Europejska Karta Samorządu Lokalnego (EKSL, ang. European Charter of Local Self-government) – to jeden z dwóch, obok Światowej Deklaracji Samorządu Terytorialnego, aktów prawnych regulujących status samorządu terytorialnego w skali międzynarodowej.
Dokument został uchwalony 15 października 1985 roku. Pracą nad stworzeniem dokumentu, który ujednoliciłby rozwiązania dotyczące samorządów, ale jednocześnie nie zniszczyłby tradycyjnie ukształtowanych modeli władzy lokalnej, zajęła się Rada Europy i powołany przez nią Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych. Kongres stał się reprezentantem samorządów poszczególnych państw. Jego członkiem może zostać jedynie osoba, która w swoim kraju zdobyła mandat do organów samorządowych.
Karta weszła w życie po trzech latach od jej uchwalenia – 1 września 1988 roku, po ratyfikacji przez cztery państwa. Przed uchwaleniem Karty, nie istniały prawne regulacje dotyczące samorządu terytorialnego, które byłyby wspólne dla krajów europejskich.
Karta podzielona jest na trzy części, które w sumie zawierają 18 artykułów. Dokument formułuje podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania samorządu terytorialnego, określa również jego rolę. Europejska Karta Samorządu Lokalnego zwraca przede wszystkim uwagę na prawo gmin do samorządności, uznaje je za podstawowe uprawnienie uniemożliwiające centralizm państwowy.
Preambuła Karty podkreśla znaczenie samorządności dla budowy Europy. Wskazuje ona na demokrację i decentralizację, jako na dwie zasady tworzące podstawy integracji europejskiej. W myśl dokumentu, samorządowe organy uchwałodawcze: zgromadzenia/ rady powinny być wyłaniane w pięcioprzymiotnikowych wyborach. Przed bezpośrednio wybraną władzą ustawodawczą, odpowiedzialna ma być egzekutywa. Karta wprowadza wymóg bezpośredniego wyboru tylko w stosunku do organów stanowiących, nie ma w niej podobnego postanowienia odnośnie organów wykonawczych. Społeczeństwo uznane jest przez Kartę za najważniejszy podmiot samorządu. Instytucje są mniej ważne, są jedynie narzędziem w rękach lokalnych społeczności, służącym do realizacji wspólnych interesów.
Istotnym postanowieniem EKSL jest zapis o konieczności zagwarantowania samorządom istnienia w ustawach, a jeśli to możliwe także w konstytucji. Samorządy mają charakteryzować się samodzielnością w ustalaniu swoich wewnętrznych struktur i zasad działania, co powinno podlegać ochronie sądowej. Karta wprowadza zakaz ograniczania zadań i uprawnień samorządom przez inne władze (wyższego szczebla samorządowego, czy szczebla centralnego). Nadzór nad działaniem jednostek samorządowych ma dotyczyć tylko zgodności z prawem. Kontrola nad celowością działań jest zastrzeżona tylko do zadań zleconych. Karta gwarantuje samorządom posiadanie własnych funduszy. Mogą one pochodzić z podatków lokalnych lub innych opłat wprowadzonych przez władze samorządowe. W myśl postanowień Karty, wszelkie decyzje związane ze zmianami granic jednostek samorządowych muszą być uzgadniane z lokalną społecznością, nie mogą zostać podjęte arbitralnie. Dokument gwarantuje istnienie i wysoką pozycję samorządów.
Przyjęcie Karty przez państwo należące do Rady Europy nie jest obligatoryjne. Karta ma elastyczny charakter, co w praktyce oznacza, że istnieje możliwość jej ratyfikacji przy akceptacji tylko części jej postanowień. Do przyjęcia Karty wymagana jest akceptacja 20 ustępów z wszystkich 30, z czego 10 musi dotyczyć konkretnego zestawu przepisów wymienionego w art. 12 EKSL. Karta zawiera dwie ważne dla państw klauzule. Pierwszą jest klauzula terytorialna. W jej myśl, kraj ratyfikujący Kartę, może ograniczyć jej stosowanie do wybranych przez siebie regionów. Dokument nie musi obowiązywać na terytorium całego kraju. Drugą klauzulą jest klauzula czasowa, która daje możliwość przyjęcia rozwiązań Karty z opóźnieniem. Poza tym państwa członkowskie same decydują o uznaniu przedmiotowego i terytorialnego zakresu obowiązywania dokumentu. Obligatoryjne są jedynie przepisy o charakterze stanowczym, pozostałe są postulatem, swoistą sugestią.
Do tej pory nieliczne państwa ratyfikowały Kartę w całości. Wyjątkiem jest między innymi Polska, która przyjęła dokument w całości 26 kwietnia 1994 roku. 50 państw należących do Rady Europy podpisało Kartę, 46 ją ratyfikowało.
Europejska Karta Samorządu Lokalnego uznawana jest za dokument wyznaczający standardy europejskiej samorządności terytorialnej. Dokument nie narzuca państwom europejskim jednakowych rozwiązań dotyczących kształtu władzy lokalnej. Ideę Karty dobrze ilustruje fotografia Ute Fanslau zatytułowana: Find your own way to discover Europe and build your own path to your future!Karta wskazuje na pewne rozwiązania, ale zachęca państwa, by szły własną drogą w kształtowaniu swojej samorządności. Droga jest, bowiem indywidualną kwestią każdego kraju, związaną z jego historią, tradycją i mentalnością społeczeństwa.
Ciekawostka związana z nazwą dokumentu
W trakcie ratyfikacji Karty przez Polskę, źle przetłumaczona została jej nazwa. Zamiast: Europejska Karta Samorządu Lokalnego, w Polsce funkcjonowała nazwa: Europejska Karta Samorządu Terytorialnego. Słowo „terytorialny” nie pasowało do karty, gdyż dokument nie obejmuje swym zakresem wszystkich samorządów terytorialnych, a tylko te najniższe – lokalne szczeble. Poprawna nazwa została wprowadzona w 2006 roku. Skutkiem funkcjonowania przez lata złej nazwy, jest jej używanie w wielu publikacjach.