Chów owiec i kóz

mgr inż. I.C.Quaas

Rasy i typy użytkowe owiec

PRZODKOWIE OWIEC:

•

I. MUFLON EUROPEJSKI

•

II. AZJATYCKA OWCA STEPOWA – ARKAL

•

III. AZJATYCKA OWCA GÓRSKA – ARGALI

•

Współcześnie żyje na wiecie ok. 30 gatunków owiec dzikich spośród których tylko
wymienione

•

wyżej trzy gatunki uznawane są za ich rzeczywistych przodków.

•

TYPY KONSTYTUCYJNE OWIEC:

•

konstytucja sucha (oddechowa) [=> zw. b. lekkie, dł. szyja, wydłu.
trzewioczaszka, zwarta

•

kłoda]

•

konstytucja limfatyczna (trawienna) [=> zw. ociężałe, rasy mięsne, szeroka ale
płytka klatka

•

piersiowa]

•

TYPY UŻYTKOWE OWIEC:

•

jednokierunkowe (wełnisty, mięsny, mleczny, kożuchowy, smuszkowy)

•

kombinowane (wełnisto-mięsny, mięsno-wełnisty, mleczno-wełnisty)

•

typ wszechstronnie użytkowy

Muflon europejski

Argali

Arkal

•

Typy użytkowe: Wełnisty, mięsny, mleczny, ogólnoużytkowy

•

1) typ wełnisty

– Gruba skóra i w miarę zwięzła
– Słabo rozwinięta tkanka tłuszczowa w warstwie podskórnej
– Słabo rozwinięta tkanka mięśniowa
– Bardzo dobrze rozwinięty kościec

•

Skóra jest doskonałym podłożem do torebek włosowych. Zaczęto powiększać
powierzchnię skóry przez fałdowanie. Owce te późno dojrzewają, dużo chodzą. Około
1,5-2 roku kończą dojrzałość. Występuje rogatość. Głównym przedstawicielem jest
merynos wełnisty.

•

Im bardziej owca w typie wełnistym, tym bardziej przykry zapach i smak mięsa, gdyż
produkują one dużo wełny- dużo keratyny- dużo aminokwasów – siarka. W czasie
obróbki termicznej siarka ta daje nieprzyjemny zapach.

•

2) Typ mięsny

•

Cieńsza skóra o luźnej budowie

•

Bardzo dobrze rozwinięta tkanka tłuszczowa

•

Doskonale rozwinięta tkanka mięśniowa

•

Słabo rozwinięty kościec

•

Skóry jest jak gdyby za mało na zwierzęciu. Organizm jest zakodowany w kierunku
produkcji mięsa. Są to owce bardzo wcześnie dojrzewające (do 1 roku). Mają krótkie
nogi, wałeczkowatą budowę ciała, są najczęściej bezrożne, mają kwadratowe głowy,
krótkie szyje, wełna niezbyt gęsta, wysklepione kulki. Rasy : Suffolk, Texel, Ile de
France, Berrichon du Cher, Charolaise. Owce te wytwarzają głównie Anglicy.
Wydajność rzeźna do 50%. Zbyt większa świadczy o otłuszczeniu. Owce mięsne nie
muszą kumulować dużo siarki, ponieważ mają mniejszą okrywę włosową.

•

W krajach Unii Europejskiej konsumpcja mięsa jagnięcego – ponad 4kg, w Polsce
około 200g.

•

3) Typ mleczny

•

Cienka, zwięzła skóra

•

Słabo rozwinięta tkanka tłuszczowa podskórna

•

Słabo rozwinięta tkanka mięśniowa

•

Delikatny kościec

•

Duża jama ciała ( narządy trawienne bardzo dobrze rozwinięte )

•

Organizm jest zakodowany na produkcję mleka. Kształt ciała typowo gruszkowaty
( wąski przód, szeroki tył ). Dosyć wcześnie dojrzewają, są wymagające jeśli chodzi o
pasze. Typowym przedstawicielem jest owca fryzyjska, która hodowana jest m.in. w
Polsce.

•

4) Smuszkowo - Kożuchowe

•

W przekroju bardzo podobna jest do mlecznej. Cechą charakterystyczną jest bardzo
cienka skóra poniżej 1mm, przy tym bardzo wytrzymała. Bardzo słabo rozwinięta
tkanka tłuszczowa, mięśniowa również, delikatny kościec. Wszystkie tkanki są słabo
rozwinięte, mają bardzo małe wymagania co do pasz, są bardzo odporne, w zasadzie
nie chorują, szybko dojrzewają.

•

Są to idealne owce do hodowli. Owce smuszkowe to karakuł, wrzosówka, natomiast
typowo kożuchową jest owca romanowska (owce kożuchowe wytrzymują minusowe
temperatury w zimie, dają doskonałej jakości mięso).Są to owce bardzo prymitywne.

•

Rasy w świecie mają teraz typ bardziej kombinowany.

•

Kraje, które przodują w produkcji doskonałej wełny to: Australia, Argentyna, Ameryka
Pd.

•

Kolebką owiec mięsnych jest Anglia, Francja, owiec kożuchowo-smuszkowych –
Grecja, Rosja.

•

RODZAJE I BUDOWA WŁOSÓW WEŁNY

•

Całe ciało owcy, z wyjątkiem części twarzowej głowy, uszu i dolnej części nóg,
porastają włosy tworzące okrywę wełnistą, czyli runo, posiadające zdolność
przędną czyli przydatność do przędzenia. Części ciała pokryte runem nazywamy
polem obrostu. Pozostałe części pokryte są krótkim i twardym włosem, nie
mającym zdolności przędnej, tworzą one okrywę szerstną.

•

W okrywie wełnistej owiec zależnie od grubości i budowy wewnętrznej rozróżnia się
włosy: puchowe, rdzeniowe i przejściowe.

•

WŁOSY PUCHOWE (PODSZYCIOWE). Zewnętrzną warstwę włosów tworzy naskórek,
nazywany warstwą łuskową, gdyż tworzą go spłaszczone komórki zwane łuskami,
chroniące włos przed ścieraniem i nadające mu połysk. Pozostałą część włosa (około
90%) stanowi warstwa korowa, zbudowana z cygarowatych, wydłużonych komórek
ułożonych wzdłuż włosa, decydująca o takich jego cennych właściwościach, jak
sprężystość i wytrzymałość. Włosy puchowe są krótkie (zaledwie kilka cm), cienkie
(16 do 30 µ), miękkie i elastyczne.

•

WŁOSY RDZENIOWE (OKRYWOWE). Oprócz warstw łuskowej i korowej mają w środku
kanał zbudowany z różnokształtnych komórek wypełnionych powietrzem , nazywany
rdzeniem. Powoduje on sztywność i łamliwość włosa. Włosy rdzeniowe są długie
(nawet do 40 cm), grube (ponad 50 cm), lekko sfalowane lub proste i sztywne, mało
elastyczne, szorstkie, złe przyjmują barwniki i są mało wytrzymałe, łatwo się
rozrywają.

•

WŁOSY PRZEJŚCIOWE. Są one typem pośrednim między włosami puchowymi a
rdzeniowymi. Mają kanał rdzeniowy przerywany i są cieńsze, elastyczniejsze od
rdzeniowych.

• ZESPOŁY WŁOSÓW I RODZAJE OKRYWY
• Okrywa wełnista owiec zbudowana jest z określonych zespołów włosowych, które

mogą tworzyć runo zamknięte,

półotwarte

lub otwarte. Runo zamknięte owiec

cienkowełnistych, np. merynosów zbudowane jest z jednolitych cienkich włosów
bezrdzeniowych, o doskonale wyrównanej grubości i długości, które grupkami
porastają skórę. Wydzielany przez gruczoły skórne tłuszczopot łączy te grupki w
pasemka, te zaś w większe zespoły, tworzące pasma. Pasma łączą się w jeszcze
większe jednostki, zwane słupkami, będące podstawowym elementem runa. Słupki
mogą mieć kształt cylindryczny, stożkowaty, lejkowaty lub groszkowaty.

• Runo półotwarte uszlachetnionych ras owiec długowełnistych zbudowane jest

podobnie jak runo zamknięte z tym, że występuje w nim większe zróżnicowanie
długości włosów, które luźniej przylegają do siebie, tworząc okrywę włosową mniej
wyrównaną (słupki o zaostrzonym wierzchołku).

• Okrywa otwarta na pierwszy rzut oka tym różni się od runa, że wzdłuż kręgosłupa

rozdziela się, tworząc bruzdę grzbietową i zwisając na boki owcy. Jest to wełna
mieszana, spotykana np. u owiec górskich i wrzosówek, składająca się z włosów
różnej grubości i długości. Zewnętrzną część takiej okrywy włosowej tworzą włosy
rdzeniowe i przejściowe, a wewnętrzną, czyli podszycie — bezrdzeniowe włosy
puchowe. Podstawowym elementem jej budowy jest kosmyk.

WŁAŚCIWOŚCI WEŁNY
Jakość i przydatność wełny owczej zależy przede wszystkim od jej grubości i wydajności wełny czystej,
czyli rendement (czytaj randmę). Wydajność tę określa się procentowym stosunkiem ciężaru wełny
czystej (pranej) do ciężaru wełny potnej (tj. zestrzyżonej z owcy). Rendement wełen krajowych waha się w
granicach 35-75%.
Oprócz grubości włosa i wydajności wełny czystej jakość jej uzależniona jest także od wysadności,
karbikowatości i falistości włosów, jak też od ich właściwości technicznych, takich jak: wytrzymałość,
elastyczność, rozciągliwość, barwa i higroskopijność. Wszystkie wymienione cechy łącznie świadczą o
przydatności wełny do celów przemysłowych.
Wysadnością wełny nazywa się naturalną długość całego, nie rozciągniętego słupka czy kosmyka,
mierzoną na owcy miarą centymetrową. Natomiast długość rzeczywista wełny jest to długość włosów
po ich całkowitym wyprostowaniu.
Karbikowatością wełny nazywamy sposób i stopień sfalowania włosów wełny na całej ich długości. Im
są cieńsze, tym na ogół drobniej i regularniej karbikowane, co . w dużej mierze świadczy o ich
elastyczności. Zależnie od stosunku wysokości łuku karbika do długości jego podstawy rozróżnia się karbiki
normalne (wysokość stanowi połowę długości podstawy), ściśnięte, wysokie, pętlowe, płaskie i krepowe.
Włosy bezrdzeniowe powinny posiadać na całej swej długości regularne karbiki, jednakowe na wszystkich
włosach zespołu, dzięki czemu są wyraźnie widoczne. Karbikowatość słupków jest charakterystyczną
cechą rasową. Natomiast włosy rdzeniowe wełny mieszanej nie mają karbików, tylko bardzo długie
nierównomierne i słabo widoczne fale.
Wytrzymałość włosa, czyli moc wełny, jest ważną cechą, świadczącą o przydatności technologicznej.
Określa sieją wielkością ciężaru potrzebnego do rozerwania włosa. Wytrzymałość włosów bezrdzeniowych
wzrasta wraz z ich grubością i jest większa niż włosów rdzeniowych.
Bardzo osłabiają wytrzymałość wszelkie zmiany w grubości włosów, a zwłaszcza tzw. przewężenia
głodowe, powstające wskutek okresowych niedoborów w żywieniu, chorób, ciąży, laktacji itp.
Elastyczność włosa, czyli sprężystość wełny, jest to zdolność powrotu do stanu, w jakim włos
znajdował się przed rozciągnięciem. Dzięki tej właściwości włókien odzież wełniana nie gniecie się i nie
wypycha. Rozciągliwość włosa określa stopień jego wydłużenia do momentu rozerwania (może
dochodzić do 30 µ).
Barwa włosa decyduje o przydatności technologicznej wełny. Włosy zawierające jakikolwiek barwnik lub
zażółcenie wskutek działania moczu mają mniejszą wartość technologiczną, ponieważ nadają się tylko do
wyrobu ciemnych tkanin.
Połysk wełny, zależny od układu niski włosowej, najsilniejszy jest w wełnach średnich i grubych. Jest
cenną zaletą, bo wpływa korzystnie na wygląd wyrobów wełnianych.
Higroskopijność wełny, czyli jej zdolność do wchłaniania i wyparowywania wody, jest duża. Wchłanianiu
wody towarzyszy wydzielanie ciepła, co chroni człowieka noszącego odzież wełnianą przed nadmiernym
chłodem i ułatwia wyparowanie wody w ciepłym suchym pomieszczeniu.
Ciepłochronność, czyli izolujące działanie wełny, jest wynikiem jej porowatej budowy, karbikowatości,
sprężystości i puszystości. Dzięki temu w jej masie utrzymuje się nieruchome powietrze, będące
doskonałym izolatorem.

• KLASYFIKACJA WEŁNY
• Klasyfikację wełny przeprowadza się na podstawie jej grubości i określa się jej

sortyment najczęściej przez użycie skali literowej, opartej na grubości włosa
(średnicy) wyrażonej w mikronach i liczbowej — opartej na liczbie motków przędzy
jednakowej długości (560 jardów angielskich), jaką można uprząść z jednego funta
angielskiego wypranej i wysuszonej wełny. Od 1955 r. obowiązuje w kraju jedna tylko
“Polska Norma" klasyfikacji wełny. Uwzględnia ona podział wełny na jednolitą i
mieszaną.

• Wełny jednolite składają się z samych włosów puchowych i dzielą się na cztery grupy:

cienka, średnia, półgruba i gruba

• Wełny mieszane składają się z włosów puchowych (okrywy wewnętrznej),

przejściowych i rdzeniowych. Dzieli się je również na 4 grupy, tj. cienka, średnia,
półgruba i gruba, oznaczane cyframi rzymskimi: I, II, III, IV, przy czym podaje się
procentową zawartość włosów okrywy wewnętrznej. Długość i sortyment wełny
decyduje o jej przydatności technologicznej do przemysłowego przerobu na przędzę
systemem zgrzebnym lub czesankowym, a więc i o jej cenie.

• System zgrzebny polega na rozluźnieniu masy wełny, zrobieniu z niej jak gdyby waty,

z której następnie snuje się przędzę, mającą wiele wystających zakończeń włosów.
Wskutek tego na powierzchni wełnianych tkanin zgrzebnych widoczny jest
charakterystyczny włosek. Na tkaniny takie przeznaczana jest wełna mieszana i krótka.

• System czesankowy polega na czesaniu wełny specjalnymi grzebieniami

mechanicznymi w celu ułożenia jej w jednym kierunku. W tym celu wełna musi mieć
odpowiednią długość: jednolita cienka — co najmniej 6 cm, średnia — 7-9 cm, a
półgruba ponad 10 cm. Otrzymuje się z niej tkaniny cienkie wyższej jakości, więc i za
surowiec płaci się wyższe ceny. W celu otrzymania wełny pożądanej długości,
przydatnej na wyroby czesankowe trzeba przeprowadzać strzyże owiec we właściwych
terminach.

• PIELĘGNOWANIE RUNA NA OWCY
• Jakość wełny, a tym samym jej przydatność dla przemysłu, uzależniona jest przede wszystkim

od rasy owiec, ale w dużym stopniu również od ich żywienia, pielęgnowania i utrzymania,
terminu strzyży, a także od postępowania z wełną w czasie i po strzyży.

• Nawet najlepsze owce merynosowe nie dadzą wełny o wysokiej wartości technologicznej i

handlowej, jeśli będą niewłaściwie żywione i utrzymywane w nieodpowiednich warunkach.

• Nieracjonalne i nierównomierne żywienie, z okresami niedoboru niezbędnych składników,

powoduje podobnie jak i choroby, osłabienie rosnącej w tych okresach wełny, tzw.
przewężenie głodowe lub odsadzenie wełny. Trzymanie owiec w źle wietrzonych
pomieszczeniach, o powietrzu przesyconym parą wodną i amoniakiem, powoduje zażółcenie
wełny i jej łamliwość, a także jej zawilgocenie. W razie niedostatecznego ścielenia słomy
następuje zabrudzenie wełny kałem, podobnie jak i przy niewykonaniu zabiegu obcinania
jagniętom ogonka. Wskutek niedbałego zadawania paszy do paśników lub ściółki w czasie
obecności w owczarni owiec następuje zaśmiecenie wełny, zwane zaobroczeniem runa.
Podobnie może być, jeśli na nieszczelnym poddaszu składowane jest siano. Jeśli w
pomieszczeniu i w ogóle w otoczeniu owiec są gwoździe, sęki, druty itp. nierówności, owce
zaczepiają o nie wełną, co powoduje jej wyrywanie, a więc straty.

• Bardzo niebezpieczne są pasożyty skórne, jak wpleszcze, świerzbowce itp., powodujące

ocieranie się owiec o różne przedmioty wskutek swędzenia skóry, a przez to wycieranie wełny,
przy świerzbowcu zaś wypadanie jej całymi płatami. W celu zapobieżenia występowaniu
pasożytów skórnych dobrze jest po strzyży wykąpać owce lub przynajmniej dokładnie natrzeć
ich grzbiety i podbrzusza 2-6-procentowym roztworem płynu “Unitox”.

• Bardzo szkodliwe jest też zanieczyszczenie wełny na pastwisku czepliwymi nasionami lub

owocami różnych chwastów, trudne do usunięcia w czasie przerobu przemysłowego i dlatego
znacznie obniżające cenę wełny.

• Do znakowania owiec i jagniąt należy używać farby trwałej, ale łatwej do sprania (np. anilina

rozpuszczona w lnianym pokoście), aby nie spowodować dyskwalifikacji pomalowanych jej
partii.

• Wszystkie wymienione uszkodzenia runa mogą spowodować znaczne obniżenie ceny wełny, a

przez to dochodu z chowu owiec.

• Strzyża
• Termin i częstotliwość strzyży owiec decydują o długości (wysadności) wełny, która warunkuje jej przydatność na przędze

czesankowe lub wyroby zgrzebne. Dlatego przy wyborze terminu strzyży bierze się pod uwagę rasę, płeć oraz wiek zwierząt.

• Chodzi o to, żeby odstęp między kolejnymi strzyżami, nazywany okresem odrostu wełny, zapewniał przynajmniej minimalny

odrost, wynoszący 4,5-5 cm, na co potrzeba 6 mies. Bardziej pożądana jest, a więc i droższa, wełna na czesankę, długości 6-
10 cm, a na taki odrost potrzeba 10-12 mieś.

• Tryki strzyże się zwykle kilka tygodni przed stanówką, żeby było im lżej, a także dlatego, że w tym okresie wskutek wysiłku

organizmu rośnie wełna trochę cieńsza i słabsza, nie trzeba więc dopuścić, żeby przewężenie powstawało pośrodku długości
włosów. Podobnie u maciorek największy wysiłek organizmu ma miejsce przy końcu ciąży, podczas wykotów i karmienia i
dlatego muszą być ostrzyżone przed wykotem. Z wymienionych względów są następujące terminy strzyży:

• merynosy: tryki - kwiecień, maj, a maciorki - wrzesień, listopad;
• PON i polskie owce długowełniste: tryki - lipiec, wrzesień, a maciorki - luty, marzec. Jagnięta wyżej wymienionych

ras należy strzyc razem z maciorkami, tj. w wieku około 10 mies.;

• owce o wełnie mieszanej, tj. górskie i prymitywne bezrasowe, strzyże się 2 razy w roku: na wiosnę - w maju, przed

wyjściem na hale i w jesieni - w październiku, listopadzie.

• młodzież przeznaczoną na rzeź strzyże się 1-2 mies. przed odstawą.
• Strzyże należy przeprowadzać w dnie pogodne i ciepłe, w czystym, obszernym i widnym pomieszczeniu, w którym powinny

znajdować się: ławy do strzyżenia owiec, stół do sortowania wełny, waga do jej ważenia i notatnik do zapisywania
zestrzyżonych ilości od każdej owcy, kosze do noszenia wełny, środek odkażający do odkażania nożyczek czy maszynki i
ewentualnych skaleczeń skóry.

• Owce strzyże się ręcznie — za pomocą stalowych nożyc lub mechanicznie — maszynką elektryczną. Strzyża ręczna jest

pracą ciężką i mało wydajną, dlatego może być stosowana jedynie w gospodarstwach mających tylko po kilka owiec.

• Obecnie w Polsce stosuje się przeważnie strzyże mechaniczną, ponieważ za pomocą maszynki elektrycznej jeden

strzygacz może w ciągu dnia ostrzyc około 100 owiec, podczas gdy przy strzyży ręcznej tylko około 40 sztuk. Stosując
strzyże mechaniczną, uzyskuje się także około 150 g wełny więcej od jednej owcy niż przy strzyży ręcznej. Strzyżenie należy
rozpocząć od brzucha i kończyn owcy, a następnie cięcie prowadzić w kierunku grzbietu, najpierw z jednej, a potem z drugiej
strony.

• Warunkiem prawidłowego strzyżenia owiec jest: cięcie wełny przy skórze, prowadzenie maszynki równolegle do powierzchni

skóry, bez “schodków”, ostrzyżenie równo całego pola obrostu, zdjęcie runa w całości, nieprzystrzyganie wełny po raz drugi,
unikanie kaleczenia owiec oraz dość szybkie przeprowadzenie tej czynności.

• Są różne sposoby przeprowadzania strzyży. Ostatnio coraz bardziej rozpowszechnia się strzyżenie na ziemi na rozpostartej

plandece owcy nie wiązanej, lecz przytrzymywanej przez samego strzygacza za pomocą specjalnych chwytów.

• Zestrzyżone runo rozkłada się na specjalnym stole (zrobionym z gładkich listewek) włosami ku górze, tak jak rosło na owcy,

oddziela się większe zanieczyszczenia i wełnę krótką (z nóg, głowy i podbrzusza) oraz zanieczyszczoną i odrzuca je do
odpadków. Wysortowane runa zwija się wewnętrzną stroną (która przylegała do skóry) na zewnątrz i pozostawia na jakiś
czas, żeby wystygły i przeschły, a potem ładuje się do specjalnych worków, zwanych wańtuchami. Na każdym worku należy
przyczepić kartonik z podaniem ciężaru wełny, jej pochodzenia (rasa i płeć owcy) oraz nazwiska i adresu dostawcy.

• 1.Dojrzałość płciowa i rozpłodowa – owce osiągają dojrzałość płciową w wieku 5-8 miesięcy

Jako minimalną masę ciała owcy świadczącą o osiągnięciu dojrzałości rozpłodowej przyjmuje się
75% masy ciała sztuki dorosłej Dla większości owiec jest to masa ok. 45 kg którą osiąg ok. 10 m-ca
życia

• 2.Sezonowość aktywności płciowej- popęd płciowy występuje u owiec sezonowo Okres ten

nazywamy sezonem aktywności płciowej Średnio trwa on około 6 m-cy Początek sezonu płciowego
przepada na koniec sierpnia Poza sezonem u samic nie występują objawy rui W czasie sezonu ruja
występuje cyklicznie w odstępach 10 dniowych sama ruja trwa od 30 do 36h a jajeczkowanie
występuje pod koniec tego okresu 3.Stanówka- jest to zorganizowany proces rozpłodu u owiec
Najkorzystniej jest gdy wszystkie owce kryje się w ciągu pierwszych 17 dni trwania stanówki
Stanówkę można przeprowadzać różnymi sposobami Rozróżnia się krycie kontrolowane i
niekontrolowane Krycie kontrolowane polega na tym że do gr. samic wprowadza się 1 samca który
wyszukuje samice w rui Przy kryciu niekontrolowanym samice chodzą razem z samcami i kryją bez
ingerencji człowieka W systemie niekontrolowanym rozróżniamy system haremowy- polega na tym
ze na 20-30 dni przydzielamy 1 samca.

• Wyniki przeprowadzonej stanówki stwierdza się podczas wykotów Najważniejszym wskaźnikiem

przeprowadzonej stanówki jest wskaźnik płodności Obliczany według następującego wzoru Liczba
maciorek kotnych podzielona przez liczba maciorek przeznaczonych do krycia razy 100 %
Wskaźnik ten nie powinien być niższy niż 90% Wskaźnik sprawności rozrodu jest tzw. wskaźnik
plenności Oblicza się go po urodzeniach według wzoru liczba żywo urodzonych jagniąt podzielona
przez liczba maciorek wykoconych razy 100 %

• 4.Ciążą i poród- ciążą u owiec trwa średnio od 144-152 dni W 3 m-cu ciąży przyrost masy płodu

jest najwyższy. Ok. 2 miesiąca przed wykoceniem należy usunąć z pomieszczenia dla matek
obornik a następnie całe pomieszczenie należy poddać gruntowej dezynfekcji Na ok. 6 tyg przed
porodem należy przeprowadzić strzyż samic Przed samym porodem należy wysłać pomieszczenia
suchą słoma Przed zbliżającym się porodem występuje kilka charakterystycznych zmian w
wyglądzie i zachowaniu samicy Powstają tzw. Doły głodowe w więzadłach miednicy Srom jest
nabrzmiały i wycieka z niego śluz W strzykach pojawia się mleko przed samym porodem Owca
staje się niespokojna nieb podchodzi do paszy i szuka miejsca na poród Na początku w szparze
sromowej pojawia się pęcherz płodowy Po jego pęknięciu powinny pojawiać nóżki jagnięcia
Najczęściej porody przebiegają łatwo Pomoc przy porodzie potrzebna jest jeśli jest nieprawidłowe
ułożenie płodu

• Wychów jagniąt i młodzieży
• 1.Postępowanie z noworodkiem- czynności związane z wychowem rozpoczyna się zaraz

po urodzeniu jagnięcia Pierwszym zabiegiem powinno być otarcie śluzu z pyszczka
jagnięcia aby ułatwić oddychanie następnie jagnię posuwa się do matki w celu jego
oblizania co ułatwia wysychanie i pobudzenie krążenia Następną czynnością powinno być
odcięcie pępowiny jagnięcia Zwykle w ciągu 2h po urodzeniu maciorka wydala łożysko

• 2.Wychów osesków- najważniejszym czynnikiem decydującym o prawidłowym rozwoju

jagnięcia jest mleko Można wyróżnić kilka etapów karmienia

• a)okres wydzielania siary- są to pierwsze 2 dni karmienia przez matkę Siara bogata jest w

immunoglobuliny

• b)okres rozdajania maciorek- trwa od 2 dnia życia do 4 tyg. W okresie tym jagnię zużywa 5-

6 l mleka matki na 1 kg przyrosty masy ciała

• c)sztuczny wychów- stos się przy masowej prod jagniąt Zamiast ml matki podaje się

preparat mlekozastępcze Preparaty takie rozcieńcza się z wodą Taką paszą karmimy Jagnie
4 tyg. a następnie przechodzimy na pasze stałe W czasie ssania u jagniąt wykonuje się 2
metody *obcinanie ogonków najlepiej pod koniec pierwszego tyg. wykonany zabieg
obcinamy pomiędzy 3-4 kręgiem ogonowym *kastracja tryczków

• 3.Wychów jagniąt odsadzonych- jagnięta zwykle odsadza się w wieku 100 dni

Dokarmianie jagniąt rozpoczyna się od 4 tyg życia stos siano Oprócz siana można podawać
ziarna owsa Następnie ziarna owsa zastępuje się mieszanką pełnoporcjową treściwą Można
dodawać również posiekaną marchew Najszybszy sposób karmienia to pastwiska Wychów
jagniąt wówczas bez ograniczeń pobiera karmę zieloną na pastwisku Odmiennym
systemem karmienia jest dokarmianie mieszanką pełnoporcjową to żywienie stos się
jagniętom przeznaczonym na rzeż

• 4.Żywienie młodzieży- młodzież to jagnięta od 3 m-ca życia W żywieniu tryczków na

rozpłodniki stosuje się pasze treściwą i dobre siano Maciorki natomiast żywimy paszami
objętościowymi czyli latem pastwiska a zimą podajemy siano słomę kiszonki

Warunki zoohigieniczne w owczarni

• W warunkach polskich owce przebywają przez 7 miesięcy wyłącznie w owczarni,

korzystając z okólników. Przez pozostałe 5 miesięcy korzystają z pastwiska,
jednak na noc są także spędzane do budynków. Ten system technologii chowu
narzucają warunki klimatyczne. Owce z wełną jednolitą cienką, o zwartym runie
(np. merynosy) są bardziej wrażliwe na jakość pomieszczeń. Po zmoczeniu runa,
owce takie również wolniej wysychają aniżeli owce o wełnie jednolitej grubej (np.
kamienieckie) lub mieszanej (np. wrzosówki). Budynek ma chronić owce przed
opadami, zapewnić im korzystny mikroklimat i musi być funkcjonalny.

Owczarnia stropowa
Owczarnia ta może być z jednym lub dwoma rzędami słupów w hali. Słupy
wspierają strop ze strychem użytkowym. Owczarnia ściołowa, z posadzką
glinobitą zagłębioną na środku. Czasem jest korytarz przejazdowy utwardzony
betonem. Słupy utrudniają ruch maszyn (np. cyklopa do obornika), grodzenie,
przepęd owiec itp.

• Owczarnia ze stropodachem

Jest to owczarnia z halą bezsłupową, na głębokiej ściółce. W minionych 30 latach
budowano je z drewna, np. owczarnie segmentowe .

• Owczarnie ściołowo-rusztowe

Owczarnie te mogą być: halowe, stropowe lub bezstropowe. Mają one kombinowaną posadzkę. W
środkowej części hali jest wgłębiona glinobita posadzka ściołowa, a w szczytowych dwu częściach
jest utwardzony (beton) korytarz przejazdowy. Po obu stronach korytarza są paśniki, a za nimi
ruszty podłogi szczelinowej. Do rozwożenia pasz mogą być używane wózki akumulatorowe
(higieniczne - bez spalin). W części ściołowej obornik jest usuwany dwa razy w ciągu roku.

• Owczarnie rusztowe

Owczarnie te mogą być: halowe, z korytarzem paszowym, stropowe lub bezstropowe. Z boku
korytarza zamiast koryt (paśników) mogą być dwa taśmociągi, szerokości 40 cm, na których
przesuwane są zadawane pasze. Listwy rusztów ułożone są równolegle do taśmociągu lub koryt.
Odchody z kanału gnojowego pod rusztem usuwane są zgarniakiem do kanału poprzecznego, a
dalej szuflą mechaniczną na płytę gnojową poza budynek lub na przyczepę (rozrzutnik). Gnojowica
spływa do studzienki, skąd jest wywożona beczkowozem.

• Wychowalnie młodzieży i tuczarnie

Wychowalnie te, to zwykle budynki halowe ze stropodachem. Wychowalnie młodzieży są ściołowe,
a tuczarnie czasem z posadzką rusztową.

• Domek dla tryków

Domek taki był budowany dla tryków rozpłodowych w dużych fermach. Miał konstrukcję
drewnianą, łącznie ze ściankami, kształt sześcioboku, dach stromy (kryty strzechą), wsparty na
centralnie ustawionym słupie, wokół którego był okrągły paśnik. Na jednego tryka liczono 3 m

2

powierzchni domku i 5 m

2

na okólniku. Część okólnika utwardzano.

• Szopy pastwiskowe

Szopy takie są zalecane na dużych obszarach trwałych użytków zielonych, w oddaleniu od
owczarni. Stanowią schronienie nocą i w czasie długotrwałych deszczy. Budowane są na lekkiej
konstrukcji, mają tylko 3 ściany obite deskami, podłogę rusztową na betonowym wsparciu
wysokości około 0,7 m nad ziemią. Odchody usuwane są zwykle po zakończeniu sezonu
pastwiskowego. Ewentualne dokarmianie odbywa się w Jasłach, na zadaszonych częściach
okólnika.

•Podstawowe wymagania zoohigieniczne:
•korzystne jest posadowienie budynku na terenie lekko wzniesionym (niskie lustro wód

gruntowych i spływ wód deszczowych), a więc - suchym, przepuszczalnym i
ewentualnie łatwym do zmeliorowania;

•wielkość działki musi zapewnić możliwość budowy kompletu budynków, okólników

wypędowych i spacerowych oraz gwarantować możliwość rozbudowy fermy;

•wskazane jest położenie obok naturalnych pastwisk lub nadających się do upraw

intensywnych, przemiennych użytków zielonych,

•ważne jest, aby była możliwość odrębnych przepędów na użytki zielone, nie drogami

publicznymi;

•pastwiska nie powinny być na terenach podmokłych, podzielonych rowami

melioracyjnymi.

•Podobne zasady są przy rozbudowie istniejącej zabudowy. Każdy budynek dla owiec na

nizinach powinien być długością skierowany z północy na południe, z możliwością
odchyleń do 30°, zależnie od ukształtowania terenu. W górach i na pogórzu
decydującymi czynnikami są spadek terenu i najczęstszy kierunek wiatrów.

W gospodarstwach specjalistycznych dużych budowane były także w Polsce odrębne
budynki dla różnych grup owiec: matek z jagniętami, domki dla tryków, wychowalnie
młodzieży, a także tuczarnie. Wymagania mikroklimatyczne w tych pomieszczeniach
zestawiono w poniższej tabeli.

Istotne warunki w budynku to: temperatura, wilgotność, oświetlenie i świeże powietrze
regulowane dobrą wentylacją budynku.

WYMAGNIA MIKROKLIMATYCZNE

Budynek

Temp. min.

(C°)

Wilgotność

względna (%)

Maksymalne

zanieczyszcz

enie gazami

szkodliwymi

Szybkość

ruchu

powietrza

Emisja ciepła

jawnego
zwierząt

Emisja H

2

0

(pary

wodnej)

Owczarnia

dla matek z

jagniętami

od +6

do +10

75-80

amoniakiem

NH

3

0,0026%

czyli 0,03 mg/l

0,3

110

kcal/h/matkę o

masie 65 kg*

40

kcal/h/jagnię o

masie 10 kg*

38 g/h/matkę**

15 g/h/jagnię**

Wychowalnia

młodzieży

+5

75-80

C0

2

0,3% obj.

czyli 5 mg/l

0,3

100

kcal/h/maciork

ę o masie 55

kg

120

kcal/h/tryczka

o masie 80 kg

39 g/h/jarlicę o

masie 55 kg

45 g/h/tryczka

o masie 80 kg

Tuczarnia

+8

75-80

H

2

S

0,001% obj.

czyli 0,015

mg/l

0,3

80 kcal/h/szt. o

masie 40 kg

36 g/h/jagnię o

masie 40 kg

Budynek dla

tryków

+4

75-80

akroleina

0,001 mg/l

0,3

150

kcal/h/tryka o

masie 100 kg

50 g/h/tryka o

masie 100 kg

* Przy temp. +6°C;
** Masa matki - 65 kg, masa jagnięcia - 10 kg, temperatura +6°C

Rasy kóz

•Koza alpejska
•
•Rasa pochodząca z importu. Zwierzęta średniej wielkości o mocnej konstytucji.
•
•Umaszczenie brązowe w odcieniach od jasnopłowego do czekoladowego,

najbardziej pożądane sarnie, czarna pręga na grzbiecie i podbrzuszu, czarne
dolne części nóg oraz okolice oczu i pyska, racice czarne. Rasa o użytkowaniu
mlecznym, powinna charakteryzować się wysoką wydajnością mleka oraz
dobrą plennością i harmonijną budową.

•
•Plenność 160%, użytkowość rozpłodowa 140 %

•

•Masa ciała powinna wynosić minimum (kg).
•Kozły 80-100
•Kozy 50-80
•

• Koza barwna uszlachetniona

• Rasa wywodzi się od niemieckich szlachetnych kóz barwnych. Kozy

średniej wielkości o dość mocnej konstytucji. Występują osobniki
rogate i bezrożne, broda może występować zarówno u samic jak i
u samców. Na szyi często występują symetrycznie rozstawione
wisiorki (kolczyki). Umaszczenie brązowe z ciemna pręgą wzdłuż
grzbietu i czarnymi końcami nóg oraz czarnym zabarwieniem oczu
i pyska, sierść gęsta, krótka i błyszcząca.

•
• Plenność 180%, użytkowość rozpłodowa 160 %
•
• Masa ciała powinna wynosić minimum (kg):
• kozły 65-100

• Kozy 45-65

• Koza biała uszlachetniona
•

• Rasa wyhodowana w kraju. Kozy średniej wielkości o harmonijnej

budowie ciała i dobrze zaznaczonych cechach mleczności.
Umaszczenie białe do jasnokremowego, na uszach nozdrzach i
wymieniu dopuszczalne ciemne plamy. Występują osobniki rogate i
bezrożne, broda może występować zarówno u samic (szczątkowa)
jak i u samców (obfita).

•
• Na szyi często występują symetrycznie rozstawione wisiorki

(kolczyki).

•
• Plenność 175%, użytkowość rozpłodowa 140 %
•
• Masa ciała powinna wynosić minimum (kg).
• kozły 60-100

• Kozy 45-70

• Koza burska

• Rasa pochodząca z importu. Kozy burskie powinny

charakteryzować się zwartą, krępą budową ciała, krótkimi
mocnymi i dobrze umięśnionymi kończynami, dobrze rozwiniętym
zadem. Charakterystyczne długie, luźno zwisające uszy, wszystkie
osobniki rogate. Umaszczenie kóz białe, włos krótki, biały i
błyszczący. Głowa i szyja o umaszczeniu czerwono-rudym z białą
strzałką na głowie. Dopuszczalne są czerwone plamki na tułowiu i
kończynach.

•
• Plenność 170%, użytkowość rozpłodowa 140 %
•
• Masa ciała powinna wynosić minimum (kg).
• Kozły 75-120

• Kozy 50-90

• Koza saaneńska
•

• Rasa pochodząca z importu. Kozy o dużych ramach ciała,

budowie mocnej i harmonijnej. Umaszczenie białe, włos krótki,
biały i błyszczący. Na uszach, nozdrzach i wymieniu dopuszczalne
ciemne plamy. Rasa o użytkowaniu mlecznym, powinna
charakteryzować się wysoką wydajnością mleka oraz dobrą
plennością i harmonijną budową ciała.

•
• Plenność 160%, użytkowość rozpłodowa 140 %
•
• Masa ciała powinna wynosić minimum (kg).
• Kozły 80-120

• Kozy 50-90

Rozród kóz

Koza osiąga dojrzałość płciową stosunkowo wcześnie, tj. w 5-7 miesiącu życia. Jeżeli jej
kondycja jest prawidłowa (minimum 30-35 kg masy ciała) to można przeznaczyć ją do
rozpłodu już w pierwszym roku, tj. w wieku 7 miesięcy (dojrzałość do rozrodu). Także
koziołki mogą być rozpłodnikami w wieku 8 miesięcy, jednakże taką możliwość należy
traktować wyjątkowo.
Ruje (grzanie się, bekanie, parkot) u kóz występują sezonowo, z reguły w okresie
jesiennym (skracanie się dnia), tj. od końca sierpnia do listopada. Ruja trwa 1-3 dni (średnio
36 godzin; owulacja występuje w 24-36 godzin po pojawieniu się pierwszych objawów rui),
a następna występuje po około 3 tygodniach. Niektóre zwierzęta wykazują również słabe
objawy rui na wiosnę, w marcu i kwietniu. Pierwsze objawy rui pojawiają się wtedy w 2
tygodnie po porodzie. Brak rui u kozy świadczyć może o nierozpoznanej ciąży, obojnactwie
czy po prostu o braku cyklu.
Objawy rui to obrzmienie sromu, rozchylenie warg sromowych, śluzowaty wypływ z
niewielką domieszką krwi, częste oddawanie moczu. Koza jest niespokojna, ale dopuszcza
kozła, porusza nienaturalnie ogonkiem, próbuje obskakiwać inne kozy i pozwala się sama
obskakiwać. Koza w rui zmniejsza wydajność mleka. Dla większej skuteczności krycia zaleca
się dopuszczenie kozła po kilkunastu godzinach (12-20) od pojawienia się pierwszych
objawów rui. Można ponowić krycie po 12 godzinach, chociaż w większych stadach należy
zwrócić uwagę na liczbę skoków oddanych przez kozła w ciągu dnia. W przypadku
nieskutecznego pokrycia należy powtórnie doprowadzić kozła w następnej rui. U niektórych
kóz występują często tzw. ciche ruje; ich rozpoznanie wymaga dużego doświadczenia
hodowcy lub używania kozłów probierów. Przyczynami występowania cichych rui mogą być
niedobory składników mineralnych, głównie fosforu.

•

Niestety, kozły w sezonie rozrodczym (jesienią) wydzielają charakterystyczny, nieprzyjemny
zapach zwiększający popęd płciowy samic. Dla uniknięcia przenoszenia się zapachu na
matki oraz do mleka, zaleca się utrzymywanie kozłów w osobnych pomieszczeniach.

•

Najodpowiedniejszym systemem krycia jest tzw. krycie z ręki, tj. doprowadzenie kozy do
kozła. W ciągu dnia dorosły kozioł nie powinien wykonywać więcej niż 4-5 skoków.

•

Kozły powinny być przygotowane do okresu krycia, przez wysokobiałkowe i
wysokoenergetyczne żywienie oraz odrobaczenie. Przed przystąpieniem do krycia należy
skontrolować ich narządy rozrodcze oraz stan kończyn. W razie konieczności należy dokonać
korekcji racic.

•

Hodowcy kóz zależy zazwyczaj na stosunkowo wyrównanym terminie krycia swoich
zwierząt, co ułatwia zbyt mleka oraz organizację pracy. W tym celu, w niektórych krajach
stosowana jest w chowie kóz synchronizacja rui. Ułatwia ona również sztuczną
inseminację kóz. Synchronizacja rui jest również pomocna w stadach, w których obserwuje
się często tzw. ciche ruje. Synchronizacja rui powinna być również stosowana w stadach
gdzie produkuje się koźlęta rzeźne, na przykład z przeznaczeniem na specyficzny termin
(Wielkanoc). W stadach, w których dokonuje się synchronizacji rui łatwiej organizować takie
zabiegi jak szczepienia koźląt.

•

Synchronizację rui wykonuje się:

•

hormonalnie

•

przez sztuczne skracanie dnia świetlnego

•

przez nagle dołączenie kozła do stada (ruja pojawia się zwykle po 8-10 dniach)

•

W przypadku metody hormonalnej należy zwierzętom na 2-4 tygodnie przed zabiegiem
zwiększyć udział energii w dawce. Do zabiegu przeznacza się zwierzęta, które nie miały
wcześniej kłopotów z rozrodem. Stosunkowo dobre wyniki (Francja, USA, WIk.Brytania)
osiąga się stosując gąbki dopochwowe, nasączone 45 mg octanu fluorogestonu. Gąbki
dostępne dla owiec, z niższym stężeniem hormonu, są mało skuteczne. Gąbki umieszcza się
w pochwie na 17-21 dni, po czym po jej wyjęciu podaje się kozie (zastrzyk) hormon
gonadotropinę pochodzącą od źrebnej klaczy (PMSG). Pierwsze objawy rui pojawiają się po
12-36 godzinach i krycie powinno odbywać się w ciągu 48 godzin od wyjęcia gąbki.

• Sztuczne unasienianie kóz często stosuje się w krajach rolniczo rozwiniętych.
• Pozwala to na efektywniejsze wykorzystanie wartościowych rozpłodników, a przy

importowanym nasieniu zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób. Nie istnieje także
konieczność utrzymywania w gospodarstwie uciążliwych rozpłodników (zapach, koszty paszy,
pomieszczeń). Może to jednak powodować pewne problemy z wykrywalnością rui w stadzie.
Dzięki sztucznej inseminacji, połączonej z synchronizacją rui, można planować, a zwłaszcza
skracać okres krycia oraz wykotów. Generalne zasady pobierania nasienia, jego konserwacji i
magazynowania oraz samej inseminacji są zbliżone do tych jakie stosuje się w rozrodzie krów.
Wydaje się, że w niedalekiej przyszłości i ta metoda rozrodu będzie wykorzystywana
powszechnie w naszym kraju.

• Jedną z najnowocześniejszych technik stosowanych w rozrodzie kóz jest przenoszenie

zarodków kozich. Metoda ta pozwala na uzyskiwanie dużej liczby koźląt od wybitnych
rodziców, a także od wybitnych kóz, które z różnych powodów nie mogą urodzić potomstwa.

• U kozy dawczyni wywołuje się hormonalnie superowulację (wiele komórek jajowych), po czym

w trakcie najbliższej rui koza jest pokrywana. W 3-5 dniu po kryciu uzyskuje się od niej
zapłodnione komórki jajowe. W międzyczasie przygotowywane są hormonalnie lub wybierane
ze stada kozy biorczynie w rui, do których przenoszone są zapłodnione komórki jajowe.
Skuteczność tej skomplikowanej metody rozrodu stale poprawia się i w związku z tym, staje
się ona coraz bardziej popularna, zwłaszcza w krajach Europy Zachodniej oraz w USA i
Kanadzie.

• Ciąża u kóz trwa od 147 do 153 dni. Najpewniejszym dowodem na istnienie ciąży jest brak

objawów rui w następnym cyklu po kryciu. W pierwszych miesiącach ciąży (1-3) przyrost
masy płodu jest niewielki, chociaż jego rozwój jest znaczny. W drugiej połowie (4-5 miesiąc)
następuje znaczny wzrost masy płodu (60-70%), co musi znaleźć odzwierciedlenie w
zwiększeniu dawki pokarmowej dla kozy. Na 2 miesiące przed porodem należy kozę
zasuszyć, systematycznie zmniejszając udział w dawce pasz mlekopędnych (okopowe,
kiszonki, pasze treściwe). Początkowo należy zaprzestać 2 lub 3 krotnego doju, dojąc kozy
tylko rano, po czym po kilku dniach (5-7) całkowicie zaprzestać dojenia.

• Odznakami zbliżającego się porodu są zazwyczaj:
• zwiotczenie wiązadeł miednicy (zapadnięcie)
• obrzęk sromu z wypływem śluzu
• powiększenie wymienia
• pojawienie się siary
• utrata apetytu
• koza staje się niespokojna, nadmiernie ruchliwa, często pobekuje.
• W okresie przedporodowym nie należy kóz utrzymywać na uwięzi, a poród powinien odbywać się w

spokoju, na czystej ściółce.

• Fazy porodu u kóz to:
• skurcze macicy wraz z bólami porodowymi
• pojawienie się błon płodowych (pęcherz płodowy)
• pękanie błon płodowych i ich wypływ (gdy przez dłuższy czas pęcherz błon płodowych nie pęka i ustało parcie,

można ostrożnie przebić błony i pomagać kozie w porodzie)

• wyparcie koźlęcia (koźląt) trwające od kilku minut do 2 godzin
• wyparcie łożyska (należy je koniecznie usunąć ze ściółki, tak aby koza go nie zjadła); "poród łożyska" powinien

zakończyć się w okresie 5-6 godzin, gdy trwa dłużej konieczna jest interwencja lekarza, gdyż po 10-12 godzinach
następuje zamknięcie dróg rodnych wraz z łożyskiem, co prowadzi do poważnych komplikacji (infekcja). Przy
ciąży mnogiej, koźlęta często rodzą się natychmiast, jeden po drugim. Czasami pomiędzy każdym koźlęciem koza
kładzie się, odpoczywa (nawet do 30 minut). Najczęściej poród odbywa się bez pomocy hodowcy.
Pojawienie się na początku przednich kończyn z położoną między nimi główką, to najbardziej prawidłowe ułożenie
koźlęcia. Prawidłowy jest również poród tylnymi nóżkami. W przypadkach niewłaściwego ułożenia płodu
(podwinięcie nóżki czy główki, poród pośladkowy) doświadczony hodowca może odpowiednio ustawić go
zdezynfekowanymi (np. jodyną), nasmarowanymi wazeliną rękami. Przy niewystarczającym parciu, ale
prawidłowym ułożeniu płodu, można zdecydować się na udzielenie pomocy przez bardzo uważne, delikatne
wyciąganie płodu (sznurkiem zaczepionym na nóżkach), zsynchronizowane z parciami kozy. Po wykocie należy:

• usunąć koźlęciu śluz z pyska i nosa
• wytrzeć suchą szmatką (często podsuwa się koźlę matce do wylizania)
• gdy konieczne, obciąć pępowinę na wysokości 5-8 cm, pozostałość pępowiny zdezynfekować jodyną
• umieścić w suchym, czystym kojcu, wyścielonym świeżą ściółką
• poić siarą w 6-8 godzin po wykocie.

Żywienie kóz

•Specyficzne dla tego gatunku upodobania żywieniowe związane są z pewnymi cechami anatomiczno-

fizjologicznymi odróżniającymi kozę od innych przeżuwaczy gospodarskich. Najważniejsze z nich to
posiadanie wąskiego pyska z równie wąskim i ruchliwym językiem, cienkich dwudzielnych
warg oraz bardzo dobrze rozwiniętego zmysłu smaku i powonienia. Pozwalają one kozom na
charakterystyczną selektywność (wybieranie) pasz, przechodzącą nierzadko w wybredność. Kozy mają
również bardzo dużą tolerancję dla smaku gorzkiego i nie mniejszą do kwaśnego i słonego. Preferencje
smakowe kóz można by uszeregować następująco:

•smak cierpki

gorzki
słodki
słony
kwaśny.

•Ulubionym zajęciem kóz jest wybieranie różnych roślin lub ich części (np. kwiatostanów). Dlatego też w

żywieniu tego gatunku należy unikać stosowania monodiet, które mogą być przyczyną
zmniejszenia pobrania paszy i w efekcie wydajności mleka. Niewątpliwą przewagą kóz w stosunku
do owiec czy bydła jest zdolność do lepszej strawności masy organicznej, w tym włókna surowego, w
paszach o dużej zawartości tego składnika.

•Dzięki wspomnianym upodobaniom żywieniowym kóz i ich zdolnościom trawiennym, w

żywieniu kóz można stosować pasze, które nie są stosowane w żywieniu innych gatunków
zwierząt gospodarskich.

•Warto jednak pamiętać, że koza jest zwierzęciem zwinnym, energicznym, ruchliwym i na swój sposób

inteligentnym. Jej ruchliwość na pastwisku jest prawie dwukrotnie większa niż owcy, co w połączeniu ze
specyficznymi upodobaniami żywieniowymi może mieć negatywne następstwa:

•marnotrawienie pastwiska; kozy najchętniej pobierają tzw. "śmietankę wegetacyjną", czyli kwiatostany i

najlepsze gatunki roślin

•przy nadmiernym obciążeniu pastwiska mogą przygryzać porost zbyt nisko, powodując zły odrost i

degenerację runi

•nie pilnowane powodują także dotkliwe szkody w sadach i ogrodach, przez obgryzanie kory drzew i

krzewów

•w drastycznych przypadkach kozy powodują erozję gleb

•

Omawiana zdolność kóz do wybierania pasz tak na pastwisku jak i w koziarni powinna zostać uwzględniona
w ich praktycznym żywieniu. Kiedy pozwolono kozom na wybieranie pasz, zwiększając dopuszczalną ilość
pozostawianych przez nie niedojadów z 10 do 40 %, zaoszczędzono nawet 400 g paszy treściwej, bez
obniżenia wydajności mleka.

•

W praktyce, w celu rekompensaty niedojadów, w bilansowaniu dawek pokarmowych zwiększać należy
dawki pasz objętościowych:

•

- o10-15 % w przypadku pasz dobrej jakości

•

- o 40 % w przypadku pasz gorszej jakości (starsze zielonki, gorsze siana i kiszonki, słomy).

•

Pasze typowe

•

Objętościowe soczyste - zielonki - pastwisko, porost łąkowy, mieszanki traw z motylkowymi, kukurydza,
liście buraczane itp.

•

kiszonki - sporządzone z zielonek jak wyżej; mogą to również być kiszonki z zielonek przywiędniętych lub
podsuszonych

•

okopowe - ziemniaki, buraki cukrowe, pastewne (Poły-Past), marchew pastewna itp.

•

Objętościowe suche - siana - z porostu pastwiskowego i łąkowego, z motylkowych

•

słomy - z 4 zbóż, rzepak, dodatkowo plewy, strączyny,

•

Treściwe - gospodarskie - śruty zbożowe (4 zboża oraz kukurydza),

•

nasiona motylkowych (bobik, groch, peluszka, łubin)

•

przemysłowe - mieszanki przemysłowe (CJ, B, B-1, Bw), koncentraty białkowe dla bydła i owiec

•

Odpady przemysłu rolno-spożywczego - otręby zbożowe, wysłodki buraczane, młóto browarniane, wywar,
melasa, drożdże, pulpa ziemniaczana i inne

•

Mineralne - mieszanki: MM-B, MM-0, MM, mączka mięsno-kostna, kreda pastewna, sól pastewna w formie
lizawek, fosforany paszowe Polfamixy; O, C, R-1, R-2, dla kóz, Bovimix, Bovitan, Połaście, Vita-zol.

•

Pasze specyficzne

•

Objętościowe soczyste - pędy, gałęzie i liście drzew i krzewów, chwasty, zioła, odpady ogrodowe (także z
pielenia), obierzyny ziemniaczane), mało wartościowe pastwiska (rowy, nasypy kolejowe, polany leśne),
kiszonki z chwastów lub odpadów ogrodowych. Kozy zjadają nawet rośliny uważane za trujące:
wilczomlecz, bieluń, wilcze łyko, zimowit, jaskry.

•

Objętościowe suche - liściarka drzew lub krzewów, kora drzew i krzewów, suszone chwasty lub odpady
ogrodowe (nać marchwi), kasztany i żołędzie

•

Treściwe - odpady kuchenne (chleb, pieczywo).

•

Podstawą racjonalnego chowu kóz powinny być własne pasze objętościowe. Pasze treściwe należy
przeznaczać dla młodzieży, kozom w początkowej i pełnej laktacji oraz rozpłodnikom.

Użytkowanie mięsne i mleczne kóz

Użytkowanie mleczne kóz jest podstawowym kierunkiem użytkowania kóz w Polsce. Mleko kozie ma
wiele walorów, które sprawiają, że jest ono bardzo cennym produktem żywnościowym. Posiada ono
budowę i skład pozwalający stosować je jako zamiennik mleka krowiego w dietach dzieci, z alergią na
białka mleka krowiego jak również dla rekonwalescentów oraz ludzi starszych. Od dawna ma ono
nieoficjalną rangę paraleku. Istnieje także w kraju pokaźna grupa ludzi doceniających walory smakowe
przetworów z mleka koziego takich jak sery czy jogurty. Smak i zapach mleka zależy od koziej diety,
higieny i od tego, czy w stadzie jest kozioł (obecność kozła pogarsza walory smakowe mleka; jest ono
gorzkawe, ponieważ koza wytwarza feromony, które odprowadzane są do mleka). Dużym atutem mleka
jest jego łatwe przetwarzanie na twarogi. Zrobienie twarogu jest proste i możliwe w warunkach
domowych. Sery miękkie i twarde wymagają odpowiednich kultur bakterii, dodania podpuszczki, chłodni
do przechowywania i nie polecałabym wykonywać ich samodzielnie.
•

Mleko można produkować z przeznaczeniem na cele spożywcze, na przerób lub na przetwórstwo w
gospodarstwie.

•

Przy dojeniu oraz przechowywaniu mleka należy pamiętać o zachowaniu zasad higieny. Należy
zwrócić uwagę na to aby wszelkie środki stosowane w trakcie pozyskiwania i przetwórstwa mleka
posiadały atesty umożliwiające używanie ich w gospodarstwach ekologicznych.

•

Ważnym jest aby zapewnić kozom komfort psychiczny i zminimalizować stres przy doju. Najlepszym
rozwiązaniem jest wybudowanie pomieszczenia przeznaczonego do doju. W pomieszczeniu tym
powinien byś usytuowany stół udojowy, na którym przeprowadzać się powinno udój. Dobrze jest aby
zamontowane były korytka, w których kozy dostawały by paszę treściwą. W ten sposób koza w
czasie doju jest zajęta jedzeniem i nie zwraca uwagi na czynności dojarza a także mamy pełną
kontrolę spożycia przez poszczególne zwierzęta pasz treściwych. Jest to też okazja do ewentualnego
podawania leków z paszą.

•

Mięso otrzymywane od kóz jest wysoko cenione zarówno pod względem smakowym jak i
odżywczym. Zawiera więcej białka i soli mineralnych niż jagnięciny i cielęcina natomiast mniej
tłuszczu śródmięśniowego.

•

Transport zwierząt do rzeźni powinien odbywać się zgodnie z obowiązującym prawem krajowym lub
wspólnotowym, w taki sposób aby zredukować do minimum poziom stresu. Załadunek i rozładunek
musi odbywać się z zachowaniem ostrożności i bez przymuszania zwierząt jakąkolwiek stymulacją
elektryczną. Stosowanie środków uspokajających, zarówno przed jak podczas transportu jest
zabronione.

•

W okresie doprowadzania i w czasie uboju zwierzęta należy traktować w taki sposób, by stres
zwierząt zredukować do minimum.

•

Uboju wolno dokonywać po ogłuszeniu metodami dozwolonymi prawem. Rozbiór tusz i dzielenie na
wyręby należy dokonywać oddzielnie, nie z tuszami innych zwierząt.