Tłuszcze

Jest to grupa substancji pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które znalazły zastosowanie w lecznictwie głównie jako podstawy do wytwarzania niektórych form farmaceutycznych. Właściwości fizykochemiczne tej grupy substancji pozwalają na przygotowywanie takich postaci leków jak maści, czopki, zawiesiny lub mydła. Tłuszcze pełnią w tych formach leków nie tylko funkcje nośników (bazy) dla substancji czynnych, ale często jako substancje litofilne ułatwiają przenikanie substancji leczniczych przez skórę pełniąc role "promotorów przejścia".
Istnieje jednak pewna grupa tłuszczy, które wykazują własne, wyraźne działania farmakologiczne. Z tego powodu zastosowanie tej grupy tłuszczy nie ogranicza się tylko do formulacji jakiś postaci leków, ale są one powszechnie wykorzystywane jako lekarstwa. Przykładem takich tłuszczy mogą być olej rycynowy o właściwościach przeczyszczających lub olej wątłuszowy (tran), który jest źródłem witamin A i D₃.

Tłuszcze, oprócz zastosowań medycznych, pełnią w naszym życiu również inną bardzo ważną rolę - są jednym z podstawowych elementów naszej diety. Wprowadzane są one do niej zarówno w sposób świadomy (np. olej do smażenia), jak i mniej lub bardziej nieświadomy (np. w nabiale). Spełniają one w naszym pokarmie głównie funkcje energetyczne. Jak powszechnie wiadomo ich rodzaj, a także ilość jaką spożywamy, ma bezpośrednio wpływ na rozwój otyłości i w konsekwencji wielu innych, poważnych chorób

Tłuszcze - występowanie
i właściwości biochemiczne.

Z punktu widzenia biochemika tłuszcze są bezazotowymi związkami pełniącymi w organizmach roślin i zwierząt rolę substancji zapasowych. W komórkach znajdują się z reguły w postaciach związanych z białkami. W świecie roślinnym występują najczęściej w nasionach i owocach roślin oleistych, gdzie mają stanowić zapasy substancji energetycznych dla rozwijających się z nasion zarodków. Tłuszcze zawarte w roślinach uzyskuje się poprzez tłoczenie na specjalnych prasach w normalnej (na zimno, pierwsze tłoczenie), lub w podwyższonej temperaturze. O wiele rzadziej stosuje się wygotowywanie z wodą lub ekstrakcję rozpuszczalnikami W świecie zwierzęcym tłuszcze występują głównie w tkance podskórnej oraz w okolicach jelit i nerek. Uzyskuje się je stamtąd przez wytapianie.

Z punktu widzenia chemika tłuszcze proste (trójglicerydy) są estrami glicerolu i tak zwanych wyższych kwasów tłuszczowych. Cząsteczka takiego trójglicerydu może, ale nie musi, zawierać trzy identyczne kwasy tłuszczowe. Mogą to być takie nienasycone kwasy jak: palmitynowy, stearynowy czy arachidowy.

W cząsteczkach tłuszczy występują również tak zwane nienasycone kwasy tłuszczowe. Są to między innymi kwasy: olejowy erukowy, linolowy i arachidonowy. Należy też wspomnieć, że istnieją inne tłuszcze, o bardziej złożonej budowie, w których cząsteczki kwasów tłuszczowych zastępowane są bardziej skomplikowanymi związkami.

Wszystkie tłuszcze, jak każde estry ulegają hydrolizie kwasowej lub zasadowej (w wyniku tej ostatniej zwanej zmydlaniem powstają mydła, czyli zasadowe sole kwasów tłuszczowych). Wchodzące w skład tłuszczów kwasy różnią się między sobą długością łańcucha węglowego i liczbą wiązań nienasyconych. Ma to bezpośredni wpływ na właściwości biologiczne i fizyczne tłuszczów. Tłuszcze pochodzenia roślinnego, które zawierają wiele nienasyconych K.T. występują zwykle w temperaturze pokojowej w postaci ciekłej. Natomiast tłuszcze zwierzęce, zawierające głównie nasycone kwasy tłuszczowe mają wyższe temperatury topnienia. 
Obecność długich łańcuchów węglowych sprawia również, że tłuszcze nie rozpuszczają się w rozpuszczalnikach polarnych takich jak woda czy alkohol etylowy (w przypadku tego ostatniego istnieją nieliczne wyjątki), za to dość dobrze w rozpuszczalnikach niepolarnych takich jak benzen czy benzyna.

Surowce tłuszczowe

Oto najważniejsze tłuszcze które znalazły zastosowanie w lecznictwie:

Oleum Cacao - Olej kakaowy (Masło kakaowe)
Jest tłuszczem uzyskiwanym poprzez wyciskanie na ciepło nasion kakaowca - Theobroma Cacao. Olej kakaowy jest tłuszczem stałym o charakterystycznym przyjemnym zapachu. Jego temperatura topnienia wynosi 32-35^o C., co sprawia że świetnie nadaje się on do przygotowywania takich form leku, które mają upłynniać się w temperaturze ludzkiego ciała - mam tu na myśli globulki, czopki i niektóre maści. Barwa masła kakaowego może być różna, od białej do słonecznie żółtej. Głównymi jego składnikami są glicerydy kwasów sterynowego, palitynowego, olejowego i arachidowego.

Oleum Ricini - Olej Rycynowy
Jest to olej otrzymywany poprzez wyciskanie na zimno z nasion rącznika (Ricinus comunis) i wygotowywanie z wodą. Ten ostatni etap pozwala między innymi na rozkład trującej toksoalbuminy - rycyny, której obecność w nasionach sprawia, że ich spożycie może wywołać śmiertelne zatrucie.
Olej rącznikowy jest bezbarwnym jasnożółtym płynem zawierającym w około 80% glicerydy kwasu rycynolowego. W jego składzie znajdują się również mniejsze ilości glicerydów kwasów olejowego, linolowego i innych. Olej rycynowy znalazł w lecznictwie zastosowanie jako lek przeczyszczający. Za takie jego działanie odpowiedzialny jest zawarty w nim kwas rycynolowy, który po uwolnieniu (pod wpływem enzymów trawiennych) z glicerydów drażni błonę śluzową jelita cienkiego, co pobudza jego perystaltykę. Olej rycynowy stosuje się w dawce 15-30 gramów. (1 - 2 łyżki stołowe).

Adeps suillus - Smalec wieprzowy
Jest to tłuszcz uzyskiwany przez wytapianie z tkanek tłuszczowych świni domowej - Sus scropha var. Domesticus. Surowiec ten jest biały, jednorodny i miękki w temp. pokojowej - jego temperatura topnienia wynosi 38-46^o C. Podstawowymi składnikami tego tłuszczu są triglicerydy, głównie kwasu olejowego (ok. 45%) w mniejszej części kwasu palmitynowego oraz stearynowego. W skład smalcu wchodzą także w małych ilościach cholesterol i lecytyna. Surowiec ten znalazł w farmacji zastosowanie jako podłoże do maści i to właśnie na jego bazie wykonuje się maść siarkową. Do wad smalcu należy jego ograniczona trwałość i podatność na utlenianie.

Oleum Jecoris Aselli - Olej wątłuszowy (Tran)
Jest to olej otrzymywany z wątroby wątłusza (dorsza) Gadus morrhua poprzez wytopienie, a następnie wymrożenie w temperaturze - 5^o C części ulegających zestaleniu. Tłuszcz ten zawiera duże ilości glicerydów nienasyconych kwasów tłuszczowych: olejowego, palmitoleinowego oraz w mniejszych ilościach estry nasyconych kwasów na przykład palmitynowego. Do najważniejszych składników tego oleju zaliczyć należy witaminę A oraz D3, których zawartość powinna wynościć 800 j.m. i 80 j.m. na g.
Tran był kiedyś powszechnie stosowany jako środek wzmacniający i źródło witamin A i D3. Później jego stosowanie zostało zarzucone. Obecnie przeżywa renesans, który związany jest z zastosowaniem kapsułek jako formy jego podania (sam tran smakuje obrzydliwie) oraz z przypisywanymi mu właściwościami uodporniającymi na różnego rodzaju infekcje. Działanie to ma być związane z obecnością nienasyconych kwasów tłuszczowych. Olej wątłuszowy jest również od dawna stosowany zewnętrznie w postaci maści na różnego rodzaju oparzenia czy źle gojące się rany skóry - przyspiesza ich regenerację. Należy tutaj wspomnieć, że tran jest surowcem, który łatwo ulega utlenieniu i wpływowi ciepła, dlatego należy przechowywać go w odpowiedniej temperaturze.

Lini oleum - Olej lniany
Jest to olej otrzymany poprzez wytłaczanie na zimno rozdrobnionych nasion lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum). W przemyśle farmaceutycznym używa się oleju rafinowanego. Olej lniany zawiera duże ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT) - głównie kwasu linolenowego (do 65%) i kwasu linolowego (w postaci glicerydów). 
Olej lniany podawany wewnętrznie działa osłaniająco na śluzówkę przewodu pokarmowego. Dzięki wysokiej zawartości NNKT obniża poziom cholesterolu, a stosowany zewnętrznie działa regenerująco na skórę.
Olej lniany jest składnikiem Linimentum Calcis - preparatu stosowanego kiedyś w leczeniu oparzeń i odmrożeń. W chwili obecnej jest on stosowany w postaci maści i płynów na skórę (preparaty Linomag). Jest też stosowany wewnętrznie w postaci kapsułek oraz oleju do picia. 

Do innych tłuszczy stosowanych w lecznictwie należą:

• Oleum Rape - Olej rzepakowy

• Oleum Helianthi

• Oleum Arechidid - Olej arachidowy

• Oleum Amygdalarum

• Oleum Olivarum - Oliwa

• Oleum Papaveris - Olej makowy

• Oleum Sezami - Olej sezamowy

• Oleum Sojae - Olej sojowy

• Oleum Carthami

Woski - budowa i zastosowanie.

Woski należą do substancji tłuszczowych, które znalazły zastosowanie jako podstawy do wyrobu maści, kremów i past. Jest to związane z tym, że jako estry wyższych alkoholi i kwasów tłuszczowych są odporne na czynniki chemiczne i trudno ulegają hydrolizie. W skład cząsteczek wosków wchodzą najczęściej takie alkohole wyższe jak: alkohol cetylowy, lignocerynowy czy mirycnowy. Połączone są one najczęściej z takimi kwasami tłuszczowymi jak kwas palmitynowy, lignocerynowy czy melisynowy. W woskach znajdują się również mniejsze ilości innych związków, na przykład steroli czy węglowodorów.

Woski, ze względu na obecność długich łańcuchów węglowych, są substancjami stałymi. Te, które znalazły zastosowanie w farmacji są najczęściej pochodzenia zwierzęcego, nie znaczy to jednak, że świat roślin jest ubogi w substancje z tej grupy. Przeciwnie, wiele roślin wytwarza i wykorzystuje woski jako warstwy ochronne dla ich organów np. liści czy owoców.

Woski wykorzystywane w farmacji

Oto najczęściej wykorzystywane w lecznictwie woski:

Lanolinum anhydricum - Lanolina bezwodna
     Syn: Adeps lane anhydricum. Tłuszcz z wełny. Wosk z wełny.
Lanolina jest tłuszczem, który uzyskuje się z wełny owczej podczas jej odtłuszczania i oczyszczania (między innym z kwasów tłuszczowych) przy użyciu rozpuszczalników organicznych lub roztworów wodorotlenków potasowych. Uzyskana w ten sposób masa jest poddawana szeregom zabiegów, które mają na celu jej oczyszczenie, wybielenie i odwonienie. Uzyskany w ten sposób surowiec jest jasnobrązową, tłustą masą o charakterystycznym "ostrym" zapachu. Lanolina bezwodna ma skomplikowany skład chemiczny. Zawiera ona bardzo różnorodne połączenia estrowe steroli (głownie cholesterolu) i wyższych alkoholi alifatycznych z kwasami tłuszczowymi.
W farmacji lanolina znalazła zastosowania do formulacji różnego rodzaju maści. Nie bez znaczenia jest tu fakt, że wosk ten ma własności emulgujące i pozwala na wytworzenie w maściach emulsji woda/olej. Mówiąc prościej, umożliwia ona wprowadzenie w podłoże maści różnych roztworów, które są z niej uwalniane na powierzchni skóry w trakcie wchłaniania maści. Również sama lanolina bardzo dobrze wchłania się przez skórę. Wadą tego tłuszczu jako podłoża do maści może być jego charakterystyczny zapach, który dla niektórych osób nie jest miły. Można go jednak zamaskować poprzez dodatek niewielkich ilości olejków eterycznych.

Cetaceum - Olbrot
Jest to rzadko dzisiaj wykorzystywany wosk, który uzyskiwano kiedyś z jamy głownej waleni Physter monocephalus. Jest to gatunek wielorybów występujący na Oceanie Spokojnym i Indyjskim. W jamie ich czaszek znajduje się olej, z którego przez wymrożenie wykrystalizowuje się do 10% olbrotu. Oczyszczony surowiec jest białą krystaliczną substancją o tem. top. około 50 C^o. Olbrot zawiera głownie palmitynian cetylu i inne estry cetylowe. Wosk ten był kiedyś stosowany do wyrobu maści i kremów, w tym tak zwanej Unguenum leniens (Cold Crem - Maść chłodząca). Obecnie jednak surowiec ten jest bardzo trudno dostępny, stąd jest bardzo rzadko stosowany w farmacji czy kosmetyce. W przemyśle kosmetycznym zastąpiono go syntetyczną pochodną.

Cera flava - Wosk żółty 
Jest to wosk uzyskiwany poprzez stopienie plastrów woskowych wytwarzanych przez pszczoły Apis mellifica. Plastry wyjęte z ula pozbawia się miodu poprzez wtłaczanie lub odwirowywanie, a następnie topi się w gorącej wodzie i oczyszcza poprzez filtrowanie. Uzyskuje się w ten sposób żółtą masę o charakterystycznym zapachu i temperaturze topnienia około 65 C^o. Skład chemiczny wosku jest zmienny i zależy od jego pochodzenia. Zawiera on głównie estry kwasu palmitynowego i alkohole woskowe: mircylowy i certylowy. W jego składzie występują również inne substancje np. sterole i barwniki. Wosk żółty jest wykorzystywany jako twarde podłoże maściowe i do wyrobu plastrów, jednak w praktyce aptecznej nie jest już w zasadzie stosowany.

Cera alba - Wosk biały
Jest to wybielony w słońcu lub za pomocą substancji utleniających wosk żółty. Jego właściwości i zastosowania są identyczne jak wosku, z którego się go otrzymuje.