osiągnięć
różnych dziedzin naukowych, a nawet pozanaukowych dla celów pedagogicznych i
dobra dzieci możemy wymienić: 1.
Elementy Kinezjologii Edukacyjnej P. Dennisona – tzw. gimnastyka umysłu
2. Metoda Montessori – uczenie
się poprzez: poznanie siebie, odkrycie świata, kontakt z innymi
3. Techniki pracy
szkolnej Freineta uwzględniające postulat respektowania i pogłębiania
zainteresowań dzieci. Nauczyciel jest tym, który pomaga i radzi w ramach
aktywności wybranej przez ucznia.
4. Metoda Domanna
zakładająca, iż umożliwienie dziecku maksymalnie wielu okazji do ruchu oraz
zapewnienie idealnego środowiska przyczyni się do prawidłowego rozwoju
(preferuje czytanie globalne) 5.
Elementy Pedagogiki Waldorfskiej koncentrującej się na całej osobie wraz z jej
duchowością, wykorzystującej nauczanie epokowe w dydaktyce
6. Programy aktywności. Świadomość
ciała, dotyk i komunikacja – M.C. Knillów, których celem jest rozbudzenie
aktywności, zachęcenie do działania i własnej inicjatywy
7. Elementy Arteterapii (muzykoterapia, terapia plastyczna)
8. Trening metodą Auricula, który zakłada, że
autyści słysząc, nie mogą wyciszyć tła (szum). Konieczne jest wyrównanie słuchu i
budowanie koordynacji bodźców łącznie z ich przetwarzaniem

Zasady niedyrektywnej terapii

zabawowej

Zasady niedyrektywnej terapii zabawowej zostały oparte o nauczycielską
postawę pełnej akceptacji, zaufania i nagradzania, jako wyraz poszanowania
ucznia, jego uczuć i opinii.

Głównym celem terapii jest nawiązanie kontaktu z dzieckiem, dlatego
ważną rolę odgrywa naśladowanie zachowań dziecka - „podążanie za dzieckiem”
(zdaniem H. Olechnowicz w początkowym etapie terapii dziecko jest
przestymulowane). Powtarzanie przez terapeutę form aktywności dziecka daje
mu poczucie sprawstwa, co pozwala często na nawiązanie właściwego dialogu
na płaszczyźnie dziecko – nauczyciel.

W kolejnym etapie terapii imitując różne formy aktywności dziecka, można je
zmieniać dostosowując do potrzeb terapii. Należy jednak uważać, by nie zarwać
dialogu z dzieckiem.

W tym wszystkim ważną rolę odgrywa otoczenie, które nie może zawierać zbyt
intensywnych i licznych bodźców – powinno dawać poczucie bezpieczeństwa
(poprzez możliwość wybierania przez dziecko preferowanych aktywności).

Metoda nauczania

incydentalnego

Metoda służąca głównie do inicjowania mowy. Stosuje się ją, aby uzyskać
rozwinięcie wypowiedzi poprzez czekanie, aż dziecko zainicjuje
konwersacje na jakiś temat. Odpowiada się wtedy w taki sposób, aby zachęcić do
dalszego rozwijania wypowiedzi.

Kroki:
1. Ograniczenie miejsca zawierającego interesujące dla
dziecka przedmioty. 2. Czekanie, aż dziecko
rozpocznie interakcję związana z danym przedmiotem.
3. Prośba o rozwiniecie wypowiedzi (lub dźwięków zbliżonych do mowy).
4. Dostarczenie przedmiotu (czynności) o które dziecko
prosiło.

Założenia:
- określenie możliwości językowych dziecka
- dostarczenie przedmiotów
wystarczająco atrakcyjnych dla dziecka -
wystawienie ich tak, aby zwróciły uwagę dziecka
Uwaga!
Metodę można stosować także w
komunikacji pozawerbalnej (dziecko może pokazać wzrokiem lub gestem)

Trzeba pamiętać aby aranżować zabawy z powtarzającą się czynnością,
posługiwać się ulubionymi przedmiotami dziecka, kontrolować na co dzień dostęp
do tych przedmiotów. Podczas zajęć wycofywać przedmioty lub przysuwać (w
miarę potrzeby). W podpowiedziach werbalnych stosować zasadę: od najmniejszej
do największej.

Plany

aktywności

Metoda odkryta i zastosowana w Princeton Child Development Institute w USA
zakładająca, że dziecko autystyczne potrafi opanować nawet skomplikowane
czynności, ale samodzielnie nie inicjuje kontaktu, trudno mu zorganizować czas,
wymaga podpowiedzi.

Plan aktywności

to zestaw zdjęć, słów, piktogramów, symboli stanowiących

wskazówkę do określonych czynności. Zastępuje on bodźce werbalne wizualnymi.
Stanowi swoisty kalendarz, szczegółowy plan – krok po kroku – konkretnych
aktywności dziecka. Może występować w postaci tematycznych albumów
aktywności.
Wprowadzając albumy aktywności powinniśmy pamiętać, że dziecko musi umieć:
odróżnić obrazek od tła, dopasować identyczne przedmioty, czytać obrazek,
zaakceptować podpowiedzi manualne. Ważne jest aby na początku nie
wprowadzać zbyt wielu nowości (każda nowość powinna być wprowadzania z
rozbiciem na kroki poprzez cieniowanie z rekonstrukcją). Stosujemy podpowiedzi
manualne (od największej do najmniejszej), a terapeuta stoi za uczniem (jest
cieniem). Konieczne jest stosowanie nagród (wzmocnienia) oraz rejestracja kroków.

Podobną w założeniach metodą jest

Łańcuch zachowań

– metoda w której

mniejsze czynności zachowań (wyuczone wcześniej) łączymy w sekwencje
(jednorodne – przysiady; lub różnorodne – mycie rąk). Celem jest wyuczenie
ciągów zachowań wziętych z codziennego życia koniecznych do rozwoju
samodzielności. W chwili zawieszenia prowadzimy rekonstrukcję czynności lub
powtarzamy dany krok. Ważna jest rejestracja oraz pochwała (wzmocnienie).

Metoda Ruchu

Rozwijającego

W. Sherborne

Metoda Ruchu Rozwijającego

(Developmental Movement) została

opracowana przez brytyjską fizykoterapeutkę Weronikę Sherborne. Głównym
jej założeniem jest posługiwanie się ruchem jako narzędziem we wspomaganiu
rozwoju psychoruchowego i terapii zaburzeń rozwojowych.

W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:
1/ prowadzące do poznania własnego ciała;
2/ pomagające zdobyć pewność
siebie i poczucie bezpieczeństwa w kontakcie; 3/
ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą;
4/ twórcze.
Mają one na celu:
- rozwijanie świadomości
własnego ciała i usprawnianie ruchowe,
rozwijanie świadomości przestrzenia i działania w niej,
dzielenia przestrzenia z innymi ludźmi oraz nawiązanie z
nimi kontaktu.

Cele te korelują w sposób szczególny z celami dziecka autystycznego, u którego
występuje brak reakcji na bodźce zewnętrzne, unikanie kontaktu,
niepodejmowanie aktywnej roli w zabawie.Elementy tej metody stosuje wielu
terapeutów pracujących z autystami.

Metoda Dobrego Startu

Metoda Dobrego Startu (MDS)

została opracowana przez M.

Bogdanowicz. Jest jedną z metod terapii psychomotorycznej. Głównym jej
celem jest usprawnianie i harmonizowanie współdziałania psychiki i
motoryki poprzez korekcję i kompensację zaburzonych funkcji (funkcje
słuchowe, wzrokowe, dotykowo-kinestetyczno-ruchowe).
Zajęcia dzielą się na 3 części:
- wprowadzające (np.. piosenka na powitanie),
zasadnicze (ćwiczenia
ruchowe, ruchowo – słuchowe, ruchowo – słuchowo – wzrokowe). końcowe
(np.. prezentacja prac).

W latach dziewięćdziesiątych zmodyfikowane elementy MDS zastosowano
wobec dzieci autystycznych w Gdańsku. W rocznym cyklu zajęć
odnotowano wzrost sprawności motorycznej, polepszenie funkcji
poznawczych, orientacji w schemacie własnego ciała, koncentracji uwagi,
pamięci, poziomu odtwarzania wzorów graficznych, pozytywne zmiany w
zakresie mowy i śpiewu.

Metoda

„Holding”

Nazwa wywodzi się od ang. „hold” – trzymać.

Twórcą metody jest amerykańska terapeutka Marta Welch (1978 r.), która
pracując z dziećmi o zaburzonych relacjach emocjonalnych postanowiła tak
poprowadzić terapię, aby przywrócić więź emocjonalną pomiędzy matką a
dzieckiem poprzez fizyczne [przytrzymywanie, walkę z dzieckiem]
wymuszanie bliskiego kontaktu.

Poprzez trzy etapy sesji terapeutycznej (konfrontacja – przyjęcie postawy
wymuszającej bliskość; odrzucenie – walka prowadząca do oczyszczenia;
rozwiązanie – nawiązanie bliskości) doprowadzamy do intensywnej bliskości
fizycznej i pełnego odprężenia dziecka.

Teoretycy metody zwracają uwagę na biochemiczne mechanizmy przemiany
– podczas fazy odrzucenia wydziela się adrenalina i noradrenalina, a
endorfina (odpowiedzialna za obniżenie poczucia lęku w organiźmie) pojawia
się w fazie rozwiązania – podczas odprężenia.

Przeciwnicy metody twierdzą, że podobne efekty można uzyskać poprzez
formy terapii sensorycznej nie stosując przemocy fizycznej.

Metody komunikacji

pozawerbalnej

Zaburzenia komunikacji – podstawowy problem autystów – mogą mieć różne
nasilenie: od całkowitego braku gotowości do porozumiewania się, po zaburzenie
zdolności inicjowania i podtrzymywania rozmowy, mimo w miarę dobrego
opanowania języka mówionego. Dlatego bardzo wielkie znaczenie ma dla terapii osób
z autyzmem ma komunikacja niewerbalna. Spełnia ona wiele funkcji: uzupełnia
lub zastępuje komunikację werbalną, służy do wyrażania postaw i emocji itd.. Ważna
jest umiejętność odczytywania przez rodziców i nauczycieli komunikatów dziecka i
udzielanie informacji zwrotnej (w przeciwnym razie następuje wycofywanie się
dziecka)

U większości autystów występuje myślenie wizualne (obrazowe). Dlatego we
wszystkich metodach komunikacji (także pozawerbalnych) należy używać konkretów,
bądź symboli wizualnych. Do podstawowych metod komunikacji pozawerbalnej
zaliczamy: - plany dnia – oparte na
konkretach, zdjęciach lub obrazkach sekwencyjne układy kolejnych czynności dnia

- Piktogramy – to proste symbole graficzne dotyczące osób,
przedmiotów, czynności, liczebności itp..Zaczynamy od najbliższego otoczenia
dziecka w oparciu o podstawowe potrzeby. - System Gestów
Makaton – zestaw naturalnych gestów
- Metoda Blissa - zestaw symboli o wyższym stopniu abstrakcji
(przeznaczony głównie dla osób w granicach normy)

Aby wprowadzić metody komunikacji pozawerbalnej należy wypracować u dziecka
podstawowe umiejętności takie jak: naśladowanie i wskazywanie, zdolność
koncentracji uwagi, wyeliminować lub ograniczyć zachowania niepożądane.

Metoda ułatwionej

komunikacji

Jednym z największych problemów osób z autyzmem są deficyty w komunikacji.
Wspomaganie komunikacji jest więc zadaniem bardzo ważnym. Metoda Ułatwionej
Komunikacji (Facilitaded Communication) jest alternatywnym sposobem
porozumiewania się nie tylko dla nie mówiących autystów - także tych, u których
występuje mowa, ale jest ona ograniczona, mało komunikatywna.

Metoda UK umożliwia pracę nad rozumieniem mowy, poszerzaniem słownika.
Może być ona prowadzona z wykorzystaniem obrazków, zdjęć, piktogramów, tablicy
literowej, maszyny do pisania, komputera (zależy to od wieku i możliwości dziecka,
miejsca i warunków pracy)
W dobie komputerów metoda UK jest coraz bardziej popularną i atrakcyjną formą
pracy z autystami. Wystarczy prosty komputer z edytorem tekstu i drukarką, aby
otworzyć dziecku autystycznemu nowe okno na świat. Jest to tym ważniejsze, iż
generalnie występuje u nich tzw. obniżona ciekawość i motywacja wewnętrzna -
edukacyjne gry komputerowe i programy multimedialne dają im szansę do
podniesienia aktywności i zaangażowania.
Trzeba pamiętać jednak, że metoda UK nie zastąpi innych
metod i form pracy.

W metodzie UK ważne są techniki wspomagania dziecka. Rolą osoby
wspomagającej jest ułatwienie ruchu poprzez podtrzymanie palca, dłoni,
przedramienia, łokcia. Czasem wystarcza dotyk aby zainicjować ruch. Sposób
wspomagającej podpowiedzi powinien być dostosowany do indywidualnych
możliwości autysty. Bardzo ważnym zadaniem jest podtrzymywanie koncentracji
uwagi oraz likwidowanie zachowań autostymulacyjnych; trzeba pamiętać, by nie
wyprzedzać ruchów autysty.

Oddziaływania

logopedyczne

Ze względu na fakt, iż autyzm jest zaburzeniem komunikacji pomoc logopedy w
pracy z dziećmi autystycznymi jest nieodzowna. Prawidłowa terapia logopedyczna
powinna uwzględniać następujące etapy:

1

. Właściwa diagnoza logopedyczna poprzedzona zapoznaniem się z

dokumentacją medyczną, psychologiczno – pedagogiczną oraz wywiadem z
rodzicami dziecka.

2

. Zajęcia wstępne obejmujące usprawnianie sensoryczne zaburzonych sfer,

usprawnianie motoryki narządów artykulacyjnych, usprawnianie motoryki dużej i
małej, rozwijanie koncentracji uwagi, ćwiczenie percepcji słuchowo – wzrokowej
oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej.

3.

Wywoływanie dźwięków (terapia właściwa) obejmująca

- ćwiczenia ortofoniczne (oddechowe, fonacyjne,
dźwiękonaśladowcze) - wywoływanie dźwięków

- utrwalanie wywołanych dźwięków w sylabach, wyrazach, łaczenie wyrazów w
zdania, - analizę i syntezę głoskową, literową, sylabową, itd..

4.

Rozwój mowy czynnej obejmujący gramatyzację zdań, podtrzymywanie

komunikacji, rozwijanie myślenia przyczynowo – skutkowego.

... o autorze...

Autor prezentacji –

mgr Andrzej

Kowalik

jest nauczycielem dyplomowanym,

oligofrenopedagogiem, od 1995 roku
pracującym w Zespole Szkół Specjalnych nr 8
w Katowicach, (od 1997 roku pracuje w tejże szkole z
dziećmi autystycznymi).
Od 2003 roku współredaguje
kwartalnik szkolny „Winda” poświęcony tematyce
autyzmu i niepełnosprawności.

Niniejsza prezentacja jest efektem doświadczenia
zdobytego w pracy z dziećmi, a także podczas udziału i
wystąpień na licznych konferencjach, warsztatach,
prelekcjach na temat autyzmu oraz zajęć ze
studentami.

Kontakt z autorem

można uzyskać pod adresem:

e-meil:

[e-mail];

tel.:

032-2677160

kom.:

0-508296242