Kliniczne i horomnalne aspekty rozrodu klaczy
Sezonowosc rozrodu koni
sezonowa poliestralnosc
sezon od kwietnia do lipca
mozliwe specyf programy swietlne (oprocz arabow i folblutow - chcac wczesniejsze zaplo)
Jak maja terapie swietlna juz w grudniu to po 8 tyg maja szanse na okazywanie regularnych cykli.
(schemat)
Role spelnia inhibina prod przez kom w ziarnistej pecherzyka dominujacego a pozniej przez swierze cialko zolto, powod przez sprzezwrotne ujemne uwalnianie fsh przeszkadza w dojrzewaniu konkurenta, nastepnego pecherzyka ktory bez inhibiny by wzrastal, istotne przy zaburzeniach owulacji. Pozostale sttuacje na schemacie klasyczne. Zwr uwage ze oksytocyna prod przez cialko zolte w okresie cyklu; w okresie okoloporod z podwzgorza, magaz w tylnycm placie przysadki i tam gl zrodlo uwalniania.
W trakcie cyklu pojawiaja sie dwie fale wzrostu pecherzykow, zalezne od poziomu fsh, pierwsza fala to mamy pech wielkosci 18-24 mm, druga fala po 12-14 dniu cykli juz tych pech ktore doch do srednicy 30-40 mm jest 1-2-lub3. W 2 fali pech/pecherzyki przedpwulacyjne - graafa 1 lub 2 czasem 3.
Bud jajnika klaczy
Ze wzgl na bud pech graafa lokuje sie blisko fossa ovali - dolu owulacyjnego w ktorym nastep uwolnienie kom jajowej.
Po pech moejsce wypelnia sie krwia, kilka kilkanascie h krew, [poja sie kom luteinowe i przechodzi w typowe cialko zolte.
Schemat poziom horm plc i rozwoj pech w czasie cyklu u klaczy
fsh ng/ml szczyt okk 14 dnia , war on 2 fale wzrostu pech, czyli najwazniejsza z ktorej wylania sie pech graafa
lh ng/ml szczyt po owulacij
progesteron ng/ml ; tez u bydla typowy,
androstendion pg/ml
estrogeny pg/ml
W zal od poziomu progest odwrotnie proporcjon odsetek owulacji, jesli progest wysoki to oczywiscie faza naadestrus, niski to okres okoloowulac lub rui, naklada sie tu wykes lh, ten horon wzrasta.
masa macicy wplywa na synt i uwaln prostaglandyn, (wykres koncentr progest), jak stwierdz\amy cz ; jednym podaw prostaglandyne to poziom progest spada szybciej io kolo 2 dnia kolo granicy kttora wyznacza 2 faze cykli, po 6 dniach do granicy; kazde manipulow na macicy w obrebie jajnikow nie bez znaczenia dla przebiegu cykli, samo masowanie pwod samoistne uwaln pgf2alfa i skrocenie cykli. To wplyw na prognozow cyklu; jak cz 2,5 cm srednicy to poprawka na masowanie, nawet jak nie ingerujemy z pgf2a to po masazu moze dojsc do przyspieszonej luteolizy, musimy to uwzgl zeby prognoz kiedy nastap nastepny cykl.
Jak w sezonie rozrodczym male jajniki z pech bez cz, klacz bez wyraznego cyklu, powinnoismy zastos terapie przez gestageny
progesteron 150-200 mg/dzien im przez 15-18 dni
altrenogest (regumate) - per os 0,044 mg/kg przez 10-15 dni
allyloestrenol (nie u nas) ( turinal)
CIDR-B wkladka dopochwowa ( jedyny u nas) -1,9 mg progesteronu przez 12 dni
gestageny blokuja podwzgorze, po wyjeciu wkladki lub przerwaniu iniekcji, korzystamy z rebound effect - odboju ?, zawsze po wycof gestagenow podajemy pogf2alfa i oczekujemy rui;
tendencja zeby wkladke cidR-B PRID nie trzymac tak dlugo w pochwie, mozliwie na 8 dni (zwl u bydla) u koni obowiazuje 12 ale skracac blokade podwzgorza
przy prognozow plodnosci po stosow gestagenow musimy miec swiadomosc ze zakres jest szeroki ( szybko mmozeby cyb ruja, duzy rozrzut)
jest w sezonie rozrodczym kalcz nie wykaz cyklicznych obj rui a na jajniku przebiega normalnie , jak cz 5-15 dzien cyklu czyli receptywne na prostagl to do indukow rui uzywamy prep prostaglandynowych (PODOB U KROWY)
pgf2alfa i analogi
-mdzy 6-15 d cyklu + hCG w 2 dniu rui
- dwa razy co 12-14 dni + hCG w 2 dniu rui
mozliwe obj uboczne
ruja po 3-4 dniach po podaniu prostagl
nie dajemy w ciemno, klacz moze byc w ciazy , spowodujemy poronienie; zbadac moze sie okazac ze nie trza stros prostaglandyny;
dzialajac w ciemno musisimy liczyc na 2 iniekcje, dzisiaj i za 12 - 13 dni liczac ze trafimy receptywne cz
zawsze ovj uboczne stos prostaglandyn (tez u suki i ) -pocenie, lekka biegunka, czy czestsze oddaw kalu, obj kolkowe, przy kazdej iniekcji musimy powiedziec (jak mocniej obj prowadzac nie dac klasc sie)
jak trafimy na receptywne cz ruja po 3-4 dniach,
4-5 dzien bad usg
jak nie bylo prostaglandynowych prep korzystano ze nat prostaglandyn uwaln w roznych ilosciach po podraznieniu macicy, stos domacicznie cieply plyn fizjo 2x w odstepach 2-3 dniowych, z reguly dobra reakcja, na wydz prostaglandyny i okazywanie cyklu, o temp 40-42 stC (ale iniekcja prostaglandyn kosztuje 10zl a czasowo nic)
indukow rui i owulacji u klaczy przy niewykorzystaniu rui zrebiecej
moze zdarzyc grzy ciezki porod, zatrzymanie lozyska, opozniona inwolucja, goraczkowanie po poeodzie, z reguly namawiamy aby w zrebiecej nie kryli, w obawie przed przejsciem w anestrus laktacyjne musimy zadbac aby po owul w rui zrebiecej, czasowo 12-10 dzien po wyzreb, 6 -7 po owul podab prostaglandyne, typowe indukow rui, gdzie klacze dobrze reaguja po 4-5 d po pod pro owulacja, inwolucja postepuje na tyle daleko ze nawet jak cos bylo to macica na tyle czysta ze szansa na zaplodnienie wieksza niz w rui zrebiecej
tu powinnismy stos tez indukcje owulacji (proponujemy), zawsze jak podamy hcg jub gnrh szybciej nastapi owul, mniej czasu zeby klacz doprow do zaplodnienia
Indukcja rui za pomoca prostaglandyn jak nie znamy terminu owulacji
jak anestrus to nic nie bedzie, troche dzialanie w ciemno
jak w dniu podania [pierwszego zastrztku, klacz bedzie 203 dni po rui, cz niereceptywne, pge da obj uboczne, obkurczy sie macica, ale dla cyklu nie wniesie nic; jak nie znasz datypoprzedniej owul, daj zastrzyk, po 4 dniach obserwuj jak obj rujowe trafiles receptywne cz, mozesz kryc, jak nie ma obj, jak masz czas idz 6 dnia, czasem reiakcja sie przesunie, jak 6 dnia nie ma obj rujowcyh, daj spokoj, oblicz 12-14 dni ob 1 iniekcji podaj pgf2alfa;
induk rui i owul przy pomocy CIDR-B
wkladka dopoch soiedzi ok 12 dni, uwaln gestag, blok podwzgorze, czekamy 4-5 dnipo winna pokazac sie ruja, jak dobrze okazywana w 2 dniu hcg - schemat indukcji rui u klaczy ktore wykaz anestrus
Typowy zew obj rui - lyskanie sromem
jak 1-2 dzien rui mamy czas zastos hcg
szyjka maciocy - sluz przekrw , pod wpl estrog gl 17b estradiolu
orifit uteri externum mozemy wlozyc reke - rozpulchnienie prawie ccalkowite, kiedys jak nie bylo usg uzywane do wykrycia rui, wtedy czas na inseminacje jak b rozpulchniona
uzal o pech graafa, srednica 4-4,5 upowaznia zeby wchodzic z indukcja owulacji
macica w ksztalcie na przekroju cytryny, faldy bs macicy rozpulch poid wpl estrogenow i taki obraz
Czynniki wplyw na owul u klaczy
czynniki zew
intensywnosc dnia swietlnego i swiatla w czazsie poprzedz wystap rui
zywienie
wplyw stymul ogiera
dalsze efekty nerwowe (klacze b wrazliwe, jak sie b zestresuje to moze byc po owulacji )
wew
stymulacja homonalna (lokalna i ogolnoustrojowa)
proc biochem w pech jajnikowym
zjawiska mechaniczne - tworzenie sie stigmy
stres moze dzialac w obiwe strony - blokowa c i oddalac owul a takze przyspieszac, jak jest pech graafa liczyc sie ze w kazdej chwili moze peknac
blokada przebiegu i rozwoju rui
czynniki nerwowe - strec, wyrzut endorfin
synt p4 na nieoptymalnym poziomie, za malo prod wplyw na to ze cykl niereg , malo estrogenow w plynie pech ta ruja moze sie wydluzac, tez spotykane jak okresy przejsciowe, poczatek i koniec sezonu rozrodczego
niedost synt estrog w plynie pech - niedostat il rec lh w pech graafa i przekszt w pech jesienny, atrezja uwsteczenienie
?
wskaz do kontroli owulacii
inseminacji - zwl z uzyciem nasienia mrozonego (krotka zywnosc plemnikow)
planowanane krycia wartosciowymi ogierami
zmniejszenie liczby skokow (9oszczedzamy ogiera, dot tez strych zwl folblutow ktore dlugo urzy w do krrycia nat, nie ma tu inseminacij)
skrocenie czasu mdzy podaniem nasienia do macicy a owulacja
diagnostyka owulacji u klaczy
bad ginekologiczne - kontrola pech, zwiotczenie szyjki macicy
usg
met te maja najwieksze znaczenie praktyczne
oznacz poziomu progesteronu - wzrost po owulacji - po pekniecuiu pech sciana kom ziarnistych przekszt w kom luteinowe, nie na taka skale jak u suki (w okoloowulac sluzy do diagno owulacji u suki)
bad sluzu pochwowego - pomiar ph i oporu - malo dokladne, bez wartosci praktycznej
mwchanizm owulacji
enzymatyczne nadtrawienie sciany pech graafa (apex folliculi
aktyw obecnego w plynie pecherzykowym plazminogenu do oktywnej plazminy
enz scienczenie scianek pecherzyka
wzrost cisnienia plynu pecherzykow
obliteracja naczyn wlosow i niedotl sciany pech pod wlywem prostaglandyn
pekniencie sciany pech i wylania sie plynu pech wraz z kom jajowa do swiatla lejka jajowodu
jak wysoki poziom estrog, dzialaja i na macice i na pecherzyk, pech je wytw w scianie pech dochodzi do rozplem rec dla lh, jak pod wplyw esrog duzo r to dobrze trokujem, oech sie rozwija ma 4 ponad cm srednicy, docchodzi pod wlywem strog do wyrzutu lh, ten hormon uwaln pulsacyjnie w postaci pulsiow. jesli czastki lh polacza sie z receptorami i wyplenia je wsztstki e jest sygnal zeby rozpoczas czesc biochemiczna owulacji, jedno po drugim;
jak w czesci biocm doch do aktyw plazminowgenu (ciako ob w plyne pech) do aktyw plazminy + enz uwalniane proteolitycnze ktore nadtraw sciane pech; pod wplywem prostaglandyn doch do zmian naczyniowych powod wzrost cisn w scianie pech i ten proc nadtrawiania sciany powod w koncu w najslabdzym pkcie peknienie pech, wylanie plynu do czesciowo j brzusznej czesciowo lejka jaojowodu i uwolnienie kom jajowej; pech mui najpierw urosnac do f4, wytw r dla lf pod wplywem estrogenow, pod wplywem estrog, lh wysyci wszystkie rec dopiero biochem faza owulacji
cz krwawe ok 2 h po owulacji - znaczy ze nasze manupulow dalo efekt z duza il plynu w przestrzeni po pecherzyku
hormonalne indukow owul u klaczy
wskaz
sztuczne unasienianie
zwieksz odsetka zazrebien
zmniejsz liczby kryc
zapob opozn owulacyjnegowarunek - na jajniku pecherzyk min 35mm
horm indukow
do horm induk owul mozemy uzyc prep zaw hcg, to obce bialko bo human chorion gonadotrop; 1500-4000 im, iv (substytucja, takie samo dzialanie i powinowactwo do rec lh )
gnrh lub analogi np buserelin 40mg iv im lub sc - stymul uwaln wlasnego lh (wsztstko po to zeby zapobiec braku wysycenia rec lh)
krotkodzialajace implanty analogu gnrh - deslorelin 2,2 mg (ovuplant) (nie w pl, podstawa us)
w obrebie 24-48 h owulacja u ok 90%
pgf2alfa lub analogi np 5mg dinoprost (1ml dinolytic im) - sprzeczne dane; niby obkurcza naczynia , podnosi cisnienie w pech, wplywa na wzrost poziomu estrogenow, nie powszechnie stsosow do indukcji owul ale powszechnie do indukcji rui
mech dzialanie gnrh i analogow
gnrh - dekapeptyd o kilkumin okresie poltrwania
synt prod analogi maja dluzszy okres antyw biol oraz wieksze powinowactwo do r dla gnrh
po 6-8 h szczyt uwaln pulsacyjnego lh
?
hcg (prep chorulon)
ident powinow do cer dla lh jak naturalny horon
oba (lh i hcg) konkuruja do rec ale nie blokuja sie wzajemnie
pod prep w momencie jak wysycone sa wszystkie rec nie powodujemy wypierania wlasnego lh z wiazan
obce bialko - moze dawac odczyny anafilaktyczne (hydrokortyzon), szok/reakcja nafil, zwl jak stos kilka razy w sezonie;
(po gnrh na efekt czekamy troche dluzej)
zaburzenia owulacji
opozniona owulacja - zjawisko polegajace na przedluz sie fazy pecherzykowej zwiaz z niewyst prod i uwaln lh. powod starzenie kom jajowej, obumarcia jajowej np w jajowodzie
atrezja pech dominujacego - zaburzenie nakaz sterowanie owulacja (pech nie peka, jego sciany grubieja, kom w ziarn przkeszt sie w kom lutealne o d srodka, powst tk luteinow nie bedaca sensu stricto cz, ale ma rec dla prostaglandyny, jak zarasta albo hcg/gnrh aby rzyspieszyc tk luteinowa cyzli namnoz kom lutealne zeby szybciej tk luteinowa i za 8-10 dni prostaglandyny, w celu luteolizy wtedy nie stracimy cyklu, cykl nie bedzie sie wydluzal)
lecznie zaburzen owulacji
owul opoziona - indukcja hormonalna
atrezja pecherzyka - przyspieszenie luteinizacji prep gnrh i pozniejsze stosowanie pgf w celu przyspieszenia luteolizy
ruja podzielon au klaczy (splitoestrus0
po rui zakonczonej owul za 1-2-3 dni obj rujowe wracaja
przyczyna wtrorny rozwoj drugieo pech jajnikow osiagajacego stadium pech graafa (asynchrnoczna podwojna owul) lub ponowny szybki wzrost lh;
przyczyna niedobor inhibiny ten jeden pech domin nie zatrzyma rozwoju drugiego;
leczenie farmakolog stymul owulacji