WYDZIAŁ BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO

KATEDRA HISTORII WOJSKOWOŚCI

Polityka, strategia, wojna

– relacje i zależności

• Siła zbrojna w prawie narodów
• Użycie siły w ujęciu neorealistycznym i
neoliberalnym
• Wojna, konflikt zbrojny i użycie siły we
współczesnym systemie międzynarodowym
• Model eskalacji konfliktu (napięcie, kryzys, spór,
użycie siły, konflikt zbrojny, wojna)
• Modele analizy wojen i konfliktów zbrojnych
(matryca CASCON)

ZAGADNIENIA:

Siła (przemoc) zbrojna w prawie
narodów

Kształtowanie się zakazu prowadzenia
wojny

• Jakkolwiek próby zarysowania granic dopuszczalności uciekania się do
użycia siły zbrojnej podejmowane były przez stulecia, to jednak dopiero
w wieku XX zaczęły przybierać kształt wiążących norm prawnych.

• Współczesne prawo międzynarodowe ogranicza już
dopuszczalność użycia siły zbrojnej tak dalece, iż uzasadnione jest
mówienie o ius contra bellum - prawie zakazującym prowadzenia
wojny. Można wskazać kilka etapów kształtowania się prawa
przeciwwojennego.

• Społeczność międzynarodowa jest społecznością zdecentralizowaną.
Oznacza to m. in., że nie wykształciła ona jednolitego organu władzy
wykonawczej, który byłby umocowany do egzekwowania obowiązków
spoczywających na podmiotach prawa międzynarodowego.

• Konsekwencją takiego stanu rzeczy było m. in. to, że za jeden z
klasycznych atrybutów suwerennego państwa (obok ius contrahendi -
prawa do zawierania traktatów, oraz obok ius legationis - prawa do
wysyłania i przyjmowania posłów) uznawano ius ad bellum - prawo do
prowadzenia wojny. Ius ad bellum należy odróżniać od ius in bello -
to drugie odnosi się
do korpusu prawa mającego zastosowanie w toku konfliktów zbrojnych
(tzw. prawo humanitarne).

Etapy kształtowania się prawa
przeciwwojennego

• Konwencja haska (II) z 1907 roku w sprawie ograniczenia użycia
siły celem ściągania długów zawarowanych umową (tzw. Konwencja
Drago-Portera). Konwencja wprowadzała pierwszeństwo metod
pokojowych w zakresie rozstrzygania sporów związanych z egzekwowaniem
zobowiązań, jakie istniały po stronie danego państwa w stosunku do
obywateli drugiego państwa.

• Traktaty Bryana - dwustronne porozumienia zawierane przez Stany
Zjednoczone począwszy od 1913 roku (w 1916 roku w mocy pozostawało
szesnaście tego rodzaju umów).
Strony zobowiązywały się przedkładać istniejące między nimi spory komisjom
koncyliacyjnym i nie rozpoczynać działań wojennych przed raportem
ustanowionej komisji.

• Pakt Ligi Narodów z 1919 roku, który w art. 10-16 częściowo
ograniczał dopuszczalność uciekania się do wojny w stosunkach
między członkami Ligi (nie zakazywał natomiast prowadzenia wojen
w ogóle), m. in. przez:
1) wprowadzenie obowiązku rozstrzygania sporów w pierwszej kolejności
metodami pokojowymi;
2) wprowadzenie zakazu uciekania się do wojny przed upływem trzech
miesięcy od zapadłej w danym sporze decyzji rozjemczej, sądowej albo
sprawozdania Rady Ligi Narodów;
3) wprowadzenie zakazu uciekania się do wojny z państwem, który zastosuje
się do orzeczenia sądowego lub arbitrażowego zapadłego w danym sporze,
albo do przyjętego jednomyślnie sprawozdania Rady Ligi (w przedmiocie
sporu).

Etapy kształtowania się prawa
przeciwwojennego

• Traktat przeciwwojenny (tzw. Pakt Brianda-Kelloga) z 1928 roku
zawierał wyrzeczenie się wojny przez państwa-strony, jako instrumentu
politycznego we wzajemnych stosunkach. Państwa-strony zobowiązały się
także rozwiązywać wzajemne spory i konflikty za pomocą środków
pokojowych.

• Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 roku, która zawiera
postanowienia mające współcześnie znaczenie kluczowe dla problematyki
dopuszczalności użycia siły zbrojnej w prawie międzynarodowym
publicznym.

• Unormowania prawne w zakresie użycia siły zbrojnej zawarte zostały art.
2 ust. 4. Karty -

zakazane jest stosowanie groźby lub użycie siły

zbrojnej przeciwko nietykalności politycznej lub niepodległości
terytorium któregokolwiek państwa.

• Z przepisu tego wynika, że zakazane jest nie tylko „uciekanie się do
wojny", ale także użycie siły zbrojnej, które w danym przypadku nie
może być zakwalifikowane jako „prowadzenie działań wojennych”
(np. incydentalne ostrzelanie posterunków granicznych sąsiedniego
państwa).
• Ochronie przed groźbą lub użyciem siły podlegają wszystkie
państwa, niezależnie od tego, czy są stronami Karty, czy też nie.

Karta Narodów Zjednoczonych

• Należy jednak pamiętać, że zakaz dotyczy stosunków między państwami.

• Art. 2 ust. 4 nie zakazuje zatem, co do zasady, prowadzenia przez rząd
danego państwa działań zbrojnych przeciwko działającym na jego
terytorium ugrupowaniom rebelianckim.

• Na podkreślenie zasługuje również fakt, że zakazane jest wyłącznie
użycie siły zbrojnej. Przymus lub groźba o innym charakterze (np.
ekonomicznym) nie jest zabroniona przez art. 2 ust. 4 Karty.

• Zakaz groźby lub użycia siły zbrojnej doznaje trzech wyjątków, wyraźnie
wskazanych w Karcie Narodów Zjednoczonych.

Chodzi tu o:
• użycie siły zbrojnej przeciwko byłym państwom nieprzyjacielskim (art.
107 Karty);
• użycie siły zbrojnej na podstawie upoważnienia Rady Bezpieczeństwa
(art. 42 Karty);
• użycie siły w samoobronie (art. 51 Karty).

Karta Narodów Zjednoczonych

• Organem ONZ na którym spoczywa główna odpowiedzialność za
utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego jest Rada
Bezpieczeństwa.

• W przypadku stwierdzenia przez Radę wszelkiej okoliczności zagrażającej
pokojowi, zakłócenia pokoju lub aktu agresji może ona podjąć decyzję w
przedmiocie zastosowania odpowiednich środków, aby utrzymać albo
przywrócić międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo.
• Środki, o których mowa określone zostały w art. 41 i 42 Karty.
• Art. 41 stanowi podstawę do zastosowania środków nie polegających na
użyciu siły zbrojnej (np. nałożeniu sankcji ekonomicznych na państwo,
którego czyny zagrażają pokojowi lub na zerwaniu z nim stosunków
dyplomatycznych).
• Jeżeli Rada uzna jednak, że środki przewidziane w art. 41 Karty mogłyby
się okazać niewystarczające dla utrzymania lub przywrócenia
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, bądź takimi się okazały,
wówczas - na podstawie art. 42 Karty - może podjąć decyzję o
przeprowadzeniu akcji zbrojnej.

Karta Narodów Zjednoczonych

Akcja zbrojna, o której mówi art. 42 Karty może być, co do zasady,
przeprowadzana w dwojaki sposób:

1) Przy użyciu oddziałów wojskowych oddanych przez państwa

członkowskie ONZ na podstawie specjalnych porozumień do dyspozycji
Radzie Bezpieczeństwa (art. 43 ust. 1 Karty), znajdujących się pod
bezpośrednią kontrolą operacyjną Komitetu Sztabu Wojskowego (art.
47 Karty) – jest to model scentralizowany. Model scentralizowany w
„czystej formie" nie występuje zatem w praktyce.

2) Rada Bezpieczeństwa autoryzuje (upoważnia) państwa członkowskie do

przeprowadzenia operacji zbrojnej, określając cele, które należy
osiągnąć oraz okres, na który autoryzacja pozostaje w mocy (np.
operacja Pustynna Burza w 1991 roku przeciwko okupującemu
terytorium Kuwejtu Irakowi, International Security Assistance Force w
Afganistanie). Kontyngenty państw członkowskich biorące udział w
takiej operacji nie podlegają bezpośredniej kontroli ONZ – jest to model
zdecentralizowany.

Karta Narodów Zjednoczonych

• Szczególnym przypadkiem użycia siły zbrojnej na podstawie
upoważnienia organów ONZ (Rada Bezpieczeństwa albo
Zgromadzenie Ogólne) są powoływane w pewnych przypadkach
tzw. siły pokojowe dla zrealizowania oznaczonych celów
rozjemczych lub stabilizacyjnych (a zatem zasadniczo innych, niż
określone w art. 42 Karty).
• Powstanie ich zwykle wiąże się z wyrażeniem zgody przez państwo,
w którym dana misja ma działać.
• Jakkolwiek kontyngenty wojskowe partycypujących państw
zachowują swoją
narodową odrębność, to jednak pozostają one pod zwierzchnią
władzą i kontrolą Organizacji.
• Co do zasady członkowie sił pokojowych mogą używać siły zbrojnej
wyłącznie w samoobronie. Jednak w szczególnych przypadkach Rada
upoważnia uczestników misji pokojowych do używania siły zbrojnej
dla realizacji pewnych określonych celów (np. zabezpieczenia
bezpieczeństwa dostaw pomocy humanitarnej, rozbrajania członków
lokalnych band, którzy destabilizują sytuację w danym państwie; np.
The United Nations Operation in Somalia). W tych szczególnych
przypadkach można mówić o wariancie modelu scentralizowanego.

Karta Narodów Zjednoczonych

• Zgodnie z art. 51 Karty, każdemu państwu przysługuje niezbywalne
prawo do samoobrony w przypadku napaści zbrojnej. Samoobrona
może mieć charakter:

1) indywidualny - gdy państwo będące ofiarą zbrojnej napaści samo

odpiera atak;

2) zbiorowy - gdy państwo będące ofiarą zbrojnej napaści prosi o

udzielenie mu pomocy militarnej inne państwo, a to ostatnie
pomocy udziela.

• Analizując dopuszczalność użycia siły zbrojnej w stosunkach między
państwami, należy podkreślić Karta Narodów Zjednoczonych nie
definiuje pojęcia „zbrojna napaść”.

• W tym miejscu należy zauważyć, że choć każda „zbrojna napaść”
narusza zakaz użycia siły zbrojnej z art. 2 ust. 4 Karty, to już nie każdy
akt stanowiący naruszenie zakazu użycia siły zbrojnej stanowi
„zbrojną napaść” (np. incydentalne przekroczenie przez
oddział wojskowy państwa X granicy z państwem Y - nie stanowi, aktu
„zbrojnej napaści” w rozumieniu art. 51 Karty).

Karta Narodów Zjednoczonych

W Rezolucji Nr 3314 (XXIX) Zgromadzenia Ogólnego ONZ określono agresję
jako użycie siły zbrojnej przeciw suwerenności terytorialnej lub
niezawisłości politycznej
innego państwa.

Ponadto wskazano, że przykładami „zbrojnej napaści” są
następujące akty:

• inwazja lub atak na terytorium innego państwa przy pomocy sił zbrojnych
jakiegoś państwa,
• bombardowanie terytorium jakiegoś państwa przez siły zbrojne innego
państwa lub użycie jakiejkolwiek broni przez państwo przeciwko terytorium
innego państwa,
• blokada portów lub wybrzeży jakiegoś państwa przez siły zbrojne innego
państwa,
• atak za pomocą sił zbrojnych jakiegoś państwa na siły lądowe morskie
lub powietrzne lub flotę morską lub powietrzną innego państwa,
• działalność jakiegoś państwa, które oddało do dyspozycji innego państwa
swe terytorium, zezwalając na użycie go przez to państwo w celu
dokonania napaści zbrojnej przeciwko państwu trzeciemu,
• użycie sił zbrojnych jednego państwa znajdującego się na terytorium
innego państwa za zgodą państwa przyjmującego, naruszające warunki
ustanowione w porozumieniu lub wszelkie przedłużenie ich obecności na
takim terytorium poza okres wygaśnięcia porozumienia,
• wysyłanie przez lub w imieniu jakiegoś państwa uzbrojonych band, grup,
sił nieregularnych lub najemnych, które dopuszczają się aktów zbrojnych o
takiej doniosłości przeciwko innemu państwu, że oznaczają akty wyżej
wymienione lub oznaczają mieszanie się do nich.

Karta Narodów Zjednoczonych

Doktryna prawa międzynarodowego jest jednak rozbieżna na temat
dopuszczalności tzw.

samoobrony wyprzedzającej

(anticipatory

self-defence), tzn. samoobrony w przypadku, gdy do zbrojnej napaści
jeszcze nie doszło. Wskazać można na dwa dominujące stanowiska:

1) samoobrona wyprzedzająca jest dopuszczalna, o ile łącznie

spełnione są następujące warunki:

a) państwu zagraża bezpośrednio atak zbrojny na wielką skalę;
b) istnienie tego niebezpieczeństwa jest udowodnione ponad
wszelką wątpliwość;
c) niebezpieczeństwu nie można inaczej zapobiec, jak tylko przez
użycie siły;

2) samoobrona wyprzedzająca nie jest dopuszczalna przed
wystąpieniem napaści zbrojnej.

Użycie siły w ujęciu
neorealistycznym i
neoliberalnym

Realizm

• Realizm uznaje, że jedynym podmiotem stosunków międzynarodowych
jest

państwo

, które dąży do wzmocnienia suwerenności rozumianej jako

niezależność od czynników
zewnętrznych.
• Państwo jest

unitarne

, co oznacza, że rząd jest jedynym wyrazicielem

interesów państwa, a proces artykulacji tych interesów i wypracowania
polityki wewnątrz państwa jest nieistotny.
• Dla zachowania państwa na scenie międzynarodowej nie jest zatem
istotne czy państwo jest demokratyczne, czy autorytarne.
• Relacje między państwami reprezentowanymi przez rządy traktowane
są tak, jak relacje między rywalizującymi ze sobą osobami, które starają
się wzajemnie wpłynąć na swoje decyzje.
• W konsekwencji „

zachowanie jednego państwa wyjaśniane jest

jako reakcja na zachowanie innego państwa

".

G. T. Allison,M. H. Halperin, Bureaucratic Politics: a Paradigm, [w:] „World Politics" nr 24,
Johns Hopkins University Press, 1972, s. 31.

Realizm

• Stosunki międzynarodowe są

anarchiczne

, co oznacza że ponad

suwerennym państwem nie stoi żadna instytucja. Są one zdominowane
przez konflikt, a państwa realizują swoje interesy za pomocą polityki siły
(power politics).

• Konsekwencją tak rozumianej anarchii jest

system polegania na

sobie

(self-help), w którym państwo jest odpowiedzialne za przetrwanie i

skuteczne zapewnienie sobie bezpieczeństwa.

• W systemie anarchicznym istnieje nieprzezwyciężalna rozbieżność
interesów i naturalna konkurencja między państwami. Skoro zagrożenie
dla przetrwania pochodzi od innych państw, mierzą one swą siłę w
wielkościach względnych, a nie absolutnych.

• Stałym przedmiotem troski jest

stosunek siły własnej do siły jaką

posiadają inne państwa

. Nawet gdy inne państwo jest przyjaźnie

nastawione w przyszłości może, gdy jego relatywna siła wzrośnie, stać się
źródłem zagrożenia.

R. Jervis, Security regimes, „International Organization" t. 36, nr 2, s. 175.

Realizm

• Bezpieczeństwo jest

państwocentryczne

, tzn. państwo jest jedynym

obiektem któremu bezpieczeństwo ma być zapewnione. Można je
zagwarantować dzięki sile, potędze i władzy (power).

• Siła nie daje się łatwo zmierzyć i skwantyfikować, bowiem oprócz
czynników wymiernych, takich jak położenie geograficzne, liczba ludności,
posiadane bogactwa naturalne, wielkość przemysłu i sił zbrojnych,
decydują o niej także czynniki niewymierne, takie jak jakość
przywództwa, charakter narodowy oraz moralność.

• John Hertz zauważył, że państwa pragnące zabezpieczyć się przed
atakiem, „zmuszone są do zapewniania sobie jak największej potęgi by
uciec spod wpływu potęgi innych państw. To z kolei czyni, że inne
państwa czują się bardziej zagrożone i zmuszone do przygotowania się na
najgorsze. Skoro nikt w świecie konkurujących ze sobą państw nie może
nigdy czuć się całkowicie bezpieczny, rywalizacja o potęgę powoduje, że
błędne koło dążenia do bezpieczeństwa i akumulacji siły kręci się".

• Sytuacja ta zwana jest

dylematem bezpieczeństwa

, który polega na

tym, że działania podjęte na rzecz wzrostu bezpieczeństwa jednego
państwa powodują spadek poczucia bezpieczeństwa innych państw.

Nurty w ramach realizmu

Trzy nurty: realizm klasyczny, realizm defensywny i realizm ofensywny
inaczej postrzegają sposób w jaki państwa zapewniają sobie
bezpieczeństwo.

•

Realizm klasyczny

wyjaśnia zachowanie państw naturą człowieka.

Państwa zachowują się agresywnie: dążą do zdominowania innych państw,
ponieważ rządzone są przez ludzi, którzy mają wrodzoną skłonność do
pozyskiwania jak największej władzy i potęgi.

•

Realizm defensywny

przyjmuje z kolei, że zasadniczym celem państw

jest przetrwanie, a nie dążenie do potęgi. Struktura systemu
międzynarodowego decyduje o tym, że państwa mają na celu przede
wszystkim zapewnienie sobie bezpieczeństwa i w związku z tym dążą do
utrzymania równowagi sił.

•

Realizm ofensywny

uznaje znaczenie struktury systemu

międzynarodowego jako ostatecznej przyczyny określonego zachowania
państw (podobnie jak realizm defensywny) oraz dążenie państw do
maksymalizacji siły relatywnej (podobnie jak realizm klasyczny).

Nurty w ramach realizmu

Nurty w ramach realizmu

•

Realizm defensywny

utrzymuje, że skoro celem państw jest

bezpieczeństwo, a nie siła, państwa nie będą podejmować działań
ryzykownych. Nie wszystkie cele państw są konfliktowe. Wojny nie
powinny występować ponieważ ich koszty zwykle przekraczają korzyści.
Jeżeli już do wojen dochodzi, to z powodu występowania nieracjonalnych
sił w
społeczeństwie.

• Zarazem istnienie państw ekspansjonistycznych powoduje, że
wszystkie państwa muszą zabezpieczyć się przed atakiem. Z kolei,
istnienie państw opowiadających się za istnieniem status quo osłabia
rywalizację o siłę i przyczynia się do stabilizacji systemu.

Nurty w ramach realizmu

•

Realizm ofensywny, tak jak realizm klasyczny zakłada, że

państwa dążą do maksymalizacji swojej siły ponieważ nigdy nie mogą
być pewne kiedy pojawi się mocarstwo rewizjonistyczne.

• Jego przedstawiciele kładą akcent na znaczenie siły relatywnej.
Celem państw nie jest równowaga sił a dominacja. Mocarstwa
obawiają się siebie wzajemnie i aby przetrwać dążą do potęgi,
bowiem „potęga zapewnia bezpieczeństwo, potęga największa
jest największą gwarancją bezpieczeństwa".

• Państwa rewizjonistyczne i aspirujące do zdobycia pozycji
hegemonistycznej skłonne są do podejmowania ryzyka, nawet wbrew
własnemu bezpieczeństwu. Ostatecznym celem państw jest uzyskanie
pozycji dominującej w systemie, co może odbyć się jedynie kosztem
innych.

G. T. Allison, M. H. Halperin, Bureaucratic Politics: a Paradigm, [w:] „World Politics" nr 24,
Johns Hopkins University Press, 1972, s. 31.

Realizm

• Współpraca między państwami jest trudna, bowiem stosunkami
międzynarodowymi rządzi

dylemat bezpieczeństwa

, a państwa

przyjmują najgorszy scenariusz odnośnie przewidywanego zachowania
partnera.

• Realizm ofensywny nie znajdzie dla niej miejsca w świecie
egoistycznych państw, podczas gdy realizm defensywny dopuszcza
możliwość współpracy, która zależy od oceny sytuacji i intencji innych
państw.

• Inne bowiem będzie ustawienie do współpracy dwóch państw
opowiadających się za status quo, a inne gdy jedno z nich jest państwem
rewizjonistycznym.

G. T. Allison, M. H. Halperin, Bureaucratic Politics: a Paradigm, [w:] „World Politics" nr 24,
Johns Hopkins University Press, 1972, s. 31.

Liberalizm

• Dla liberałów, inaczej niż dla realistów, problemy bezpieczeństwa nie
zawsze są najważniejsze.

•

Ostatecznym celem państw jest bowiem dobrobyt i

pomyślność społeczeństwa, dlatego decydujące są przede
wszystkim gospodarka i kwestie społeczne.

• Zgodnie z tym stanowiskiem wolny handel i rozprzestrzenianie się
działalności gospodarczej poza granice państwa służy ogólnej
pomyślności ludzkości i jest najlepszym gwarantem pokoju. Jego
ograniczenia w formie ceł i kwot hamują rozwój i w ten sposób zwiększają
prawdopodobieństwo wojny.

• Dążenie do dobrobytu kieruje się inną logiką niż dążenie do podboju
terytorium. Wzrost współzależności sprawia, że ewentualne użycie siły i
zaburzenie funkcjonowania systemu
staje się nieopłacalne dla wszystkich jego uczestników

Liberalizm

• Zdaniem liberałów

anarchia

stworzyła system sprzyjający powstawaniu

nieporozumień między państwami, dlatego przyczynia się do wojny.

• Może ona jednak zostać graniczona przez reżimy, definiowane jako
zasady, normy, reguły i procedury, wokół których ogniskują się
oczekiwania aktorów w danej dziedzinie. Reżimy istnieją także w dziedzinie
bezpieczeństwa, np. w zakresie kontroli zbrojeń.

Zarazem

siła militarna jest kosztownym i nieskutecznym narzędziem
prowadzenia polityki

. Jest ona niewymienna na konkretne korzyści oraz

nieadekwatna dla celów współczesnego państwa.

• Rzeczywista siła pochodzi od asymetryczności współzależności, a nie od
zdolności militarnych.

• W odmianie idealistycznej liberalizmu pokój nie jest czymś naturalnym,
musi zostać utworzony w wyniku świadomych działań człowieka.
Zagrożenia dla pokoju mogą być wynikiem ingerencji państwa w
porządek naturalny (poziom osoby ludzkiej), niedemokratycznej
natury polityki międzynarodowej (poziom państwa) oraz
mechanizmu równowagi sił (poziom systemu międzynarodowego).

• W pierwszym wypadku pokój zapewnić może współzależność, w drugim -
bezpieczeństwo zbiorowe, natomiast w trzecim - rząd światowy

Liberalizm

Liberalizm

Wśród liberalnych koncepcji zapewnienia bezpieczeństwa na szczególną
uwagę zasługuje teoria

demokratycznego pokoju

i

koncepcja

bezpieczeństwa zbiorowego

.

• Teoria demokratycznego pokoju zakłada, że państwa
demokratyczne nie prowadzą ze sobą wojen. Różni się ona zatem od
realizmu, który utrzymuje, że państwa w relacjach
między sobą kierują się własnym interesem, a rodzaj ich wewnętrznego
ustroju nie ma znaczenia, a w konsekwencji wojny między państwami
demokratycznymi i niedemokratycznymi są tak samo prawdopodobne.
• teoria demokratycznego pokoju wysuwa dwa rodzaje
argumentów: instytucjonalny i normatywny. Argument instytucjonalny
wynika z pierwszego warunku wiecznego pokoju
I. Kanta, że ustrój w każdym państwie powinien być republikański, tzn.
taki, który zapewnia wolność i równość wszystkich obywateli.
• Zasadza się to na rozumowaniu, że obywatele, nie chcąc narażać swego
życia na niebezpieczeństwo oraz ponosić kosztów wojny zajmują
stanowisko niechętne wojnie.
• Instytucje demokratyczne, system wzajemnej kontroli i równowagi
między władzą wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, polityczna
konkurencja i pluralizm w sferze polityki zagranicznej oraz istnienie opinii
publicznej, z którą władza musi się liczyć wpływają ograniczająco na
wojownicze zamiary rządów.
• Wojna jest przedsięwzięciem ryzykownym, jej wynik może wpłynąć na
zmianę nastrojów społecznych w okresie wyborczym, dlatego politycy
będą jej za wszelką cenę unikać.
• Demokracje postrzegane są przez inne państwa jako nie stwarzające
zagrożenia dla pokoju.

Liberalizm

• Argument normatywny wynika z drugiego warunku wiecznego pokoju I.
Kanta jakim jest utworzenie federacji państw demokratycznych. Zakłada
on, że kultura, normy i standardy zachowania wewnątrz państwa
przenoszone są na sferę stosunków międzynarodowych, a więc poziom
ponadpaństwowy.

• Państwa demokratyczne zachowują się w relacjach ze sobą inaczej niż w
relacjach z państwami niedemokratycznymi. Nastawione są pokojowo,
pozytywnie postrzegają inne demokracje, a w sytuacjach kryzysowych
opowiadają się za negocjacjami i utrzymaniem status quo. Wierzą, że inne
demokracje postępują podobnie, a pozytywne doświadczenia umacniają
więzy społecznej i gospodarczej współzależności.

• Państwa autorytarne i dyktatury są bardziej agresywne niż państwa
demokratyczne, nie funkcjonują bowiem w nich ograniczenia
instytucjonalne i normatywne. Państwa demokratyczne, zagrożone przez
fakt sąsiedztwa z państwami niedemokratycznymi, mogą i powinny żądać,
aby inne państwa wprowadziły ustrój demokratyczny. Zgodnie z tym
rozumowaniem, w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa, państwa
demokratyczne będą prowadzić wojny z państwami niedemokratycznymi.

Liberalizm
Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego

• System bezpieczeństwa zbiorowego przezwyciężać miał logikę
równowagi sił,
która zdaniem jego zwolenników była przyczyną konfliktów. Zbiorowe
bezpieczeństwo zobowiązuje uczestników do przeciwstawienia się atakowi
na któregokolwiek z członków systemu. Muszą być spełnione trzy warunki
aby system zbiorowego bezpieczeństwa był skuteczny.
• Warunek pierwszy ma charakter strukturalny i jest związany z
międzynarodowym rozkładem sił. Logika bezpieczeństwa zbiorowego
zakłada połączenie sił w celu osiągnięcia przewagi zbrojnej, co z kolei
zniechęca potencjalnego agresora.
• „Wszystkie państwa w systemie muszą być podatne na sankcje
zbiorowe". Zarazem koszty zmiany istniejącego stanu rzeczy przez
państwo rewizjonistyczne, liczone w kategoriach politycznych,
ekonomicznych, reputacji i wzrostu zagrożenia, muszą być na tyle
wysokie, aby przewyższyć ewentualne korzyści.
• Państwa winny mieć także poczucie międzynarodowej solidarności i
wyznawać te same wartości dotyczące wzajemnego bezpieczeństwa.
Winny one godzić interes własny z wymogiem międzynarodowej
stabilności, a nawet czasami podporządkować swój bezpośredni interes
narodowy wymaganiom systemu bezpieczeństwa zbiorowego.

Liberalizm

• Rozróżnienia między bezpieczeństwem zbiorowym a zbiorową
obroną można dokonać według czterech kryteriów: pochodzenia
zagrożenia, zasięgu systemu, instytucjonalizacji oraz pełnionych funkcji.

• W systemie zbiorowej obrony zagrożenie pochodzi z zewnątrz systemu,
podczas gdy w systemie bezpieczeństwa zbiorowego zagrożenie pochodzi
z wewnątrz systemu, ze strony jakiegoś państwa należącego do systemu.

• System bezpieczeństwa zbiorowego nie ma więc ani z góry określonych
koalicji, ani z góry określonych wrogów. Wszyscy są zobowiązani wystąpić
przeciwko temu, który włamie się z
obowiązujących zasad.

• Pod względem zasięgu systemu przyjmuje się, że system
bezpieczeństwa zbiorowego powinien obejmować wszystkie istotne
państwa na poziomie globalnym lub regionalnym
(inkluzywność). W systemie zbiorowej obrony członkostwo jest z założenia
ograniczone (ekskluzywność).

Liberalizm

• System bezpieczeństwa zbiorowego wymaga istnienia jakiejś
posiadającej legitymację prawną międzynarodowej instytucji, która by go
autoryzowała i wymuszała przestrzeganie
stosowania się do jego zasad. Warunek ten nie dotyczy zbiorowej obrony,
która może przyjąć formę luźnej koalicji, ale może też, jak na przykład w
NATO, być w znacznej mierze
zinstytucjonalizowana.

• Według kryterium pełnionych funkcji, zadaniem zbiorowej obrony jest
ochrona państw członkowskich przed agresją zewnętrzną za pomocą
środków militarnych. Z kolei działania
bezpieczeństwa zbiorowego to operacje pokojowe, dyplomacja
prewencyjna, pokojowe rozwiązywanie sporów i interwencje humanitarne.
Historycznie rzecz ujmując operacje pokojowe bezpieczeństwa
zbiorowego były mniej wymagające pod względem militarnym od działań
z zakresu zbiorowej obrony.

Wojna, konflikt zbrojny i użycie
siły we współczesnym systemie
międzynarodowym

Wojny - przyczyny „bezpośrednie" i
„głębokie„

• Jedną z podstawowych różnic, jaka zaznacza się przy przeglądzie
rozmaitych przyczyn wojen, jest ich podział na przyczyny
„

bezpośrednie

” (czyli najbliższe) i „

głębokie

" (bardziej podstawowe).

• Przyczynami, które bezpośrednio prowadzą do wojen, mogą być
wydarzenia banalne, wręcz przypadkowe. Przykładowo iskrą, która
doprowadziła do wybuchu pierwszej wojny światowej, okazał się udany
zamach na austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda.

• Zamach był oczywiście bezpośrednią przyczyną pierwszej wojny
światowej, prawdą jest też, że gdyby do niego nie doszło, w 1914 roku ta
wojna by nie wybuchła.

• Bardzo wiele przemawia jednak za tym, że jakaś wojna tego rodzaju
prędzej czy później by się rozpoczęła. W 1914 roku wisiała w powietrzu:
Europa była podzielona na wrogie sobie systemy przymierzy, napięcia
wzrastały, kalendarze mobilizacji popychały polityków do decyzji,
wreszcie trwał wyścig zbrojeń.

• Większość teoretyków uważa też, że aby wnikliwie zbadać przyczyny
pierwszej wojny światowej, należy się skupić raczej na owych czynnikach
głębokich niż na bezpośrednim mechanizmie zapłonowym.

Wojny - przyczyny „bezpośrednie" i
„głębokie”

• Nacisk na przyczyny głębokie jest interpretacją strukturalną w tym
sensie, że uwypukla znaczenie sytuacji międzynarodowej dla wybuchu
wojny, a na dalszym planie pozostawia umyślną politykę państw.

•

Zakłada się tu, że politycy niekoniecznie panują nad

wydarzeniami, czasem bowiem porywa ich proces, który wbrew
najlepszym intencjom może ich popchnąć w stronę wojny.

• Hidemi Suganami wykazał, że istnieją sytuacje, kiedy „same warunki
towarzyszące tak dalece sprzyjają wojnie, że rzeczywisty bieg zdarzeń, w
wyniku którego dochodzi do wojny, wydaje się po prostu jedną z
alternatywnych dróg, jakie mogą do takiej wojny doprowadzić".

Wojny - przyczyny „pozytywne" i
„przyzwalające”

• Inne ważne rozróżnienie dzieli przyczyny wojny na

„pozytywne

" i

„

przyzwalające

”

• Przyczyny „pozytywne" wiążą się ze szczególnymi okolicznościami
towarzyszącymi określonym wojnom. Do wojny może dojść wskutek
tego, że państwo A dysponuje dobrem, którego pragnie państwo B -
„pozytywną" przyczyną wojny jest wtedy pragnienie państwa B.

• Nie brak przykładów wystąpienia tego rodzaju przyczyn. Pozytywną
przyczyną wojny iracko-irańskiej było żywione przez Saddama Husajna
pragnienie przejęcia od Iranu drogi wodnej Szatt al-Arab.

• Z kolei pozytywną przyczyną wojny w Zatoce Perskiej w 1990 roku
była chęć zdobycia przez Saddama terytorium i bogactw Kuwejtu.

• Wojna w Iraku, rozpoczęta w 2003 roku, miała za pozytywną
przyczynę decyzję Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, aby, po
pierwsze, obalić Saddama, po drugie, zaprowadzić w Iraku demokrację.
Gdyby taki zamiar nie skłonił prezydenta Busha i
premiera Blaira do wszczęcia w Iraku interwencji zbrojnej, do wojny by
nie doszło.

Wojny - przyczyny „pozytywne" i
„przyzwalające"

• „Przyzwalające" przyczyny wojny leżą w tych właściwościach systemu
międzynarodowego, które wprawdzie nie prowadzą czynnie do wojny,
lecz warunkują jej pojawianie się.

• Za tak zdefiniowaną przyczynę „przyzwalającą" można uznać sam

charakter systemu międzynarodowego

- świata suwerennych,

niezależnych od siebie państw bez władzy zwierzchniej i instytucji dość
potężnych, by mogły regulować ich stosunki.

• Przewaga „przyzwalających" przyczyn wojny nad „pozytywnymi" jest
charakterystyczną cechą rozważań Kennetha Waltza. Zauważa on, że
wśród całego oszałamiającego bogactwa przyczyn wojen wyróżnia się
zjawisko, które tłumaczy je szczególnie przekonująco:

anarchia

międzynarodowa

, czyli fakt, że w systemie międzynarodowym,

niepoddanym zarządzaniu, nic nie może zapobiec pojawiającym się
konfliktom. Skoro zaś nic wojnom nie zapobiega, stosunki
międzynarodowe są przesiąknięte stałym oczekiwaniem przemocy i
poczuciem braku bezpieczeństwa, które skłaniają państwa do zachowań
agresywnych nawet wbrew pokojowym zamiarom.

Wojny - przyczyny „konieczne" i
„wystarczające"

• Wielu autorów używa rozróżnienia „

koniecznych

" i

„

wystarczających

" przyczyn wojen.

• „Koniecznym" warunkiem wojny jest taki, który musi być spełniony, by
do niej doszło - inaczej mówiąc, bez niego wojna nie może się rozpocząć.

• Takim warunkiem jest istnienie uzbrojenia, bez którego wojny nie
dałoby się prowadzić, a także zorganizowanie ludzi w odrębne
zbiorowości, takie jak państwa, plemiona, grupy
etniczne, narody czy stronnictwa.

•

Koniecznym warunkiem wojen jest także brak skutecznego

mechanizmu zapobiegania im.

Przykładowo sprawny rząd światowy

wyeliminowałby wojny między państwami, podobnie zresztą jak
wszechwładny rząd w państwie eliminuje w nim wojny domowe.

Wojny - przyczyny „konieczne" i
„wystarczające"

• „Wystarczającym" warunkiem wojny jest taki, którego spełnienie daje
pewność, że dojdzie do wojny.

A jest wystarczającym warunkiem B, jeśli B

zachodzi zawsze wtedy, kiedy istnieje A.

• Jeśli dwa państwa nienawidzą się w takim stopniu, że żadne z nich nie
może znieść niepodległego istnienia drugiego z nich, to zachodzi
wystarczający warunek wojny - wojna między tymi dwoma państwami staje
się nieunikniona.

• Taka okoliczność nie jest natomiast koniecznym warunkiem wojny,
wiadomo bowiem, że często dochodzi do wojen między państwami, które
nie nienawidzą się w takim stopniu i całkowicie godzą się ze swym
wzajemnym trwałym statusem niepodległych państw w
społeczności międzynarodowej.

• Jak widać, może istnieć wystarczająca przyczyna wojny, która nie jest
jednocześnie przyczyną konieczną, a także odwrotnie – przyczyna
konieczna, lecz niewystarczająca. Za przykład tej drugiej sytuacji może
służyć istnienie broni, bez której nie może dojść do wojny, choć z
drugiej strony zgromadzenie nawet wielkich arsenałów broni nie zawsze do
niej prowadzi.

Wojny - przyczyny „konieczne" i
„wystarczające"

• Mogą istnieć przyczyny wojny, które wymykają się kategoriom
„konieczne" i „wystarczające", należy więc unikać automatycznego
stosowania tej dychotomii.

• Żywione przez przywódców państwa pragnienie zajęcia terytoriów
sąsiednich państw – częsta przyczyna wojen - nie należy ani do przyczyn
koniecznych, ani wystarczających.

• Do wielu wojen dochodzi bez żadnego związku ze sporami
terytorialnymi (nie jest to więc przyczyna konieczna), jednocześnie
apetyty na cudze terytoria nie muszą się skończyć wojną - choćby na
mocy mechanizmu odstraszania (przyczyna nie jest zatem
wystarczająca).

Model eskalacji konfliktu
(napięcie, kryzys,
spór, użycie siły, konflikt
zbrojny, wojna)

Model eskalacji konfliktu

• Z ogólnego punktu widzenia, w tym również prawnego, stany relacji
pomiędzy państwami podlegają hierarchizacji.

• Stąd też możemy mówić o napięciach w relacjach
międzypaństwowych, kryzysach, sporach, czy nawet o konfliktach
zbrojnych i wojnach.

•

Napięcie

„wyraża się ujawnieniem sprzecznych postaw lub interesów

skonfliktowanych stron i jest stanem o najmniejszym natężeniu. W
określonych sytuacjach może ewoluować w kierunku eskalacji, czyli
kryzysu. Jednakże sama niezgodność między stronami bynajmniej nie
musi prowadzić do konfliktu zbrojnego, ale jego konsekwencją może być
na przykład
ochłodzenie bilateralnych relacji międzypaństwowych”.

• Wynikiem transformacji nierozwiązanego, czyli przedłużającego się w
czasie stanu napięcia bądź - jak ujął to Józef Kukułka - powstania tak
zwanego zespołu napięć niemożliwych do zredukowania jest

kryzys

. W

sferze stosunków międzynarodowych kryzys, uznawany za „

stan

pomiędzy wojną a pokojem

”, powoduje destabilizację funkcji systemu

politycznego ze względu na możliwość wybuchu konfliktu zbrojnego,
znajdując się na skali poniżej progu wojny. Istotnym elementem kryzysu
jest poczucie bezpośredniego stanu zagrożenia interesów państwa, co
wymusza na władzach podejmowanie natychmiastowych i
nadzwyczajnych działań.

Model eskalacji konfliktu

• Kolejnym etapem sytuacji konfliktowej następującym po kryzysie jest

spór.

• Jako taki określony jest jako zjawisko patologiczne w momencie
niemożliwości znalezienia pokojowych środków jego rozwiązania. W fazie
tej strony prezentują całkowicie odmienne
stanowiska i opinie.

• Według Teresy Łoś-Nowak przedmiotem sporu może być niezgodność w
ocenie stanu faktycznego bądź określonego prawa, do którego strony
wysuwają roszczenia. Według Józefa
Kukułki pojęciem spór określa się „świadomościowo-werbalną i
normatywną sferę rozbieżności".

• Dalszym rozwinięciem sporu może być

użycie siły

. Należy zaznaczyć,

iż może być ono rozumiane jako sytuacja, w której dochodzi do starcia sił
zbrojnych dwóch lub więcej
przeciwników, co należy utożsamiać z konfliktem zbrojnym, a także akcje
zbrojne, które nie napotykają żadnego oporu, w ramach których stosuje się
na przykład demonstracje siły
czy interwencje zbrojne.

Model eskalacji konfliktu

•

Konflikt i konflikt zbrojny

to kolejne postacie stanu stosunków

między państwami. Terminem konflikt określa się sprzeczność interesów,
poglądów, jak również spór,
zatarg, antagonizm, które mogą prowadzić bądź do koncyliacyjnego
stanowiska obu stron bądź też do ograniczenia lub unicestwienia jednej z
nich.

• W wymiarze politycznym zasadniczo termin ten odnosi się do
konfrontacji, która ma negatywne konotacje kojarzone raczej z
uciekaniem się do argumentu przemocy.

• Sam konflikt w przeciwieństwie do konfliktu zbrojnego może w tym
wypadku oznaczać eskalację żądań, gróźb, stosowanie sankcji
ekonomicznych, blokad czy interwencji zbrojnej

Modele analizy wojen i
konfliktów
zbrojnych (matryca
CASCON)

Model Uppsala Confila Data Project
(UCDP)

• Najbogatszy aparat pojęciowo-definicyjny został skonstruowany na
Wydziale Badań nad Pokojem i Konfliktami uniwersytetu w Uppsali
(Szwecja) na potrzeby Uppsala Confila Data Project (UCDP).

• Na tym aparacie pojęciowym opierają się analizy ze znanego
Sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem (Stockholm International
Peace Research Institute - SIPRI) oraz opracowania zamieszczane w
prestiżowych rocznikach SIPRI.

• UCDP zawiera definicję konfliktu zbrojnego, który ujęty jest jako:
stwierdzona poważna sprzeczność dotycząca władzy
(panowania) i/lub terytorium, angażująca użycie sił zbrojnych
dwóch stron, z których przynajmniej jedna reprezentuje rząd
państwa, a jej skutkiem jest co najmniej 25 osób zabitych w
wyniku prowadzonych walk.

Model Uppsala Confila Data Project
(UCDP)

• Według UCDP poziom ilościowy „osób zabitych w wyniku walk”, to:
ofiary, zaliczane do zabitych w wyniku walk w konflikcie, stanowią
wynik zachowań wojujących stron we wzajemnym konflikcie,
bezpośrednio związanych ze sprzecznością nie do
pogodzenia, na przykład prowadzonych z zamiarem osiągnięcia
rozstrzygnięcia przesądzającego i skutkującego zabitymi.

• Wydaje się, że podstawowym pojęciem dla definicji konfliktu jest
termin „sprzeczność nie do pogodzenia". UCDP definiuje taki stan
jako: oficjalnie stwierdzoną (pisemnie lub ustnie)
sprzeczność główną w stanowiskach stron.

• Tak ujmowana sprzeczność dotyczy dwóch „stawek" w grze
politycznej - władzy/rządu i terytorium.

Model Uppsala Confila Data Project
(UCDP)

• Istotne jest podkreślenie faktu, iż w odniesieniu do władzy/rządu w
skali roku uznano możliwość występowania jednego konfliktu,
podczas gdy wobec drugiego czynnika istnieje
możliwość występowania większej liczby konfliktów. Jednocześnie
bowiem aktor (państwo) może angażować się w kilku/ kilkunastu
sytuacjach konfliktowych dotyczących terytorium.

• Badacze z Uppsali dokonali podziału konfliktów ze względu na ich
intensywność i wyróżnili:

1. Konflikt o niskim natężeniu - co najmniej 25 „osób zabitych w

wyniku walk" w ciągu roku, lecz mniej niż 1000 „osób zabitych w
wyniku walk” podczas całego konfliktu;

2. Konflikt o średnim natężeniu - co najmniej 25 „osób zabitych w

wyniku walk" w ciągu roku i powyżej 1000 w ciągu całego
konfliktu, lecz mniej niż 1000 w ciągu danego roku;

3. Wojna - co najmniej 1000 „osób zabitych w wyniku walk" w ciągu

roku.

Model analizy wojen wewnętrznych
(domowych)

• Model ten opracowany został przez

Nicholasa Sambanisa

.

• Baza danych, której Sambanis jest twórcą i kierownikiem, zawiera
analizę ponad 140 konfliktów, jakie toczyły się w latach 1944-2004.

• Zaleca on analizę konfliktów wewnętrznych na bazie poniższych
elementów:

1. Z wojną mamy do czynienia w kraju, który jest pełnoprawnym

uczestnikiem systemu międzynarodowego, a jego populacja jest
nie mniejsza niż 500 tys. osób.

2. Rząd kraju przez siły zbrojne lub milicje stanowi główną stronę

konfliktu. W braku funkcjonującego rządu ugrupowanie na
uchodźstwie lub pretendujące do objęcia władzy w kraju powinno
być jedną z głównych sił w wojnie.

Model analizy wojen wewnętrznych
(domowych)

• Strony są politycznie i/lub militarnie zorganizowane. Nadto powinny
mieć wyraźnie sformułowane cele polityczne.

• Główna siła powstańcza powinna działać na określonym obszarze kraju
(w prowincji, obwodzie, kramie itd.). Na tym obszarze powinna również
koncentrować się rekrutacja kadr.
Jeśli konflikt ma wymiar wewnętrzny, to obce siły nie powinny być weń
bezpośrednio zaangażowane, choć lokalne ugrupowanie może korzystać z
baz zagranicznych itd.

• Początek wojny określa rok, w którym liczba zabitych zamyka się w
przedziale 500-1000 osób. Przy niewypełnieniu tej pierwszej granicy, za
rok rozpoczęcia starć można uznać datę początku wojny, jeśli suma
zabitych w danym roku i dwóch następnych przekroczy liczbę 1000.

• Przez cały czas trwania konfliktu intensywność działań musi się
charakteryzować ciągłością (choćby o niskim lub średnim natężeniu).

Model analizy wojen wewnętrznych (domowych)
• Słabsza strona musi dysponować zdolnością skutecznego oporu
(co Sambanis definiuje jako zdolność zadawania strat sile
głównej na poziomie co najmniej 100 zabitych w pierwszym
roku). Przy niewypełnianiu takiego warunku, sytuacja powinna
zostać zakwalifikowana jako akt „jednostronnej przemocy".
• Traktat pokojowy, który skutkuje co najmniej sześcioma
miesiącami zaniechaniawalk, wyznacza zakończeniewojny.
• Ostateczne zwycięstwo sił powstańczych, skutkujące
przejęciem
władzy (np. zajęciem stolicy) również wyznacza koniec wojny.
Ponieważ „wojna domowa" oznacza walkę opozycji przeciwko
rządowi, ewentualne insurekcje przeciwko nowemu reżimowi
należy traktować jako nową wojnę.

Model Uppsala Confila Data Project
(UCDP)

• W 2002 r. rozpoczęto badanie osobnego fenomenu, mianowicie -
„konfliktów niepaństwowych" (non-state conflict). Stało się tak w wyniku
odnotowania coraz większej liczby zjawisk charakteryzujących się
przemocą, prowadzonych przez uczestników niepaństwowych.

• Przyjęta definicja jest bardzo podobna do obowiązującej w odniesieniu
do „konfliktów z udziałem państwa" (state-based conflict), a jedyną
różnicę stanowi uczynienie przedmiotem zainteresowania konfliktów, w
których „żadna ze stron nie reprezentuje rządu państwa".

• W tym samym roku zakres zainteresowania UCDP został rozszerzony
na kolejny obszar - „jednostronnych aktów przemocy". Zjawisko to
zdefiniowane zostało jako: użycie sił zbrojnych przez rząd państwa
bądź formalnie zorganizowaną grupę przeciwko cywilom,
którego wynikiem jest śmierć co najmniej 25 osób w ciągu roku.

• Wyroki śmierci, wykonywane w imieniu reżimów, zostały z tej
kategorii wyłączone.

System for Analyzing International
Conflict - CASCON

• System opracowany przez L.P. Bloomfielda.
• Składową systemu stanowi tzw. dynamiczny model faz konfliktu
Bloomfielda-Leiss.

1)

sporu/dyskusji

- w której strony wchodzą w spór o określony

przedmiot;
2)

konfliktu

- w której pojawia się opcja sięgnięcia po rozwiązania

siłowe;
3)

użycia przemocy

- w której dochodzi do walki między

zorganizowanymi jednostkami zbrojnymi;
4)

konfliktu po zakończeniu działań zbrojnych

- w której opcja

użycia siły nada jest obecna;
5)

sporu po zakończeniu działań zbrojnych

- w której źródło

animozji nie zostało usunięte;
6)

porozumienia

- w której strony sporu wypracowują lub

przyjmują rozwiązanie sporu

• L.P. Bloomfield, A. Moulton, Managing International Conflict: from Theory to Policy,
New York 199

System for Analyzing International
Conflict - CASCON

Zaletą tego modelu jest zdefiniowanie konfliktu jako procesu mającego
swoją
dynamikę oraz wewnętrzną strukturę, możliwą do analizowania w
poszczególnych
etapach intensywności zajść. W ujęciu, proponowanym na potrzeby
CASCON

za

szczególnie istotne uznano badanie zjawisk w pierwszych trzech
fazach

.

W modelu przyjęta została swoista matryca obserwacyjna, w której
znalazło się

dziesięć czynników

poddawanych analizie:

1. Ogólny poziom relacji między stronami sporu;
2. Zaangażowanie mocarstw i państw sojuszniczych;
3. Ogólna jakość relacji ze środowiskiem międzynarodowym;
4. Czynniki militarno-strategiczne;
5. Stanowisko organizacji międzynarodowych (ze szczególnym

uwzględnieniem ONZ);

6. Kwestie etniczne (w tym uchodźcy oraz mniejszości);
7. Uwarunkowania ekonomiczne (ze szczególnym uwzględnieniem

kwestii surowcowych);

8. Parametry polityki wewnętrznej obu stron sporu/konfliktu;
9. Zagadnienia dotyczące polityki informacyjnej w zakresie

przedmiotu sporu;

10.Wydarzenia na spornym obszarze.

http://web.mit.edu/cascon/

Dziękuję za
uwagę