Państwo

narodowe

a globalizacja

Mateusz Nodżak

model westfalski

Państwo narodowe w modelu westfalskim w imię zachowania

suwerenności akceptuje minimalne związki ze światem zewnętrznym
i odmawia swoim obywatelom lub grupom obywateli możliwości
występowania na forum międzynarodowym w obronie swych praw.
Odrzuca zarazem – jako naruszenie suwerenności państwowej –
nacisk,
a niekiedy nawet bezpośrednie zaangażowanie społeczności
międzynarodowej w obronę najbardziej podstawowych praw (np.
prawo do życia) jednych obywateli tego państwa rażąco naruszanych
przez innych obywateli, niekiedy z przyzwoleniem władz lub nawet na
ich polecenie. Państwa, które wciąż definiują swoją suwerenność
w

kategoriach

tego

modelu,

mają

zarazem

charakter

niedemokratyczny.

W modelu westfalskim najbardziej znaczącym

wskaźnikiem suwerenności jest pełna kontrola
państwa nad pewnym określonym terytorium. Kontrola
ta nie jest ograniczana żadnymi zewnętrznymi
czynnikami (np. wolą polityczną innego państwa
narodowego). Sytuacja gdy granice nie są tak ściśle
określone może zrodzić konflikt o kontrolę nad
spornym terytorium (np. konflikt pomiędzy Indiami a
Pakistanem
o kontrole nad Kaszmirem).

Polityka prowadzona w tradycyjnym państwie

narodowym jest dość przewidywalna. Opiera się ona
na regułach gry, skodyfikowanych w formie prawa
oraz na stosukowo przewidywalnym funkcjonowaniu
instytucji społeczeństwa obywatelskiego.

Inaczej jest w państwach narodowych, które

prowadzą politykę na poziomie ponadnarodowym.
Taka polityka musi uwzględniać parametry o wiele
mniej przewidywalne takie jak: nieregulowane
przepływy globalnego kapitału, nowe technologie
rewolucjonizujące proces produkcyjny, zagrożenia
środowiska, działalność globalnej przestępczości
zorganizowanej czy wybuchy konfliktów zbrojnych
zagrażające

dostępowi

do

zasobów.

Mniej

przewidywalne otoczenie nie tylko zwiększa ryzyko
nietrafnych decyzji podejmowanych na poziomie
jednego państwa narodowego, ale także zwiększ
ryzyko

pojawienia

się

globalnych

problemów

(politycznych, gospodarczych bądź związanych z
bezpieczeństwem narodowym).

Ta zmiana stała się elementem stosunków

międzynarodowych w trzeciej fali globalizacji i
demokratyzacji. Anthony Giddens mówi, że „dzisiaj
narody radzić sobie muszą raczej z ryzykiem i
niebezpieczeństwami niż z wrogami”. Claus Offe
twierdzi, że „nie żyjemy już w społeczeństwie
klasowym, lecz w społeczeństwie ryzyka”. William
Grieder

mówi,

że

w dzisiejszych czasach ryzyko jest „widoczne, duże i
ciągle rośnie”.

John Gray zwraca uwagę, że suwerenne państwa są

dzisiaj ograniczane przez ryzyko i niepewność co od reakcji
globalnych rynków. Nie wiadomo bowiem jak te rynki
zareagują.

Gdy doda się do tego jeszcze niepewność związaną

z działaniami globalnego terroryzmu i przestępczości oraz
z globalnymi zagrożeniami środowiska to można otrzymać
pełny obraz rozmiarów ryzyka.

Daniel Bell trafnie określa powyższy problem: „narody

stają się nie tylko za małe, aby rozwiązywać duże problemy,
ale są również zbyt duże, aby rozwiązywać problemy małe”.

Każde otwarte państwo narodowe, jeśli chce uprawiać

racjonalną politykę, zmuszone jest do szukania dróg redukcji
ryzyka

Dążenie do redukcji ryzyka

sprowadza się do dwóch opcji:

1.

Zamykanie państwa narodowego na świat
zewnętrzny

2.

Tworzenie silnych instytucji ponadnarodowych,
które będą w stanie owe ryzyko zmniejszyć

Wybór

pierwszej

opcji

umożliwia

utrzymanie

suwerenności, ale państwo, które decyduje się na
izolację od świata zewnętrznego, degraduje się do
statusu państwa peryferyjnego, a jeśli dotychczas
znajdowało się na peryferiach, zamyka sobie możliwości
wydobycia się z tego obszaru. To zamknięcie jeśli ma być
skuteczne musi być kompletnym zamknięciem na
przepływ idei, wartości i ludzi. Jest bardzo mało
prawdopodobne, aby takie zamknięcie było możliwe
w państwie demokratycznym.

Wybór drugiej opcji oznacza, iż pragnie się

zredukować ryzyko poprzez ściślejszą współpracę
międzynarodową, a nawet poprzez integrację ze
strukturami ponadnarodowymi (np. Unia Europejska).

Ta współpraca, współzależność musi być czymś

więcej niż tylko znaną w modelu westfalskim
kooperacją

międzynarodową.

Ta

wzrastająca

współzależność siła rzeczy ogranicza pole decyzyjne
suwerennego państwa. Państwo takie musi się liczyć z
akceptacją szerszej wspólnoty międzynarodowej.

Przykłady państw narodowych,

w których nadal występuje

model westfalski

•

Korea Północna

•

Kuba

•

Jugosławia (za rządów Slobodana
Miloševicia)

Zmierzch państw

narodowych?

Zwolennicy tezy o zmierzchu państwa narodowych

wychodzą z przesłanki, że to roszczenie państwa
narodowego traci stopniowo swą moc. Sandel twierdzi,
że suwerenność państwa narodowego podlega erozji z
dwóch stron: „od góry, poprzez ruchliwość kapitału,
dóbr i informacji, przekraczających granice państwowe,
poprzez integrację światowych rynków finansowych, a
także transnarodowy charakter produkcji przemysłowej,
ale również od dołu, poprze coraz silniejsze aspiracje do
samorządności i autonomii, wyrażane przez grupy
subnarodowe”.

Jeszcze bardziej skrajne stanowisko zajmują Ohmae

i Reich. Twierdzą oni, że państwa narodowe przekształcają się
stopniowo w lokalne władze globalnego systemu, aż w końcu
zostaną

zredukowane

do

dzisiejszego

poziomu

władz

komunalnych. Zdaniem Ohmae dzisiejsze państwa stają się
nieefektywnymi instrumentami dystrybucji bogactwa, którego
mnożenie w coraz mniejszym stopniu zależy od polityki tego
szczebla.

Von Wright

twierdzi, że nauka i technologia są

transnarodowymi siłami, które niszczą tradycyjne państwo
narodowe. Dobra wytwarzanej według naukowe technologii
rozprzestrzeniają się po całej ziemi.

Inne, ale współbrzmiące podejście przedstawia Martin Shaw,

który mówi, że klasyczne państwo narodowe skończyło się wraz z
II wojną światową i to nie globalizacja, ale rezultaty wojny był
czynnikiem decydującym.

Przeciwnicy tezy o zmierzchu państw narodowych

twierdzą, że wpływ na wzmacnianie państwa narodowego
mają: poważne kryzysy ekonomiczne czy konflikty zbrojne
przekraczające skalę lokalną. Jeśli chodzi o kryzysy to
państwa narodowe zawsze w pierwszym rzędzie będą
starać się chronić narodowy interes gospodarczy, a dopiero
w dalszej kolejności naprawę sytuacji w skali ponadlokalnej.
Podobnie

jest

z konfliktami. Każdy kraj zawsze najpierw dba o własne
bezpieczeństwo a dopiero później o dobro międzynarodowej
wspólnoty jako całości.

Również w Unii Europejskiej, gdzie procesy integracji

państw narodowych w strukturę ponadnarodową są
najmocniejsze, widać jednak dbanie o własne interesy
poszczególnych państw, nie tracąc swej tożsamości.

Funkcje państwa

narodowego

1.

Polityczne

2.

Ekonomiczne

3.

Społeczne

4.

Kulturowe

Funkcje polityczne

Państwo narodowe jest wspólnotą obywateli;

państwo nie może się obejść bez obywateli, a obywatele
bez

państwa.

Relacje

między

obywatelami

a

suwerennym, demokratycznym państwem narodowym
są trojakiej natury:

1.

Obywatele są zbiorowym, suwerennym twórcą
władzy państwowej

2.

Są potencjalnie zagrożeni przez zorganizowaną siłę i
przymus struktur państwowych

3.

Są zależni od usług i świadczeń organizowanych
przez państwo

Funkcje ekonomiczne

Pomimo tendencji do deregulacji gospodarki światowej,

poszczególne państwa (nawet te, w których gospodarka ma
najbardziej liberalny i konkurencyjny charakter, jak np. USA)
nie pozbywają się całkowicie instrumentów mających wpływ
na regulację rynków narodowych (np. polityka celna,
lokowanie zamówień rządowych na rynku światowym w
sposób, który prowadzi do zwiększenia miejsc pracy na
własnym

terytorium

i przyciągnięcia globalnych inwestorów).

Najważniejszą jednak funkcją ekonomiczną państwa

narodowego wydaje się być stabilizacja i stała ochrona
warunków

brzegowych, w

ramach

których

sprawne

funkcjonowanie gospodarki rynkowej jest w ogóle możliwe.

Funkcje kulturowe

Państwo narodowe nie może istnieć bez kultury, choć kultura

narodowa może przetrwać bez bytu państwowego (np. los polskiej
kultury narodowej pod zaborami).

Najważniejszą funkcją państwa narodowego jest kreowanie

tożsamości obywatelskiej, poczucia przynależności do wspólnoty,
wobec której ma się obowiązki, ale zarazem poprzez którą realizuje
się swoje prawa ludzkie i obywatelskie.

Ta tożsamość obywatelska utrzymuje się nawet wtedy, gdy

państwa narodowe scalają się w szersze struktury ponadnarodowe
(np. Unia Europejska).

Kultura narodowa umożliwia definiowanie innych jako „swoich” i

„obcych”, ale to jednak instytucje państwowe nadają tym
definicjom administracyjną sankcję.

Funkcje społeczne

Trzeba tu wymienić dwa aspekty, które są trwałymi

cechami

państwa

narodowego,

a

mianowicie:

zabezpieczenie socjalne i bezpieczeństwo obywateli,
czyli inaczej uprawianie polityki społecznej oraz
egzekwowanie prawa.

Wyróżnić można trzy zasadnicze efekty społeczne

jako wynik realizacji tych funkcji w obrębie państwa
narodowego:

1.

Stabilizacja oczekiwań społecznych wobec państwa

2.

Tworzenie nierynkowych źródeł szans życiowych

3.

Możliwość kompensacji wobec tych, którzy nie radzą
sobie
w zmieniającej się rzeczywistości

Suwerenne państwa działają dzisiaj w otoczeniu tak

przekształconym przez siły rynkowe, że żadna instytucja –
nawet największa korporacja transnarodowa czy
największe suwerenne państwo – nie jest w stanie go
kontrolować. W takim otoczeniu najmniej podatne na
sterowanie

siły

wyrastają

z

zalewu

innowacji

technologicznych. Mamy zatem do czynienia z kombinacją
nieustannego

napływu

nowych

technologii,

niepohamowanej konkurencji rynkowej oraz słabszych lub
ułomnych instytucji społecznych, które pospołu tworzą
globalną gospodarkę naszych czasów. John Gray

Pytania

1. Dlaczego westfalski model funkcjonowania państwa
narodowego jest uważany za model „przestarzały”?

2. Dlaczego C. Offe stwierdza, że „nie żyjemy już w
społeczeństwie klasowym, lecz w społeczeństwie ryzyka”?
(które jest „widoczne, duże i ciągle rośnie”)

3. Redukować to ryzyko można na 2 sposoby: (1) zamykać
państwo narodowe na świat zewnętrzny, (2) tworzyć silne
instytucje ponadnarodowe, które będą to ryzyko
zmniejszać. Jakie są skutki każdego z nich?

Pytania

4. Jakie argumenty wysuwają zwolennicy tezy o zmierzchu
suwerennych państw narodowych?

5. Jakie argumenty wysuwają przeciwnicy tezy o zmierzchu
suwerennych państw narodowych?

6. Jakie 4 kategorie funkcji pełni państwo narodowe? Podaj
przykłady każdej z nich?

7. W jakich krajach wciąż występuje system westfalski?
(Korea Północna, Kuba)