Zdrowie i choroba jako

pojęcie społeczne

Część I

Medycyna ludowa

Medycyna ludowa – lekarz jako

„obcy”

• brak zaufania ludności wiejskiej do lekarzy i znachorów
• chęć „leczenia” u wiejskich doktorów
• „co komu pisane, to i go nie ominie, a jak kto ma umrzeć, to

mu żadne lekarstwa ani doktór nie pomogą”

• ignorancja i brak chęci zrozumienia ludności wiejskiej=>

nieufność

• łączenie wierzeń ludowych z nauką akademicką
• legitymowanie się wiejskim pochodzeniem – oswajanie

obcego

Lekarze wiejscy

• liczne nazwy: znachor, babka, mądra, guślica, guślarz, gośćcarz,

owczarz, czarownica i czarownik

• szacunek i zaufanie do lekarzy wiejskich
• Leczenie ziołami
• Trzy kategorie: oszuści z umysłu, leczący przez przypadek, lekarze

prawdziwi

• Wróże
• znachor i aptekarz
• Baby – specjalistki od uroków, smarowania, akuszeria
• Gośćcarz – leczący z gośćca
• Guślarz – zażegnywanie lub modlitwa o uzdrowienie
• Owczarz – leczy środkami empirycznymi
• Czarownice – nadprzyrodzone moce, stosunki z czartem


Podział ról => specjalizacje

Lekarze wiejscy cd.

• tajemnicze metody leczenia, diagnozowanie chorób np. z

moczu, formuły zażegnywania i zamawiania, wiedza nabyta
z zaświatów lub przez innego znachora=> wiara w
umiejętności wiejskich lekarzy

• Wiedza przekazywana osobie wybranej
• Korzystanie z zielników - atut znachora oraz przyczyna jego

prestiżu i sławy

• Respekt ze strachu czy z szacunku???
• Budowanie swojej własnej legendy
• Niewielka opłata za pomoc skłania do leczenia u znachora

Kategorie poglądów na

przyczyny chorób w medycynie

ludowej

• Choroba uzyskała status nie rzeczy, ale osoby. Była: kapryśna,

niemiłosierna, wrogo nastawiona do człowieka, podstępna.

• Atakuje pod konkretną postacią – ludzką lub zwierzęcą
• Choroba jako coś obcego, nawiedzającego człowieka za sprawą

wrogich sił

Pochodzenie choroby w kulturze ludowej

naturalistyczne magiczno-demonologiczne
- kosmiczne (fazy księżyca,

zaćmienia)

- przyrodnicze (żywioły,

rośliny)

- demonologiczno-magiczne

• Teoria mitu apokryficznego z XVI wieku
• Choroba jako „dopuscenie Buoskie, bo jakby ludziom nic nie

dogarauno, toby uo Buogu zapąmnieli”

• Fiński epos Kalevala -> 9 chorób urodziła wiedźma: Kolka,

Zapalenie Płuc, Krzywica, Wrzód, Świerzb, Parch Pospolity,
Zaraza Wszechchorób oraz bezimienny – przyszły
czarnoksiężnik

• Rozpoznawanie choroby po znakach w przyrodzie
• Sny jako przepowiednie chorób

Mityzacja choroby w kulturze

ludowej XIX i XX wieku

• Choroby mają etiologię naturalną i magiczno – demonologiczną
• Brak zgodności schematu etiologii chorób w kulturze ludowej i

w medycynie oficjalnej

• Wiara w szkodliwą działalność osób lub sił zewnętrznych,

pochodzących z orbis exterior

• Czarownice i demony jako siły sprawcze powstania chorób i

epidemii

• Istoty demoniczne

:

- Postacie przyjęte w tradycji chrześcijańskiej lub wędrownych

wątków nieludowego pochodzenia, np. anioł, bazyliszek

- Personifikacje klęsk żywiołowych i zjawisk przyrody, np. bieda,

dola, śmierć, choroba, śnieżyca

- Żywi i zazwyczaj konkretnie nazywani ludzie, o

nadprzyrodzonych zdolnościach, np.: czarownica, wilkołak,

zmora

- Złośliwe lub pomocnicze istoty związane z zajęciami

nierolniczymi, np. skarbnik

- Postacie będące wcieleniami ludzi zmarłych

• Każda choroba wywołana złamaniem jakiegoś zakazu ->

regulacje prawne kształtujące życie codzienne
mieszkańców

• Zadawanie uroku – przywiązywanie czerwonych wstążek

dzieciom, by się ustrzec obrzucenia urokiem

• Teoria soków – soki przepływały do pewnych organów i

wywoływały w nich zapaleni

Wszystkie przyczyny chorób w kulturze ludowej mają mityczne

odniesienie

Medycyna alternatywna w

perspektywie antropologii

historycznej.

Postępowanie człowieka wobec choroby:
-rozpoznanie
-określenie przyczyny
-klasyfikacja
-podjecie prób skutecznego leczenia
Wymienione czynności posiadają charakter
praktyczny. W obrębie historycznym ludzkich
społeczności rola poznawcza choroby ma znaczenie:
-przystosowawcze; umożliwiające przetrwanie gatunku
oraz
-podejmowanie decyzji dotyczących poszczególnych
ludzkich jednostek

W społeczeństwie istnieją normy regulujące postępowanie z
osobami, które zostały przez nie uznane za chore zgodnie z
przejętymi konwencjami zostały uznane za społecznie
dysfunkcjonalne .
Zdefiniowanie choroby jest wpisane w określoną kulturę
dlatego różni się w ich obrębie. Człowiek w procesie
przyswajania sobie kulturowy przekaz objawów chorobowych
związanym z tym cierpieniem tej jednostki o charakterze:
-psychicznym
-fizycznym
-społecznym
Badania etnologiczne prowadzone nad kulturowym obrazem
choroby w społeczeństwie zajmują się:
-potwierdzeniem zróżnicowania choroby na kontynentach
-podjęciem próby określenia sensów, przypisywanych
chorowaniu
-wyróżnieniem jednostek chorobowych i ich interpretacjom
Współpraca etnologów z historykami medycyny umożliwiła
szerszy zakres badań.

Jedna z perspektyw poznawczych występujących w obu wyżej
wymienionych dyscyplinach jest perspektywa konstruktywistyczna
umożliwiająca dokonanie uzgodnień między etnologią a historią w
kwestiach zagadnień związanych ze zdrowiem i chorobą:
1)definiowanie zdrowia i choroby ma charakter historyczny i
społeczny,
2) jest zmienne w czasie i przestrzeni,
3)jest zrelatywizowane wobec wartości i wzorców akceptowanych w
badanej kulturze i odzwierciedla przyjmowany w niej ład,
4)jest zakorzenione w pewnej wizji świata uznawanej w tej kulturze za
naturalną, zawierającej ponadto szereg odniesień do rzeczywistości o
charakterze metafizycznym,
5)przesłankach o charakterze podmiotowym,
Perspektywa poznawcza pozwala na prowadzenie badań nad
medycyną przy zastosowaniu kategorii należących zarówno do
obszaru etnologii, jak i nauk historycznych.
Perspektywa konstruktywistyczna – jest to etnologią wiedzy
zajmującą się badaniem historii procesów myślowych , obrazujących
wizje świata etnologa i historyka. Antropologia wiedzy pozwala badać
medycynę akademicką i medycynę ludową wspólnie pozwalając
zrozumieć sens nadawany chorobie.
Perspektywa metodologiczna – pozwala spojrzeć na problem
medycyny alternatywnej jako rodzaj społecznie stworzonej ideologii

Jakie elementy występujące w świadomości potocznej
zapewniły
tym doktryną popularność wśród pacjentów ?

• zostały wytworzone przez osoby nie związane z nauką medyczną;
• Postrzeganie choroby jest dalekie od kryteriów klinicznych

odnoszących się do najważniejszej perspektywy poznawczej,

• Sens choroby jest tworzony w oparciu o pytania natury

egzystencjonalnej;

• Zastanawianie się nad przyczyną wystąpienia choroby i jej metod

leczenia oraz zapobiegania;

Te wszystkie czynniki służą zdefiniowaniu choroby, zrozumienia jej

przyczyny, określenia postępowania chroniącego przed nią w
przyszłości. Takie postrzeganie przez interpretację jest zgodne ze
standardem akademickim, tylko oparte na odmiennym obrazie
świata Wyznaczony jest tu biologiczny kontekst choroby toczący
się w ludzkim organiźmie poddawany dwóm różnym koncepcją.
Potocznie związany ze sposobem jej postrzegania a w ujęciu
konstruktywistycznym jako długotrwały proces mitopoezy.

Mit rozumiany jest tu jako utrwalony w społeczeństwie sposób

myślenia charakteryzujący pewną grupę, w tej grupie
wytworzonym lub też przez nią przyjętym, a przede wszystkim
akceptowanym. Tworzy ideę normującą zachowanie. Jednak
ludowy obraz choroby jest traktowany przez medycynę
kliniczną za irracjonalny. Społeczność nie posiadająca
profesjonalnego wykształcenia lekarskiego postrzegała i nadal
postrzega profesjonalną wiedzę medyczną wybiorczo
uzupełniając swoją. Spowodowane to jest :

- brakiem możliwości dostępu do niej
-barierą kulturową
W 19 i 20 wiecznej medycynie klinicznej rzeczywistość

choroby oddzielała ludzką fizyczność od duchowości. Lekarz
ograniczał chorobę do elementów somatycznych, oddalając
się od postrzegania choroby w kategorii egzystencjonalnej.
Choroba jest zjawiskiem, które dzieje się w świecie pacjenta.
Natomiast w świadomości potocznej typu ludowego
obserwowano personifikację chorób.

Kolejny sposób przedstawiania choroby to ujęcie w kontekście

metafizycznym relacji człowieka z Bogiem osobowym. Chorobę

człowiek przyjmuje z pokorą, jako dopust Boży lub karę Bożą

zwracając się do Boga w postawie pokutnej lub modlitewnej.

W świadomości potocznej choroby w perspektywie

egzystencjonalnej , a nie biologicznej powoduje tendencję
łączenia choroby z osobą, która zachorowała. Chorzy ci
tracą status w grupie i podlegają marginalizacji.

W medycynie klinicznej niektóre z grup chorych zaliczonych

do nieuleczalnie chorych doświadczają poczucia
wyobcowania gdyż lekarze nie widzą możliwości wyleczeni.

Właśnie takie grupy pacjentów sięgają po usługi medycyny

alternatywnej. W Europie najczęściej spotykany rodzaj
terapii alternatywnej to: bioenergoterapia i homeopatia.

Najważniejsze doktryny powstałe w 2

połowie 18 wieku

Homeopatia

• Homeopatia jest to metoda

leczenia polegająca na
podawaniu chorym w
minimalnych dawkach
substancji, które w dużych
ilościach wywołują objawy
danej choroby, zgodnie z
zasadą : Podobne leczy się
podobnym.

Mesmeryzm

• Mesmeryzm to metoda leczenia

oparta na przekonaniu o

istnieniu w organizmach

żywych uzdrawiającej siły

magnetycznej stymulującej

układ nerwowy przenoszonej

na chorego poprzez dotyk rąk

lub zbliżanie do magnetyzera,

otwierająca badania nad

hipnozą i rozwój psychoterapii

Cechy wspólne mesmeryzmu i homeopatii

cieszące się popularnością wśród pacjentów:

• Nieinwazyjny charakter terapii.
• Silny komponent

psychoterapeutyczny.

• Terapia była tania i powszechnie

dostępna.

• Rola dyplomowanych lekarzy.
• Dostępność dla klas biednych.

Część II

Medycyna

nieoficjalna

ADHD

ADHD- (z ang. Attention Deficit

Hyperactivity

Disorder)

Zespół

nadpobudliwości

psychoruchowej

z

deficytem

uwagi.

Zaburzenie

to

charakteryzuje

występowanie

trzech

rodzajów problemów:

• patologiczna jak na dany etap rozwoju

nadpobudliwość

• impulsywność
• zaburzenie uwagi polegające na trudności w

skupianiu się oraz przyswajaniu informacji

Symptomy ADHD

• związane z brakiem uwagi
• związane z

adaktywnością/impulsywnością

Kryteria bazowe

• symptomy muszą zacząć się przed 7 rokiem

życia

• dziecko lub dorosły musi demonstrować

problemy z zachowaniem w co najmniej
dwóch sytuacjach (w szkole, domu lub pracy)

• zachowania muszą w znaczący sposób

utrudniać społeczne funkcjonowanie
jednostki

• zachowania nie mogą być lepiej wyjaśnione

przez inne jednostki diagnostyczne

Diagnoza ADHD

1) wprowadzenie lub usuwanie chorób z listy bardzo

często podyktowane jest nieobiektywnymi czynnikami

nie naukowymi, np. nacisk pewnych środowisk

2) sformułowanie wytycznych diagnostycznych jest w

dużej mierze otwarte na interpretacje

3) nie istnieją żadne obiektywne wskaźniki, które oprócz

zewnętrznych

symptomów

wskazywałyby

na

występowanie choroby, co może powodować zbyt

częste jej rozpoznawanie

4) w praktyce obserwującymi są najczęściej te same

osoby, np. rodzice lub sam pacjent, lekarzowi pozostaje

oprzeć się na ich świadectwach, które mogą być

subiektywne i zniekształcone

5) diagnozy

nie

biorą

pod

uwagę

czynników

środowiskowych, takich jak charakter relacji rodzinnych

6) kryteria sformułowane w podręczniku diagnostycznym

mogą odnosić się równie dobrze do innych chorób

Neurobiologiczny i genetyczny

charakter ADHD

1) wyjaśnienie naturalistyczne ma długą

historię naznaczoną różnymi definicjami
choroby oraz różnymi próbami wyjaśnienia
jej przyczyn. Wpływa to negatywnie na
ocenę wiarygodności i niepodważalności
tych doświadczeń

2) wyjaśnienie przyczyn ADHD oparte jest na

badaniach z lat 90-tych, których krytyka
odnosi się do rzetelności oraz interpretacji
wyników, brak jakiegokolwiek dowodu na
to, że ADHD wywoływane jest przez
określony gen

3) alternatywne wyjaśnienia przyczyn, które

są

związane

ze

środowiskiem

zewnętrznym

ADHD jako choroba przewlekła

• chroniczne zaburzenie, które przejawia się

nie tylko w dzieciństwie, ale także w
okresie dorastania i w wieku dorosłym

ADHD jako choroba leczona

farmakologicznie

1)

kontrowersyjna jest terapia przy użyciu środków
będących pochodnymi amfetaminy, które wywołują
szereg negatywnych efektów ubocznych, w tym silne
uzależnienie, jak również spowolnienie wzrostu,
zaburzenia wzroku, problemy z sercem i wątrobą,
halucynacje

2)

skuteczność stosowanych leków jest bardzo ograniczona,

a także mówi się że nie leczą one przyczyn choroby, a

jedynie tymczasowo niwelują symptomy

3)

istnieją alternatywne sposoby leczenia nadpobudliwości i

zaburzeń uwagi, np. treningi behawioralne

4)

w skrajnych przypadkach uznaje się ADHD za wymysł

koncernów farmaceutycznych (tzw. „przemysł ADHD”)

ADHD w dyskusji potocznej i mediach

• wzrost liczby diagnoz w ostatniej dekadzie XX

wieku z 900 tys. do 5 mln

• wykorzystywanie

ADHD

w

interakcjach

społecznych by wyjaśnić dlaczego inni zachowują
się w określony sposób, a także by zracjonalizować
własne działania, sukcesy i porażki

• zwiększona kreatywność, zdolność wykonywania

wielu zadań na raz jako przeciwwaga negatywnych
zjawisk kojarzonych z ADHD

• liczne fora skupiające chorych, blogi oraz strony

internetowe

„KOBIECA CHOROBA”

PMS w kontekście hegemonii

medycyny współczesnej

Początki kobiecości

• Początek lat 70. XX wieku –

pojawienie się rozróżnienia na płeć
(sex) i rodzaj (gender) przez Roberta
J. Stollera

• Nadanie rodzaju przy narodzinach i

proces „dziewczynkowania”

Medykalizacja

• Złożone procesy ingerowania

medycyny i podejścia medycznego w
takie obszary z życia społecznego,
które nie są medyczne.

• Nazywanie sytuacji społecznych

„problemami zdrowotnymi”

„zaburzenie” „syndrom”

„zespół” PMS

• Symptomy:
• Depresja
• Lęk (cechuje depresję)
• Wrogość
• Poirytowanie
• Objawy somatyczne (mało związane z

zaburzeniem psychicznym)

• Zaburzenia snu, apetytu, siły oraz

libido.

Początki

• 1953r. Dalton i Greene użyli jako

pierwsi terminu „zespół napięcia

przedmiesiączkowego”

• Lata 80. XX wieku – dołączenie do

zbioru kategorii zaburzeń psychicznych

DSM-III R – nagłe poczucie smutku,

ataki płaczu, napięcie, depresja,

apatia, zmęcznie, trudności z

koncentracją, zaburzenia apetytu, snu,

wrażliwość na odrzucenie

Badania Offmana i

Kleinplatza

• „To, że nastrój jest dysforyczny

niekoniecznie jest jednostajnym,
wystandaryzowanym symptomem,
ale składową kobiecych problemów
rodzinnych, oczekiwań co do innych
ludzi, jej społecznej sytuacji, czy
osobistej historii.

Badania Murraya

• PMS ma związek z oczekiwaniami, a

nie z poziomem hormonów

• Nie ma biologicznie znaczących

różnic między kobietami
doświadczającymi symptomów
„syndromu” a kobietami, które go nie
doświadczają

Powiązania hormonalne

• Lata 60. XX wieku Katharine Dalton :

Kobiety doświadczają negatywnych

objawów wskutek działania hormonów

w fazie przedmiesiączkowej

• Rubin udowodnił, że nie ma powiązania

między hormonalnymi zmianami a

PMS.

• Badanie Sladea – nie znaleziono

dowodów na wpływ cyklu

miesiączkowego na negatywne emocje

Polityka farmaceutyczna

• Reklama PMS w mediach jako choroba, która

doprowadza do spadku produktywności

• Przepisywanie fluoxetyny (antydepresant,

Prozac.)

• Kobiety leczone selektywnymi inhibitorami

wychwytu serotoniny (co podwyższa ryzyko

myśli samobójczych)

• Manipulacja symptomami poprzez władzę i

tworzenie pewnej społecznej wiedzy

(sponsorowane przez korporacje

farmaceutyczne)

Skutki wytworu PMS

• Kobiety czekając na okres wiążą

swoje zachowanie- zły nastrój z
menstruacją, a raczej tłumaczą to
jako wynik nadchodzących dla nich
nieprzyjemnych dni.

Prezentację przygotowali

• Kamila Szymańska
• Joanna Szczęśniak
• Agnieszka Strumidło
• Tomasz Mostek

Dziękujemy za

uwagę!