Rozwój ruchowy

dziecka

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Cały rozwój jest procesem uporządkowanym, ciągłym i harmonijnym,

jednak można podzielić go na etapy. Są one wzajemnie uwarunkowane

a zdobywanie określonych umiejętności i sprawności następuje według

ustalonej kolejności z indywidualnymi odstępstwami.

Całość rozwoju motorycznego przedstawia się w następującej

kolejności:

• od głowy do nóg (kierunek kranio - kaudalny)
• od odcinków proksymalnych do dystalnych
• od odruchów bezwarunkowych do reakcji odruchowo – warunkowych
• od ruchów dynamicznych do automatyzacji ruchów
• od reakcji masowych do ruchów pojedynczych
• od aktywności spontanicznej do ruchów celowych
• od ruchów prostych do złożonych
• od ruchów niezgrabnych do skoordynowanych

ROZWÓJ AKTYWNOŚCI ODRUCHOWEJ
(ROZWÓJ REFLEKTORYCZNY)

Dziecko rodzi się z nie w pełni dojrzałym układem nerwowym, więc
w okresie noworodkowym i niemowlęcym obserwujemy u niego
szereg odruchów i reakcji. Zabezpieczają one:



prawidłową pozycję dziecka



determinują właściwy rozwój napięcia posturalnego



rozwój wszelkich umiejętności funkcjonalnych.

W miarę wzrostu dziecka i dojrzewania układu nerwowego pierwotne
mechanizmy odruchowe pochodzące z pnia mózgu i śródmózgowia
zastępowane są dojrzałym reakcjami pochodzącymi ze
śródmózgowia, móżdżku i pełniącej nadrzędną integracyjną rolę
kory mózgowej. Dzięki temu nieporadny noworodek z istoty nie
umiejącej przeciwstawić się sile przyciągania ziemskiego zmienia się
w istotę o dużej sprawności ruchowej, jaką po kilku latach staje się
dziecko.

Odruchy postawy i
prostowania

W powstawaniu odruchów postawy i prostowania oprócz
odruchu na rozciąganie bierze udział układ
przedsionkowy, receptory szyjne oraz informacje z
nerwów czuciowych skóry. Odruchy postawy integrowane
są na poziomie rdzenia kręgowego i przedłużonego, a
odruchy prostowania na poziomie mostu i śródmózgowia.
Odruchy te są niezmiennymi i stereotypowymi składowymi
ruchu dziecka i dzięki nim niemowlę potrafi ustawić swoje
ciało w sposób dowolny, zmienny, zależny od sytuacji.
Bardzo ważna jest znajomość odruchów postawy i
prostowania, gdyż są one nie tylko kluczem do zrozumienia
wzorca ruchowego dziecka, ale także pozwalają rozpoznać
jego zaburzenia.

Odruchy postawy

nazywane inaczej odruchami ułożenia lub

reakcjami statycznymi umożliwiają
przeciwstawienie się siłom działającym na
ustrój mogącym utrudniać utrzymywanie
postawy całego ciała oraz zapewniają stałość
przyjętej postawy i podtrzymują prawidłowe
ułożenie kończyn.

Odruchy postawy

Ułożenie i postawa niemowlęcia zależy od warunków
anatomicznych, więc zgięcie lub wyprost któregoś stawu nie
może być większe niż do granicy wyznaczonej przez kość i
więzadła. Po przekroczeniu jej, bowiem mogłyby powstać
przykurcze lub inne uszkodzenia strukturalne. Dlatego
konieczne jest istnienie mechanizmów obronnych. Taką rolę
pełni odruch na rozciąganie, działający na zasadzie
sprzężenia zwrotnego które reguluje skurcz mięśni tak, aby
nie nastąpiło nadmierne rozciągnięcie. Odruch ten
warunkuje istnienie tonicznego napięcia mięśni,
zabezpieczającego odpowiednie ustawienie stawu. Oprócz
tego istnieją jeszcze inne mechanizmy ruchowe konieczne
do przywrócenia prawidłowej pozycji ciała w momencie, gdy
zostanie ona z jakichś przyczyn zakłócona. Mają one ogólny,
bądź miejscowy charakter i nazywamy je odruchami
tonicznymi.

Oznacza to, że działają one tak długo, jak
długo działa bodziec. Receptory tych
odruchów znajdują się w obrębie stawów,
szyjnego odcinka kręgosłupa, w
zakończeniach nerwów czuciowych skóry i
błędniku. Mechanizmy te integrowane są na
poziomie rdzenia kręgowego i przedłużonego.
Są one bardzo ważne dla czynności ruchowych
człowieka, głównie w wieku niemowlęcym

Odruch skrzyżowanego wyprostu jest

odruchem rdzeniowym i segmentarnym. Jego
istota polega na tym, że na skutek działania
bodźca uciskowego, wywieranego na jedną
kończynę wywołuje się odruchowe, lekkie
zgięcie w stawach kolanowych i biodrowych,
później wyprost i przywiedzenie kończyny po
stronic przeciwnej.

9

Odruch ten zanika do końca 2 m.ż., lecz stwierdzony u

starszych niemowląt może świadczyć o niedowładzie

spastycznym kończyn dolnych, utrudniając rozwój

lokomocji u tych dzieci.

U wcześniaków urodzonych w poniższych terminach

obserwujemy:

1. W 26 tygodniu życia płodowego - nie występuje zgięcie
kończyny
2. W 28 tygodniu życia płodowego - zgięcie kończyny
występuje zawsze, często brak lub opóźnienie
wyprostowania
3. W 30-32 tygodniu życia płodowego - obecne jest
zgięcie i wyprost kończyn, ale brak przywiedzenia do
drażnionej kończyny
4. Dopiero około 34-36 tygodnia życia płodowego -
obecne są wszystkie pozycje odruchu

10

Odruch podparcia jest odruchem rdzeniowym, lokalnym;

zawiera dwie składowe tj. reakcję magnesową i dodatnią

reakcję podparcia. Odruch magnesowy wyzwalany jest przez

dotknięcie skóry stopy od strony podeszwowej, co powoduje

podążanie kończyny dolnej za bodźcem jak za magnesem

<prostowanie kończyny>. Dodatnia reakcja podparcia

wyzwalana jest w pozycji pionowej przez postawienie stopy

dziecka na podłożu. Grzbietowe zgięcie palucha i stopy

powoduje toniczny wyprost kończyn dolnych.

Cały odruch polega na tym, że pod wpływem bodźców

proprioceptywnych znajdujących się w obrębie stawów dochodzi

do tonicznego wzrostu napięcia mięśni zginaczy i prostowników

kończyn dolnych, powodując utworzenie silnych „podpórek" dla

tułowia. Zjawisko to może być wywołane nie tylko w pozycji

pionowej, ale także w leżeniu, a nawet w pozycji, gdy dziecko

zwisa głową w dół. Z odruchem tym związana jest też optyczna

gotowość do stania, będąca dalszym etapem w rozwoju dziecka.

Odruch zanika zwykle między 4 i 5m.ż. a jego przetrwanie
poza czas fizjologicznego występowania utrudnia rozwój
pionizacji i chodzenia. Wzorzec fizjologiczny odruchu
przypomina ustawienie zawiasowe tzn. dziecko stoi na
nóżkach ugiętych w stawach biodrowych i kolanowych. U
wcześniaków i dzieci z niedowładem spastycznym wzorzec
ten jest inny i przypomina stanie na wyprostowanych
nogach. Jeżeli pozycja wyprostna jest połączona ze
znacznie nasilonym przywiedzeniem kończyn dolnych
można podejrzewać mózgowe porażenie dziecięce, a przy
zbyt długo nie występującym zjawisku optycznej gotowości
do stania - zaburzenia rozwoju psychoruchowego dziecka.
Odruch jest integrowany na poziomie pnia mózgu.

Odruch skrócenia tułowia, czyli odruch

Galanta jest odruchem rdzeniowym, o
charakterze tonicznym. Zadziałanie bodźca po
stronie bocznej tułowia powoduje jego zgięcie
skierowane wklęsłością w stronę drażnienia. U
dzieci z uszkodzeniem rdzenia w odcinku
piersiowym (dyzrafia, uraz okołoporodowy)
odruch jest zniesiony, a u dzieci z
niedowładem spastycznym asymetryczny,
silniej wyrażony po stronie niedowładu.

13

Odruchy toniczne szyjne

W czasie skręcania, zginania lub prostowania głowy

na boki poprzez podrażnienie receptorów

znajdujących się w stawach kręgosłupa szyjnego

dochodzi do wyzwolenia tonicznego napięcia mięśni

kończyn, którego rozmieszczenie zależy od ruchu

wykonanego głową (receptory oddziałują na tą samą

stronę). Odruchy te dzielimy na; toniczny szyjny

symetryczny i toniczny szyjny asymetryczny.

Integracja tych odruchów odbywa się na poziomie

pnia mózgu.

14

Odruch toniczny szyjny asymetryczny (ATOS)

wywołuje się skręcając biernie głowę niemowlęcia w jedną

ze stron. Powoduje to niekiedy na początku odruch Moro,

ale po jego wygaśnięciu następuje wyprost kończyn po

stronie, w którą skierowana jest twarz i zgięcie kończyn od

strony potylicy. Łatwiej jest zaobserwować odruch ten w

czasie spontanicznych ruchów dziecka.

Fizjologicznie występuje on od urodzenia, ale najwyraźniej

uwidacznia się między 2-6m.ż.; nie występuje we śnie i nie

u wszystkich dzieci da się go zaobserwować, może

dotyczyć także tylko kończyn górnych lub dolnych.

Odgrywa ważną rolę w rozwoju koordynacji wzrokowo

ruchowej, umożliwiając dziecku dotykanie pod kontrolą

wzroku, poza tym różnicuje reakcje prawej i lewej strony

ciała(zróżnicowanie wzdłuż linii środkowej).

15

Odruch toniczny szyjny symetryczny (STOS) jest odruchem

pochodzącym z pnia mózgu, wyzwalanym dzięki zmianie

ułożenia w przestrzeni kanałów półkolistych (przy zmianie

położenia głowy). Składa się z dwóch faz: I fazę uzyskuje się

przez zgięcie głowy do klatki piersiowej u leżącego na brzuchu

dziecka. Następuje wtedy zgięcie kończyn górnych i wyprost

kończyn dolnych (może nie pojawić się zgięcie i wyprost, lecz

sam wzrost toniczny napięcia mięśni zginaczy kończyn górnych i

prostowników kończyn dolnych). II fazę uzyskuje się przez

odgięcie głowy w tył.

Następuje wtedy wyprost lub wzrost napięcia mięśni kończyn

górnych i zgięcie lub wzrost napięcia mięśni kończyn dolnych.

Odruch spełnia ważną rolę w rozwoju statyki, ułatwiając dziecku

unoszenie się na rękach i dźwiganie głowy do góry z leżenia

przodem, różnicuje aktywność kończyn górnych i dolnych

(różnicowanie wokół poprzecznej osi ciała), toruje sięganie

rękami do kolan w pozycji supinacyjnej oraz ułatwia

przyjmowanie pozycji klęcznej z pozycji pronacyjnej.

Przetrwały odruch zaburza rozwój ruchowy, utrudnia pełzanie,

samodzielne siedzenie z nogami opartymi o podłoże i stanie; w

tej formie często spotykany jest u dzieci z mózgowym

porażeniem dziecięcym

16

Odruch toniczny błędnikowy (TOB) przejawia się

wzrostem napięcia mięśni zginaczy w leżeniu na brzuchu i

zmniejszeniem w leżeniu na plecach. Dominuje w rozwoju

do 4m.ż.,ale najbardziej nasilony jest w okresie

noworodkowym. Odruch wyrażony jest w sposób

nadmierny i występuje poza okres fizjologiczny u dzieci z

mózgowym porażeniem dziecięcym, powodując u nich

trudności w unoszeniu głowy nad podłoże w leżeniu na

brzuchu. W leżeniu na plecach kończyny u tych dzieci są w

nadmiernym ułożeniu przywiedzeniowo – wyprostnym, co

może przyczynić się do wtórnego niedorozwoju panewek

stawów biodrowych, (gdy dziecko często przebywa w

leżeniu na plecach).

Nazwa

odruchu

Okres

fizjolog

iczneg

o

występ

owania

Pozycja

wyjściow

a do

badania

odruchu

Sposób

wywołania

odruchu

Odpowiedź

fizjologiczna

dodatnia

Wpływ odruchu

na czynności

ruchowe

Odruch

skrzyżowa

nego

wyprostu

Zanika

do

2m.ż.

Pozycja

na

plecach,

głowa w

linii

środkowej

, kkd

zgięte lub

wyprosto

wane

Drażnienie

przyśrodkow

ej

powierzchni

podudzia lub

podeszwowej

powierzchni

stopy jednej

z kończyn

Początkowo

lekkie zgięcie

w stawie

kolanowym,

później

toniczny

wyprost i

przywiedzenie

kończyny

strony

przeciwnej

Wygaśnięcie

odruchu jest

warunkiem

rozwoju pozycji

dwunożnej i

lokomocji

Odruch

podparcia

Od

urodzen

ia do 4-

5m.ż.

Dziecko

uniesione

do pozycji

pionowej

Zbliżenie kkd

do podłoża

tak, aby

spowodować

ucisk na

stopy

Toniczny

wzrost

napięcia

mięśni w kkd

ustawiający je

„zawiasowo”

Wygaśnięcie

odruchu jest

warunkiem

rozwoju pozycji

dwunożnej i

lokomocji

Odruch

skrócenia

tułowia

(Galanta)

Od

urodzen

ia do

6m.ż.

Pozycja

na

brzuchu,

głowa w

linii

środkowej

Drażnienie

tułowia

wzdłuż linii

pachowej na

wysokości 1

kręgu

lędźwiowego

Boczne zgięcie

tułowia

skierowane

wklęsłością w

stronę

działającego

bodźca

Reakcja obronna

17

Odruch

kroczeni

a

Do3m.ż.

Pozycja

pionowa z

podparcie

m

Skręcanie

tułowia w

prawą

lub lewą

stronę

Naprzemienny

skurcz toniczny

mięśni

prostowników i

kroczenie do

przodu

Odruch

skróceni

a

kończyn

y

Do 2m.ż.

Leżenie na

plecach,

głowa w

linii

środkowej,

kkd

wyprostow

ane

Drażnieni

e stopy

jednej z

kończyn

Toniczne zgięcie

kończyny we

wszystkich

stawach

Odruch

pchnięci

a

kończyn

y

Do 2m.ż.

Leżenie na

plecach,

głowa w

linii

środkowej,

kkd zgięte

Drażnieni

e stopy

jednej z

kończyn

Toniczny wyprost

kończyny we

wszystkich

stawach

Odruch

toniczny

szyjny

asymetry

czny

Od

urodzenia

do 6m.ż.

Najwyraźn

iejszy

między 2-

6m.ż,

Leżenie na

plecach,

głowa w

linii

środkowej

Czynny

lub

bierny

skręt

głowy w

bok

Toniczny wyprost

kg i kd w

kierunku,

których

zwrócona jest

twarz i zgięcie

kg i kd po

stronie potylicy

Toruje rozwój

koordynacji

wzrokowo-

ruchowej,

Zabezpiecza

drożność dróg

oddechowych

dziecka leżącego

na brzuchu

18

Odruch

toniczn

y

szyjny

symetr

yczny

Od 2

do

6m.ż

Leżenie na

plecach,

głowa w linii

środkowej

Odgięcie głowy

do

klatki piersiowej

i po

30 sek. zgięcie

głowy

w tył

Przy głowie zgiętej do

tyłu

wyprost kkg oraz

zgięcie i

odwiedzenie kkd, przy

głowie zgiętej do

przodu zgięcie kkg i

wyprost kkd.

Toruje

rozwój do

pozycji

czworaczej

Odruch

toniczn

y

Błędni

kowy

W

1m.ż

1.Leżenie na

brzuchu

2. Leżenie

na

plecach

Samo ułożenie

dziecka

w danej pozycji

wywołuje odruch

1. W leżeniu na

brzuchu wzrost

napięcia mięśni

zginaczy kkg, kkd,

tułowia i szyi

2, W leżeniu na

plecach wzrost

napięcia mięśni

prostowników

Wygaśnięci

e odruchu

warunkuje

rozwój

pozycji

czworaczej

19

Tabela I: Odruchy postawy (wg Czochańskiej)

20

ODRUCHY PROSTOWANIA są reakcjami

statokinetycznymi.

W ich powstawaniu dużą rolę odgrywają: układ

błędnikowy, wzrok, reakcje

proprioceptywne dotykowe i odruchy toniczne szyjne.

Odruchy te integrowane są w moście i śródmózgowiu. W

odróżnieniu od odruchów postawy są reakcjami

złożonymi, składającymi się jednak z prostych odruchów

pochodzenia rdzeniowego i z pnia mózgu, które poprzez
wyższe piętra układu nerwowego są scalane, nabierając

nowych, bardziej złożonych form.

Rozwijają się zwykle od ok. 5-6 m.ż., dlatego większości z

nich nie można stwierdzić u dziecka tuż po urodzeniu.

Stanowią one podstawę rozwoju i doskonalenia pionizacji;

w oparciu o ich działanie dziecko z istoty apedalnej staje

się istotą quadripedalną, zapoczątkowują też rozwój

dwunożności. (tab.II)

21

Odruch szyjny toniczny prostujący tułów służy

zachowaniu właściwego ustawienia tułowia przy ruchach

głowy i odgrywa znaczącą rolę podczas porodu, ułatwiając

skręt ciała w kanale rodnym. Odruch ten nic występuje u

wcześniaków. Umożliwia skręt barków, kończyn górnych i

miednicy w czasie stopniowego skręcania głowy,

powodując obrót dziecka z pleców na brzuch. Nadmiernie

wyrażony i przetrwały odruch może świadczyć o

uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego, stwierdza

się go u dzieci z niedowładem spastycznym nawet w 2

roku życia. Przetrwały blokuje prawidłowe przetaczanie do

pozycji pronacyjnej.

22

Odruch prostujący typu „śrubowego” (z ciała na

ciało)

Zarówno odruch toniczny szyjny prostujący tułów jak i

prostujący typu śrubowego służą tym samym celom.

Pierwszy z nich, toniczny, sterowany jest prze niższe

ośrodki i jego powstawanie jest następstwem

nakładających się efektów ruchowych. Drugi,

statokinetyczny, jest wyrazem przejścia czynności przez

wyższe piętra ośrodkowego układu nerwowego, dlatego

nie jest on w pełni automatyczny, lecz wyzwalają go,

oprócz bodźców płynących do receptorów szyjnych i

błędnikowych, także bodźce wzrokowe i dotykowe.

Wywołuje się go skręcając biernie głowę dziecka leżącego

na plecach. Powoduje to obrót barków z jednoczesnym

wyprostem i odwiedzeniem kończyny górnej po przeciwnej

stronie ciała niż kierunek skrętu głowy, po czym następuje

skręt miednicy. Reakcja ta może być także

zapoczątkowana przez rotację miednicy (szczególnie w

leżeniu na plecach), która pociąga za sobą nastawienie się

barków i głowy.

23

Odruch błędnikowo - optyczny prostujący głowę

Polega na umiejętności przeciwstawiania siłom

przyciągania ziemskiego głowy dziecka, co wyraża się

umiejętnością zachowania pozycji pionowej głowy bez

względu na kierunek ustawienia ciała (pionowo, poziomo

czy głową w dół). Dzieje się tak na skutek wzrostu

napięcia tonicznego grup mięśni (wyzwolonego

przemieszczaniem głowy) o różnym rozmieszczeniu, które

ustawiają głowę tak, aby jej wierzchołek był najwyżej a

szpara ust i oczy poziomo.

Chcąc wywołać odruch w czystej formie należy zasłonić

dziecku oczy (odruch błędnikowy). Brak

odruchu,opóźnienie jego wystąpienia lub niedostateczne

wykształcenie odruchu jest objawem występującym u

dzieci z opóźnionym rozwojem ruchowym (min. w

mózgowym porażeniu dziecięcym).

24

Odruch Landaua

Odruch Landaua jest reakcją prostowania, która ujawnia

się, gdy dziecko trzymane jest w przestrzeni w ustawieniu

poziomym, twarzą ku dołowi. Tak ułożone dziecko unosi

głowę do góry, wygina tułów, prostuje kończyny dolne.

Przy biernym zgięciu głowy w dół reakcja zanika. Odruch

pojawia się ok. 6m.ż i trwa do ok. 3r.ż. ma charakter

reakcji statycznej. Wystąpienie tego objawu poprzedzone

jest osiąganiem przez dziecko wcześniejszych stadiów

ustawienia ciała w przestrzeni.

Rys.7: Ustawienie ciała niemowlęcia w pozycji poziomej, aż do wykształcenia odruchu Landaua

25

Noworodki i młode niemowlęta ustawiają ciało łukowato,

wklęsłością skierowaną ku dołowi i głową poniżej osi. Od

ok. 2m.ż tułów prostuje się a głowa ustawia się w jego

przedłużeniu. Ok. 6m.ż pojawia się wygięcie tułowia i

wyprost bioder. Reakcja ta nie jest zależna od wzroku i

bodźcem do jej powstania są błędniki. Prawidłowy rozwój

tego odruchu wraz ze wszystkimi stadiami go

poprzedzającymi świadczy o prawidłowym rozwoju

czynności nerwowo - mięśniowej. U dzieci z mózgowym

porażeniem dziecięcym, niedorozwojem umysłowym,

wiotkim odruch jest zaburzony lub nie występuje wcale.

Dziecko podtrzymywane w pozycji do badania odruchu

zwisa luźno z wyprostowanymi kończynami (w kształcie

odwróconej litery U). Przy ciężkim uszkodzeniu układu

nerwowego mogą wystąpić reakcje świadczące o

nieprawidłowym rozwoju odruchu, najczęściej u dzieci z

dużym napięciem mięśni grzbietu i skłonnością do

nadwyprostnego ułożenia. Ważne jest, zatem, aby nie

mylić tej pozycji z prawidłowym odruchem.

26

Reakcja gotowości do skoku występuje u niemowlęcia

trzymanego w pozycji poziomej, które zostaje szybkim

ruchem przesunięte w kierunku podłoża tak, aby głowa

była poniżej tułowia. Dziecko reaguje ustawiając kończyny

górne podporowo, czemu towarzyszy automatyczne

uniesienie głowy do góry. Reakcja ta pojawia się ok. 6-

7m.ż i utrzymuje się niemal przez całe życie. Jest

niezbędna do samodzielnego siedzenia i opanowania

pozycji czworaczej.

Reakcja spadochronowa pojawia się trochę później niż

reakcja gotowości do skoku i u zdrowych dzieci obecna

jest ok. 9m.ż. Obie reakcje odgrywają ważną rolę w

rozwoju lokomocji i kontroli postawy. Dziecko chroni się

przy ich pomocy przed urazem głowy podczas upadku. W

toku życia osobniczego obronny wyprost rąk i nóg zostaje

zastąpiony bardziej złożonymi reakcjami równoważnymi,

lecz w pełni nigdy nie wygasa.

27

U podłoża tej reakcji leży pobudzenie z błędnika, ale

wpływa na nią także wzrok Początkowo obserwuje się ją w

ułożeniu poziomym, lecz stopniowo reakcje ta kształtuje

się także w innych pozycjach niż w leżeniu np. w

siedzącej, w które; dziecko uczy się kolejno podparcia z

przodu (około 7 miesiąca), z boku na jednej ręce (około 8-

9 miesiąca), z tyłu opierając się na przedramionach (około

10 miesiąca i opierając się na dłoniach (około 11

miesiąca). Reakcje obronnego podparcia w pozycji stojącej

obejmują początkowo tylko kończyny górne, z czasem

dolne. U dzieci z cięższymi postaciami mózgowego

porażenia dziecięcego obu w/w reakcji nie stwierdza się, a

ich asymetria jest charakterystyczna dla niedowładu

połowiczego.

Reakcja
spadochro
nowa

Od
8-
9m.ż
.

1. Dziecko
trzymane w
pozycji pionowej,
kkd zgięte

1. Gwałtowne
opuszczenie dziecka
w dół

1. Wyprost i
odwiedzenie kkd

Reakcja
obronna
niezbędna dla
uzyskania
pozycji
czworacznej i
samodzielnej
lokomocji w
tej postawie

2. Dziecko
samodzielnie
siedzi

2. Delikatne
pchnięcie dziecka w
bok

2. Wyprost ramienia i
otwarcie ręki po stronie,
w którą dziecko zostało
pchnięte

3. Dziecko
trzymane w
pozycji pionowej

3. Uniesienie do góry
i gwałtowne
pochylenie dziecka do
przodu

3. Wyprost ramion i
wachlarzowe rozłożenie
palców

4. Pozycja
siedząca

4. Delikatne
przechylenie ku
tyłowi

4. Wyprost rąk do tyłu
lub rotacja tułowia i
podparcie ręką

5. Dziecko
trzymane w
pozycji
horyzontalnej
twarzą ku dołowi

5. Zbliżenie ciała do
podłoża, tak aby
przyspieszenie
działało jednakowo na
górną i dolną część
ciała

5. Ustawienie jak u
skoczka w ostatniej fazie
skoku tzn. głowa
uniesiona, kk ustawione
podporowe

Odruch
Landaua

Od
6m.ż
. do
3 lat
życia

Dziecko trzymane
W pozycji
horyzontalnej,
twarzą ku dołowi

Samo ułożenie w tej
pozycji wywołuje
odruch

Uniesienie głowy
powyżej osi tułowia,
wygięcie tułowia
skierowane wklęsłością
ku górze, wyprost bioder
i kkd

Ułatwia
leżenie na
brzuchu z
uniesiona
głową

28

Tabela II: Odruchy prostowania (wg Czochańskiej)

29

INNE AUTOMATYZMY RUCHOWE

Oprócz odruchów postawy i prostowania istnieje szereg

innych reakcji, które obserwujemy u niemowląt. Mają one

różny charakter, poziom integracji, jednak są ważne

klinicznie i bardzo przydatne w obserwacji i badaniu

dziecka.

Odruch Moro

W powstawaniu odruchu biorą udział receptory szyjne i

układ błędnikowy. Wywołują go bodźce dźwiękowe,

wstrząs podłoża, na którym leży dziecko, bądź gwałtowna

zmiana położenia ciała.

Składa się z dwóch następujących po sobie faz. I faza

polega na odwiedzeniu i wyprostowaniu kończyn górnych

oraz otwarciu dłoni i palców. II faza polega na zgięciu i

przywiedzeniu do tułowia kończyn górnych. Przy silnym

odruchu kończyny dolne prostują się, tułów wygina do

tyłu, dziecko krzyczy. Odruch można wywołać w różny

sposób: np. uderzając w łóżeczko lub materac, pociągając

pieluszkę, na której leży dziecko.

30

U wcześniaków odruch rzadko występuje w 27-28tyg.ż.

płodowego, do 34tyg.ż. płodowego występuje tylko

pierwsza faza, po tym okresie obserwuje się pełny odruch

dwufazowy. Najsilniej wyrażony jest w 1m.ż. noworodka,

później stopniowo zanika do

4-5m.ż.

Odruch ulega nasileniu w stanach wzmożonej

pobudliwości nerwowo-mięśniowej; osłabieniu lub

zanikowi w hipertonii i hipotonii mięśniowej. Asymetrię

zauważa się przy niedowładach rzekomych po złamaniach

np. obojczyka w czasie porodu, stanach zapalnych i

wylewach w okolicy barkowej. U dzieci z mózgowym

porażeniem dziecięcym występuje długo poza okres

fizjologiczny. Brak lub tylko drżenie kończyny w czasie

badania odruchu świadczy o uszkodzeniu ośrodkowego

układu nerwowego. W pewnych warunkach odruch może

być hamowany np. wywołanie odruchu chwytnego na

jednej kończynie lub silnie wyrażony odruch toniczny

szyjny asymetryczny może go jednostronnie hamować.

31

Odruchy chwytne zalicza się do odruchów tonicznych

skórnych, ich łuk odruchowy przebiega na poziomie rdzenia

kręgowego.

a) rąk

Występują w dwóch fazach. I faza polega na pobudzeniu

zginaczy ręki noworodka i zaciśnięciu dłoni na drażniącym je np.

palcu. II faza jest reakcją łańcuchową mięśni zginaczy

przedramienia, ramienia i barku, na skutek której noworodek

trzymając palec badającego może być uniesiony ku górze.

U wcześniaków urodzonych w poszczególnych terminach

obserwuje się:

1) w 26-27tyg.ż. płodowego - delikatny ruch palców przy
drażnieniu dłoni
2) w 28tyg.ż. płodowego - delikatnie zaznaczona pierwsza faza
chwytania
3) w 28-30tyg.ż. płodowego - obecna pierwsza faza, druga faza
słaba, niepełna
4) w 30-32tyg.ż. płodowego - obecne obie fazy odruchu, ale od
34tyg.ż. płodowego druga faza jest zawsze słabsza niż u
noworodka donoszonego

32

Reakcje łańcuchowe u wcześniaków trwają krócej, gdyż

niedojrzałe mięśnie ulegają szybko zmęczeniu i nie mogą

podtrzymać reakcji. Odruch u dziecka urodzonego o czasie

jest najsilniej wyrażony między 12 a 36 dniem życia,

później stopniowo słabnie i zanika całkowicie około 3-4m.ż.

Ze względu na to, że łuk odruchowy odruchu przebiega

nisko i nie jest hamowany przez wyższe piętra

ośrodkowego układu nerwowego, stwierdza się go u dzieci

z cięższymi wadami rozwojowymi mózgu, z mózgowym

porażeniem dziecięcym i niedorozwojem umysłowym

długo poza okres fizjologicznego występowania. Przy

wywoływaniu odruchu u tych dzieci charakterystyczne jest

przywiedzeniowe ustawienie kciuka.

33

b) stóp

Wywołuje się je uciskając np. ołówkiem nasadę palców

stopy. Następuje wtedy toniczne zgięcie podeszwowe

palców. Odruch zanika około 1r.ż. i nie występuje u

niemowląt z wiotkim porażeniem kończyn.

Odruch ssania wyzwala się drażniąc okolicę ust. co

powoduje, że dziecko układa usta w ryjek i wykonuje

szereg rytmicznych ruchów ssania. Odruch jest wyraźniej

wyrażony w stanie głodu niż sytości. Utrzymuje się przez

pierwszy rok życia. Jego brak świadczy o zaburzeniach

funkcji ośrodkowego układu nerwowego.

Odruch szukania jest także związany z przyjmowaniem

pokarmu. Wyzwala się go dotykając ust dziecka w 4

punktach (obu kącikach, części środkowej górnej i dolnej

wargi). Powoduje to otwarcie ust, wysunięcie języka i

zwrot głowy w kierunku bodźca. Odruch jest silniejszy w

stanie głodu niż sytości. Występuje od urodzenia do końca

3m.ż.

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

http://www.alkon.pl/reha/rozwoj.htm

0

miesięcy

1.W leżeniu na brzuchu :
- obraca głowę z położenia środkowego w bok
- kończyny całkowicie zgięte
- odruchowe pełzanie nóżkami
2. Przy próbie postawienia, odruchowy wyprost
nóg
3. Chód automatyczny
4. Na plecach
- ułożenie głowy na boku
- naprzemienne ruchy kończyn
5. Przy podciąganiu do siadu głowa opada w
przód
6. W pozycji siedzącej kilkakrotnie unosi głowę i
utrzymuje ją przez 1 s
7. Dłonie zamknięte, odruch chwytny rąk

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

1

miesiąc

1. W leżeniu na brzuchu unosi na moment głowę ( do
3s )
2. W leżeniu na plecach głowa w linii środkowej
przynajmniej
     przez 10s
3. Mimowolnie prowadzi rękę do ust
4. Stawia opór przy próbie otwierania pi궜ci
5. Dłonie cz궜ciej lekko otwarte

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

2

miesiąc

1. W leżeniu na brzuchu unosi głowę do kąta 45 stopni i
utrzymuje
     ją przez 10s
2. Zanikanie chodu automatycznego i reakcji podparcia
3. W siadzie nie prostuje tułowia i trzyma głowę prosto
przez 5s
4. Energicznie wymachuje nóżkami
5. Trzyma grzechotkę przez krótki czas

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

3

miesiąc

1. W leżeniu na brzuchu unosi głowę pod kątem 45 - 90 stopni i
     utrzymuje przez minimum 1min
2. Podpiera się na przedramionach
3. Podnosi ręce nad głowę i obserwuje je
4. Dłonie otwarte
5. Porusza grzechotką włożoną mu do ręki
6. Przy podciąganiu do pionu lekko unosi głowę
7. W siadzie kontroluje głowę przez 0,5min
8. Postawione opiera się o podłoże nogami ugiętymi w kolanach i
    biodrach, jedna noga unosi się automatycznie
9. Wiedzie na wpół otwartą rękę do trzymanej przed nim zabawki

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

4

miesiąc

1.  W leżeniu na brzuchu trzyma łokcie przed ramionami w pewnym
     podporze na przedramionach
2 . Naprzemiennie kopie nóżkami
3.  Dobra kontrola głowy
4.  Obraca się z brzucha na plecy
5.  W leżeniu na plecach podnosi ręce do ust, sięga do kolan
6.  Siedzi podtrzymywany za dolną część tułowia, ręce opadają do
      tułowia
7.   W staniu opiera się na palcach z naprzemiennym zginaniem i
      prostowaniem kończyn w stawach kolanowych i skokowych
8.   Pełza po okręgu
9.   Wkłada zabawkę do ust
10. Zbliża niepewnie dłoń do grzechotki, bawi się palcami

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

5

miesiąc

1. W leżeniu przodem buja się przód - tył i na boki, unosi ręce z
     wyprostem nóg ( pływanie )
2. Podpiera się na prostych rękach i sięga po zabawkę
     umieszczoną na wysokości wzroku
3. W leżeniu na plecach sięga do stóp i prowadzi je do ust,
     aktywnie unosi głowę
4. Przetacza się z brzucha na plecy i odwrotnie
5. Siedzi pochylony
6. Chwyta grzechotkę całą dłonią z prostym kciukiem, wkłada ją do
     buzi i przekłada z ręki do ręki
7. W staniu opiera się na czubkach palców

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

6

miesiąc

1. W leżeniu na brzuchu podpiera się na dłoniach i stopach
2. Siedzi z prostymi plecami, a mając oparcie chwyta grzechotkę
    jedną ręką, początki podparcia z przodu
3. Trzymane pionowo utrzymuje częściowo ciężar ciała
4. W leżeniu na plecach unosi głowę i bawi się stopami
5. Przy podciąganiu samo trzyma się za podane palce i aktywnie
    się podciąga
6. Początek reakcji równoważnych
7. Sięga tylko po jedną z dwóch podanych kostek ( drugą
     upuszcza )
8. Wyciąga rączki, by go wziąć na ręce

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

7

miesiąc

1. Samo podciąga się do pozycji siedzącej

2. Siedzi niepewnie, mocno balansuje z podparciem z przodu
3. Pełza okrężnie i do tyłu
4. Obraca się w obie strony
5. Podciągane do stania stoi przez moment trzymane za ręce,
    sprężynuje
6. W leżeniu na plecach bawi się swoimi stopami
7. Chwyta palcami i prostym kciukiem
8.  Sięga po każdą kostkę obiema rękami
9.  Obraca zabawkę w ręce i uderza nią w stół

10. W leżeniu na brzuchu utrzymuje rękę nad podłożem przez

       minimum 3s

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

8

miesiąc

1. Siedzi pewnie bez oparcia przez minimum 5s
2. Z leżenia na brzuchu próbuje siadać zginając biodra i
obracając
    tułów
3. Równowaga w siadzie, podpiera się z przodu i z boku
4. Pełza na brzuchu do przodu
5. Próbuje podnieć się do stania
6. Stoi trzymane za ręce
7. Świadomie wypuszcza przedmioty
8. Chwyt pęsetowy
9. Dzwoni dzwoneczkiem

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

9 

miesiąc

1. Potrafi przejść z siadu do leżenia z siadu
2. W siadzie dobra równowaga, obraca się wokół
własnej osi,
     podpiera się z tyłu
3. Trzymane za ręce stoi na całych podeszwach
aktywnie
     podnosząc nogę
4. Celowo upuszcza przedmiot
5. Dotyka palcem wskazującym szczegółów
zabawki
6. Zdejmuje z głowy czapkę

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

10

miesiąc

1. Chodzi bokiem trzymając się poręczy
2. Z leżenia na brzuchu podnosi się do siadu
3. Stabilnie siedzi w siadzie prostym
4. Dobrze siedzi na krześle
5. Kołysze się na czworakach
6. Wyjmuje mały przedmiot z dużego
7. Podaje zabawkę ale nie potrafi jej wypuścić z ręki ale
8. Posuwa  kostkę po stole aby ją zrzucić
9. Podnosi pokrywę plastikowego pojemnika
10. Kołysze kółko na sznurku

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

11

miesiąc

1. Raczkuje
2. Staje samodzielnie chwytając się poręczy
3. Chodzi bokiem trzymając się mebli
4. Chodzi trzymane za ręce
5. Dobra równowaga w siadzie, nawet przy podnoszeniu jednej
    nogi do góry
6. Chwyta guzik zgiętym kciukiem i palcem wskazującym - chwyt
    szczypcowy
7. Znajduje schowaną pod przykryciem zabawkę
8. Próbuje wyjąć kostkę z sześcianu
9. Przyciąga zabawkę za sznurek  

Rozwój psychomotoryczny
dziecka

12

miesiąc

1. Pełne raczkowanie
2. Chodzi trzymane za jedną rękę
3. Pierwsze samodzielne kroki z uniesionymi rękami
4. Dobra równowaga w klęku z prostym tułowiem
5. Wkłada mały przedmiot do dużego
6. Po nauce umie samo pić z kubeczka
7. Próby samodzielnego jedzenia łyżką

Przejściowe objawy neurologiczne w
pierwszym roku życia

I kwartał życia

Odchylenia od normy

normalizacja

I kwartał życia

Nadpobudliwość, nieprawidłowe

napięcie osiowe (nierównowana

między zginaczami i

prostownikami szyi)

Prawidłowa kontrola pozycji

głowy w wieku 3 mies

II i III kwartał życia

Nadpobudliwość, utrzymanie

odruchów pierwotnych, brak

relaksacji napięcia kończyn

dolnych, anomalie napięcia osi,

brak pozycji siedzącej, odruch

wyprostny całego ciała

Relaksacja kończyn dolnych,

prawidłowa pozycja siedząca,

pojawienie się prawidłowych

postaw narządu ruchu w

przewidzianym okresie lub nieco

później

Odchylenia od normy

normalizacja

12 miesiąc życia
Utrwalona patologia
Nieprawidłowości utrwalone

(utrzymujące się) pod koniec 1

roku życia

Brak normalizacji

Mózgowe porażenie dziecięce,

diplegia spastyczna, hemiplegia

spastyczna, , tetraplegia,

choreoatetoza

Czynniki ryzyka



Pojedyńczy napad okołoporodowe



Patologia rytmu serca



Ocena w skali Apgar poniżej 10 pkt przez

dłużej niż 10 min

czynniki ryzyka jeśli:



Hipotonia mięśniowa



Trudności ssania i połykania



Zaburzenia oddychania

Wczesne uszkodzenie mózgu wg Z.
Kułakowskiej

Wczesne uszkodzenie mózgu

Konsekwencje pierwotne:

1.

Zaburzenia ruchowe (zaburzenia
planowania ruchu, napięcia mięśni,
ruchy mimowolne)

2.

Padaczka

3.

Zaburzenia neuropsychologiczne
(Poznawcze mowy, zaburzenia pamięci,
praksji, gnozji, neurowzrokowe, emocji,
trudności umysłowe)

minimalne uszkodzenia

mózgu

mózgowe porażenie

dziecięce

encefalopatie sprzężone

Konsekwencje wtórne
1. Prolemy neurootopedyczne (biodra,

kolana, stopy, kręgosłup)

2. Trudności w nauce szkolnej

Wpływ poziomu uszkodzenia na
obraz kliniczny



Uszkodzenie na poziomie kory, neuronu

ośrodkowego – utrata długofalowego

planowania i koordynacji funkcji

ruchowych (np. uszkodzenie OUN w MPD)

oddziaływanie na rozległe układy

funkcjonalne, aktywne i świadome

uczestnictwo dziecka w ćwiczeniach

Wpływ poziomu uszkodzenia na
obraz kliniczny



Uszkodzenie układu kontroli ruchu na

poziomie niższym zlokalizowane objawy
kliniczne, dysfunkcja ruchowa w wyniku
np. uszkodzenia mięśnia (np. uszkodzenie
mięsni po poliomyelitis)

rehabilitacja obejmująca

tylko poszczególne grupy mięśniowe,
bierne ćwiczenia

Jak wspierać rozwój ruchowy
dziecka?



Stworzyć bezpieczne miejsce do

eksploracji



Dom miejscem przyjaznym



Pozwalanie na samodzielność



Stymulacja zmysłów (stymulacja narządu

przedsionkowego)



Masaż