Choroby układu przewodu

pokarmowego : przełyku,

zespół jelita drażliwego.

Marcelina Augustyniak gr. II WSR

1095/S



Akt połykania polega na przechodzeniu kęsa
pokarmowego przez jamę gardłową, przełyk i
wpust do żołądka. Połykanie odbywa się dzięki
policzkowo - gardłowemu mechanizmowi
połykania, ruchom robaczkowym przełyku, sile
ciążenia oraz czynnej grze wpustu. Mechanizm
połykania jest wyzwalany na drodze odruchowego
pobudzania mięśni połykowych po uprzednim
podrażnieniu receptorów w ścianie gardła, na
podniebieniu miękkim, u nasady języka, na
migdałakach i w lukach podniebiennych.

Przełyk mechanizm
połykania.



Transport pokarmu do żołądka ma charakter czynny, zależy od fali
perstaltycznej przełyku oraz skoordynowanego skurczu
poszczególnych mięśni połykowych, dzięki którym następuje także
zamknięcie do jamy nosowej i dróg oddechowych. Rozróżnia się
perystaltykę pierwotną przełyku, która włącza się odruchowo na
początku połykania i jest kontrolowana przez nerw błędny, oraz
wtórną, wywołanym samym przemieszczeniem treści pokarmowej,
pobudzaną przez styczność i rozciągnie oraz regulowaną przez
śródścienne zwoje nerwowe błony mięśniowej przełyku. Napięcie
przełyku, które zmniejsza się w kierunku żołądka, wspomaga
działanie perystaltyki. Wpust zamknięty w spoczynku, otwiera się
w czasie połykania na skutek fali perystaltycznej i następczego
zwiększania się ciśnienia. Miejsce połączenia się przełyku z
żołądkiem, nazywane wpustem, nie ma anatomicznego zwieracza,
jego funkcje spełnia okrężna warstwa błony mięśniowej.

Mechanizm połykania c.d.



Polega na upośledzeniu przesuwania pokarmu z jamy ustnej do
żołądka. Mechanizm policzkowo - gardłowy ulega zaburzeniu w
stanach powodujących ból w zakresie receptorów połykowych
(ropnie tylnej ściany gardła, ropnie okołomigdałkowe, zapalenie
migdałków, zranienie okolicy gardłowej, gruźlica krtani, obrzęki
zapalne guzy i ciała obce). Utrudnienie połykania mogą także
spowodować stany kurczowe mięśni połykowych w przypadku
wścieklizny, tężca czy napadu histerycznego. W wyniku
zaburzeń mechanizmu połykania może nastąpić niecałkowite
uszczelnienie otworów stanowiących połączenie dróg
oddechowych z jamą gardłową- chorzy mają uczucie dławienia
i zwracania pokarmu. Przedostanie się cząstek pokarmowych
do tchawicy może spowodować ciężkie następstwa, np: w
postaci zachłystowego zapalenia płuc.

Zaburzenia połykania –
dysfagia.



Zaburzenia połykania dotycząc fazy ustnej
( rozpoczynającej połykanie ) oraz
gardłowej ( dotyczącej przejścia pokarmu
przez gardło) są więc najczęściej
spowodowane nieprawidłową czynnością
nerwowo-mięśniową przełyku i gardła.
Utrudnianie połykanie w fazie trzeciej
( przesuwanie kęsa pokarmowego przez
przełyk) wynika najczęściej z przewężeń
przełyku powstałych wskutek zmian
czynnościowych lub organicznych.

Zaburzenia połykania c.d



Do najcięższych zaburzeń motoryki przełyku
należą achalazja i rozlany kurcz przełyku.

Zaburzenia motoryki
przełyku.



Jest zaburzeniem ruchomości i koordynacji
mięsni przełyku, w którym jest zahamowana
perystaltyka dalszych 2/3 przełyku, a dolny
zwieracz przełyku nie rozluźnia się podczas
połykania. Przełyk w początkowym okresie
choroby ulega rozszerzeniu, a przy
utrzymującym się braku perystaltyki także
wydłużeniu.

Achalazja.



Patogeneza nie jest do końca znana.
Prawdopodobnie jest ona spowodowana
zmianami zwyrodnieniowymi w strukturach
nerwowo - mięśniowych przełyku: jądrach
lub pniach nerwów błędnych, zwojach
sródściennych, błonie mięśniowej przełyku.
Zaburzenia takie mogą towarzyszyć
naciekowi nowotworowemu dalszego
odcinka przełyku, kolagenozom, chorobom
OUN, lub neuropatiom.

Patogeneza achalazji.



Polega na silnym, jednoczesnym skurczu
dalszych 2/3 przełyku, doprowadzającym do
zahamowania perystaltyki. Zaburzeniom
towarzyszy również niepełny rozkurcz dolnego
zwieracza przełyku. Należy jednak pamiętać że
w achlazji nie występują skurcze perystaltyczne,
w rozlanym kurczu przełyku w dolnym jego
odcinku występują zarówno fale perystaltyczne,
jak i skurcze nieperystaltyczne. W obu
jednostkach chorobowych głównym objawem
jest dysfagia i bóle w klatce piersiowej.

Rozlany kurcz przełyku.



W etiologii przełyku bierze się pod uwagę przede wszystkim
chemiczny wpływ czynników szkodliwych na jego błonę
śluzową. Za najczęstszą przyczynę tej choroby uważa się
zarzucanie treści żołądkowej w stanach zmniejszonego
napięcia dolnego zwieracza przełyku. Obecność treści
żołądkowej w przełyku powoduje zaburzenia perystaltyki,
które utrudniają pasaż treści i opóźniają opróżnianie
przełyku. Sprzyja to dodatkowo powstawaniu zmian
zapalnych. Za ważne przyczyny osłabienia siły skurczu
dolnego zwieracza uważa się zanik mięśni gładkich
zwieracza( np. w sklerodermii), obniżenie kurczliwości,
obniżenie wrażliwości na bodźce hormonalne ( zmniejszone
uwalnianie gastryny lub nadmiar sekretyny), upośledzenie
regulacji nerwowo-odruchowej.

Zapalenie przełyku.



Jest jednym z najcięższych problemów w
gastroenterologii, jest zespołem objawów klinicznych
i zmian błony śluzowej spowodowanych zarzucaniem
kwaśnej treści żołądkowej do przełyku. Zjawisko
zarzucania treści jest wynikiem uszkodzenia
sprawności tzw. barier antyrefluksowych oraz
miejscowych mechanizmów obronnych. W prawdzie u
większości ludzi pH w przełyku może obniżać się do
wartości < 4,0 na niedługie okresy (ok. 1-1,5 godz.
na dobę ), to dłuższy kontakt błony śluzowej przełyku
z treścią żołądkową może prowadzić do wystąpienia
zmian histologicznych i objawów klinicznych choroby.

Choroba refluksowa przełyku
CRP



Za jedną z najważniejszych barier antyrefluksowych
uważa się dolny zwieracz przełyku. Wprawdzie nie ma
on wyraźnego charakteru struktóry anatomicznej, to
jednak oznacza strefę dolnego odcinka przełyku
( 2-4cm) wykazują napięcie toniczne. Zaburzenia
funkcji zwieracza mogą polegać na obniżeniu napięcia
podstawowego, nieprawidłowej odpowiedzi na
rozciągania żołądka i zwiększenia ciśnienia w jego
wnętrzu, a także występowania zjawiska dłuższej
relaksacji, niezależnej od fali perystaltycznej i odruchu
połykania. Wielkość napięcia zwieracza ulega
wahaniom, jednak długotrwała relaksacja sprzyja
zarzucaniu treści żołądkowej.

CRP c.d.



U części chorych za pojawienie się refluksu
jest odpowiedzialana relaksacja przejściowa,
polegająca na obniżeniu ciśnienia w obrębie
dolnego zwieracza przełyku trwającym co
najmniej 5 sekund. Leżąca pozycja ciała
sprzyja hamowaniu relaksacji
przejściowych, natomiast rozciąganie
żołądka powoduje częstsze ich
występowanie. Mechanizm występowania
tego zjawiska nie jest wyjaśniony.

CRP c.d.



Elementem stanowiącym dodatkowy system
zwieraczy są odnogi przepony. Ich skurcz
pozwala utrzymać odpowiednie ciśnienie w
okolicy połączenia przełykowo-
żołądkowego. Ostry kąt wejścia przełyku do
żołądka ( kąt Hisa) zapewnia działanie
uszczelniające, które następuje w czasie
zwiększenie się ciśnienia w dnie żołądka.
Rozwarcie tego kąta działa niekorzystnie.

CRP c.d.



Czynność perystaltyczna przełyku



Działanie siły ciążenia



Obecność odpowiedniej ilości śliny jako
czynnika alkalizującego.

Główne miejscowe mechanizmy
obronne dla przełyku.



Zbyt niska amplituda skurczów
perystaltycznych przełyku lub przerwy w
perystaltyce są uważane za czynnik
prowadzący do zmiany składu treści
przełykowej w wyniku niedostatecznego
jego opróżniania. Także wsteczne
zarzucanie żółci wydaje się odgrywać role w
patogenezie zapalenia przełyku w zespole
CRP, w szczególności u chorych po
całkowitej gastrektomii.



Można podzielić na przełykowe i pozaprzełykowe.
Nasilenie dolegliwości następuje w leżącej pozycji
ciała, podwyższonym ciśnieniu śródbrzusznym,
przy wyraźnych endoskopowych cechach zmian
zapalnych nadżerek i owrzodzeń przełyku, w
zwężeniach przełyku, w niedostatku śliny. Należy
podkreślić, że CRP i zapalenie przełyku może
przebiegać bezobjawowo. Do powikłań należą:
zwężenia przełyku, krwotok i owrzodzenie.
Zapalenia swoiste przełyku, chociaż sporadyczne,
mogą występować w przebiegu gruźlicy, kiły,
promienicy, drożdżycy.

Objawy kliniczne CRP.



Uchyłki są woreczkowatymi tworami powstającymi wskutek
uwypuklenia całej ściany przełyku( uchyłki prawdziwe) lub
wskutek wpuklenia błony śluzowej przez warstwę mięśniową
( uchyłki rzekome). Występują najczęściej w górnej lub dolnej
jego części, tuż nad zwieraczami, rzadziej w trzonie.
Charakterystyczne umiejscowienie nad zwieraczami wynika
najprawdopodobniej z zaburzonej koordynacji czynności ruchowej
przełyku, polegającej na przedwczesnym obkurczanie zwieraczy.
Stanowi to przeszkody, w wyniku której narasta ciśnienie w
odcinkach bliższych, co może spowodować uwypuklenie ściany. W
przypadku niedomogi górnego zwieracza tworzy się uchyłek na
tylnej ścianie gardła ( uchyłek Zenkera), w przypadku zwieracza
dolnego uchyłek nadprzeponowy. Patogeneza uchyłków środkowej
części przełyku nie jest wyjaśniona często uzasadnia się je
pociąganiem przez bliznowate zmiany w sąsiedztwie.

Uchyłki przełyku.



Wielkości



Umiejscowienia



Występujących powikłań ( tj. owrzodzenie, zapalenie czy
krwawienie).



Najbardziej charakterystyczne są objawy w uchyłku Zenkera
– występuje niemożliwość rozpoczęcia połykania, w miarę
narastania zmiany pokarm zalega w coraz większej ilości w
jamie uchyłka, powodując powstanie guza uciskającego na
przełyk. Pokarm zalegający w uchyłku może ulegać
rozkładowi, co staje się przyczyną stanów zapalnych i
gnilnego zapachu z jamy ustnej. Uchyłki nadprzeponowe
powodują mniejsze objawy : ból podczas połykania i uczucie
zatrzymywania się kęsa pokarmowego. Uchyłki części
środkowej przełyku przebiegają najczęściej bezobjawowo.

Objawy towarzyszące uchyłkom
zależą od:



Jednym z częstszych stanów chorobowych
przełyku jest przedostanie się żołądka przez
rozwór przełykowy przepony. Wyróżnia się 2
typy takiej przepukliny:



Przepuklina przełykowa, kiedy część żołądka
przechodzi przez rozwór przeponowy do klatki
piersiowej, ale wpust pozostaje poniżej
przepony w prawidłowym położeniu.



Przepuklina ześlizgowa albo przełykowo-
żołądkowa kiedy część żołądka wraz z
wpustem znajduje się w klatce piersiowej.

Przepuklina rozworu
przełykowego.



Niektórzy zaliczają wrodzony krótki przełyk do
przepuklin rozworu przełykowego, schorzenie takie jest
bardzo rzadkie. Wśród przyczyn powstawania choroby
na I- wszym miejscu stawia się podwyższenie ciśnienia
środbrzusznego towarzyszące takim chorobom jak
guzy w jamie brzusznej, długotrwale zaparcia. Urazy
mechaniczne i zniekształcenia klatki piersiowej bywają
przyczyną przepuklin, zmieniając warunki anatomiczne
tej okolicy.



Przepuklina rozworu wyst. bezobjawowo u 60%
chorych. Najczęstszym objawem jest ucisk w
nadbrzuszu lub za mostkiem, także uczucie rozpierania
i bólu, zwłaszcza po obfitym posiłku.



Epidemiologia



Gastroenterolodzy zgodnie stwierdzają, że
zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego
należą do najczęstszych schorzeń w ich specjalności
(do 50% zgłaszających się na leczenie). IBS
występuje u ok. 10-20% dorosłych ludzi, 2/3 z tej
liczby to kobiety. Choroba zaczyna się przeważnie
w wieku 30-40 lat.



Duża liczba pacjentów mimo dokuczliwości objawów
wywołanych czynnościowymi zaburzeniami
przewodu pokarmowego do lekarza nie zgłasza
(tylko 10% osób szuka pomocy u lekarza).

Zespół jelita drażliwego.



Pierwotna przyczyna nie jest znana. Czynniki patofizjologiczne, które mogą
mieć wpływ na wystąpienie choroby to:



nadmierny rozrost flory bakteryjnej (SIBO) nawet w 84% przypadków



zaburzenia czucia trzewnego i funkcji motorycznej jelit co potwierdzają
badania:

◦

niski próg bólowy odbytnicy rozszerzanej balonem

◦

zwiększona odpowiedź ruchowa jelita grubego na pobudzanie niektórymi lekami (prosty
gmina), hormonami lub pokarmem



zmiany w sferze psychicznej (u 70-90% pacjentów chorych na IBS występują
zaburzenia osobowości, niepokój lub depresji)



spożywanie pokarmów ubogo resztkowych



przebycie infekcji jelitowej (np. czerwonki) – u osób tych stwierdzono
zwiększenie liczby komórek endokrynnych jelit i zawartości w nich serotoniny



rola mózgu jest nie do końca wyjaśniona – nowe badania wykazują zmiany
aktywności w obszarach kory mózgowej odpowiedzialnych za odczuwanie
bólu.

Patofizjologia.

Sytuacje stresowe wyzwalają objawy, do których najczęściej należą:



ostre, skurczowe, nękające bóle brzucha (zazwyczaj podbrzusza i lewego dołu
biodrowego). Prawie nigdy nie budzą w nocy. Nasilają się po posiłkach. Mogą towarzyszyć
biegunkom. Ulgę przynosi wypróżnienie lub oddanie gazów.



biegunka– stolce mogą być wodniste lub półpłynne ale rzadko dochodzi do zwiększenia
ich objętości. Zazwyczaj występuje po posiłkach, stresie psychicznym i w godzinach
rannych.



zaparcie – u chorych bez biegunki. Częstotliwość wypróżnień jest zmniejszona, stolec
oddawany jest z wysiłkiem. Po oddaniu stolca często uczucie niepełnego wypróżnienia.



wzdęcie brzucha



domieszka śluzu w kale



odbijanie i gazy



nudności i wymioty



zgaga



bóle głowy



uczucie zmęczenia



zaburzenia miesiączkowania



częstomocz



przelewania w brzuchu

Objawy.



Przyczyna zespołu nie jest do końca znana. U chorych nie wykazano zmian anatomicznych
w jelitach odpowiedzialnych za dolegliwości. Stwierdzono natomiast zaburzenia dotyczące
czynności mięśni gładkich jelita, wydzielania hormonów jelitowych i neuroprzekaźników.
Ponadto występują zaburzenia czucia trzewnego. Nieznany jest mechanizm obniżonego
progu czucia bólu, który dotyczy wyłącznie jelita. Wpływ mają czynniki psychiczne - jelito
jako psychosomatyczne pole projekcyjne - zwiększone dolegliwości po zdenerwowaniu i
stresie.



Upraszczając można by napisać, że schorzenie to jest spowodowane czynnościowymi
zaburzeniami motoryki jelit, głównie na tle nerwowym. Czynniki emocjonalne oraz
niewłaściwa dieta mogą pogarszać stan chorego.



W zespole jelita drażliwego prawidłowo zbudowany (anatomicznie bez zmian) i
funkcjonujący (w sensie trawienia i wchłaniania) przewód pokarmowy doznaje różnego
rodzaju zaburzeń funkcjonowania. Zmianie ulega szybkość pasażu pokarmu (stąd
pojawiają się zaparcia lub biegunki), motoryka jelit, pojawia się nieprawidłowa percepcja
bólu na bodźce fizjologiczne (rozdęcie jelit pokarmem), nadmierna produkcja śluzu
powodowana najprawdopodobniej nadwrażliwością na fizjologicznie występujące bodźce
nerwowe.



Badania czynnościowe wykazują, że w zespole jelita drażliwego dochodzić może do
paradoksów, np. biegunce może towarzyszyć zmniejszona aktywność motoryczna jelit,
zaparcia natomiast współistnieją ze wzmożoną aktywnością ścian jelita

Przyczyny choroby.



biegunkowa



zaparciowa



mieszana

Postacie.



Celem postępowania diagnostycznego jest
wykluczenie organicznej przyczyny dolegliwości.



Zestaw zalecanych badań diagnostycznych:



test wodorowy



morfologia krwi



OB



badanie biochemiczne krwi



badanie ogólne moczu



badanie kału w kierunku obecności pasożytów i krwi
utajonej



posiewy bakteriologiczne stolca

Diagnostyka.



Zespół jelita drażliwego rozpoznaje się na podstawie
objawów i wykluczenia chorób organicznych.



Kryteria Rzymskie II



IBS należy rozpoznać, gdy w ciągu ostatnich 12
miesięcy co najmniej przez 12 tygodni (niekoniecznie
kolejnych) występował dyskomfort lub ból brzucha,
który miał co najmniej 2 z następujących 3 cech:



ustępował po wypróżnieniu



jego pojawienie wiązało się ze zmianami częstości
wypróżnień



jego pojawienie wiązało się ze zmianami wyglądu stolca

Rozpoznanie.



mniej niż 3 wypróżnienia w tygodniu



więcej niż 3 wypróżnienia w ciągu dnia



twardy lub "bobkowaty" stolec



papkowaty lub wodnisty stolec



duży wysiłek towarzyszący defekacji



parcie na stolec



2, 4, 6 – biegunkowy typ choroby
1, 3, 5 – zaparciowy typ choroby

Różnicowanie między postacią
biegunkową a zaparciową.



Nie ma sposobu trwałego wyleczenia z zaburzeń, postępowanie
lecznicze ma tylko na celu złagodzenie objawów chorobowych.



unikanie stresów



odpowiednia dieta – pokarm powinien być urozmaicony i
bogaty we włókna roślinne. U pacjentów z biegunką i bólem
brzucha dobry efekt przynosi spożywanie otrębów. Zamiast
otrąb chorzy mogą przyjmować środki pęczniejące typu
metacelulozy. Należy unikać potraw zawierających dużo
węglowodanów, oraz wzdymających: fasoli, kapusty, brukselki.
Zaleca się unikanie picia kawy i alkoholu.



środki farmakologiczne – pełnią funkcję wspomagającą. W
postaci bólowo-zaparciowej można stosować: środki
antycholinergiczne (bromek oksyfenonium), drotawerynę,
mebewerynę lub trimebutynę.

Leczenie.



Nie ma skutecznego lekarstwa na Zespół Jelita Drażliwego



 Leczenie polega głównie na łagodzeniu objawów



Ważna jest obserwacja organizmu i ustalenie czynników, które powodują dane
symptomy



Bardzo istotny jest sposób odżywiania



Należy systematycznie obserwować po jakich pokarmach następuje
pogorszenie objawów (wskazane jest prowadzenie dzienniczka z
obserwacjami). Obserwacja może przynieść informacje na temat nietolerancji
na pewne pokarmy. Najczęściej stwierdzane uczulenia pokarmowe dotyczą:
produktów mlecznych (można je zastąpić produktami sojowymi), owoców oraz
produktów zbożowych



Jeśli pacjent nie jest uczulony na produkty mleczne, wskazane jest częste
spożywanie jogurtu (posiada on tzw. dobre bakterie, które wspomagają
proces trawienia)



Przy zaparciach – należy spożywać więcej błonnika (warzywa, owoce). Przy
rozwolnieniach – należy unikać błonnika



Unikać potraw tłustych, ostrych, smażonych



Unikać alkoholu, kawy, herbaty (najlepsze są herbaty ziołowe, szczególnie zielona, miętowa i
rumiankowa)



Wyeliminować całkowicie biały cukier („słodka trucizna”), słodycze (szczególnie czekoladę) oraz
słodzone napoje (szczególnie szkodliwe są kupne napoje kolorowane, słodzone sztucznym
słodzikiem)



Spożywać pokarmy świeże, nieprzetworzone, niekonserwowane (szczególnie szkodliwe są wszelkie
konserwanty stosowane w przemyśle spożywczym)



Pokarmy łączyć w odpowiedni sposób:



  Białko (mięso, ryby, sery) spożywać tylko z warzywami



Węglowodany (ziemniaki, produkty zbożowe) spożywać tylko z warzywami



Owoce i świeże soki owocowe spożywać na pół godziny przed posiłkiem



Unikać obfitych posiłków



Pokarmy przyjmować o regularnych porach



W czasie posiłku często odpoczywać, także dopoczywać po posiłku



Nie spożywać posiłków w stresie lub pospiechu



Dobre efekty u niektórych pacjentów przynosi również terapia ziołowa (pod kontrola kwalifikowanych
zielarzy)



W celu zredukowania stresów bardzo pomocne są: relaksacja, odpoczynek, umiarkowane ćwiczenia
fizyczne, wszelka aktywność rekreacyjna, bioenergoterapia 



Przy niektórych silnych objawach Zespołu Jelita Drażliwego, lekarze stosują następujące rodzaje
leków: leki powodujące rozkurcz jelit, leki kontrolujące zaparcia (niewskazane jest długotrwale ich
stosowanie), leki kontrolujące rozwolnienia, lekkie leki uspokajające



Typowe symptomy dotyczą dolegliwości ze strony układu pokarmowego (mogą
wystąpić tylko niektóre z wymienionych poniżej):



Odczucie wzdęcia (nieraz bardzo duże)



Bóle i skurcze brzucha (szczególnie z lewej strony) – odczuwalna ulga wraz z
oddaniem gazów



Bóle i skurcze żołądka



Nadmiar gazów



 Nieregularne wypróżnianie się



Zaparcia (stolec w postaci „bobków”) lub rozwolnienia (szczególnie rano, po
przebudzeniu). Zaparcia lub rozwolnienia mogą występować na przemian



Uczucie niekompletnego wypróżniania się



Nagłe parcia na stolec



 śluz w stolcu



 Odczucie szybkiego najedzenia sie i problem z zakończeniem posiłków



Zgaga, odbijanie sie



 Nadkwaśność żołądka



Nudności, wymioty

Symptomy.



Zmęczenie  



Bóle głowy



Ból w plecach



Ból w nogach i/lub w rekach



Parcie na pęcherz moczowy



Silne kołatanie serca



Ataki paniki



Tendencje do depresji



Symptomy ulegają znacznemu pogorszeniu w sytuacjach stresowych



Symptomy ulegają pogorszeniu u kobiet w okresie miesiączkowania i
okresach wszelkich przemian hormonalnych



Symptomy mogą być różne u różnych pacjentów 



Mogą również pojawić sie symptomy bardzo indywidualne, które nie
są wyszczególnione powyżej

Symptomy towarzyszące.



Zespół Jelita Drażliwego to najczęściej występująca choroba systemu
pokarmowego



U wielu ludzi w ogóle niezdiagnozowana, gdyż nie konsultują się oni z
lekarzem, z obawy przed wykryciem u nich jakiejś poważnej choroby
(tylko 20% odczuwających dolegliwości zgłasza sie do lekarza) 



U ludzi niezdiagnozowanych symptomy choroby ulegają znacznemu
pogorszeniu, ze względu na dodatkowy stres, związany z obawą przed
poważną chorobą



Ok. 10-20% populacji krajów cywilizowanych posiada diagnozę tej
choroby (ok. 3 miliony wizyt lekarskich rocznie)



Co piąty człowiek w krajach cywilizowanych odczuwa, lub kiedyś
odczuwał, tego typu dolegliwości



Choroba ta najczęściej występuje u kobiet (70% wszystkich chorujących
na tę chorobę to kobiety)



Dolegliwości zwykle zaczynają się przed 30 rokiem życia, potem mają
charakter chroniczny, przez całe życie, z okresami poprawy i pogorszenia

Występowanie.



Maśliński i Ryżewski „ Patofizjologia” PZWL
1992r.



Internet.

Bibliografia: