4. Techniki Freineta we współczesnej edukacji wczesnoszkolnej

„ Pozwólcie dziecku doświadczać po omacku, wydłużać swe korzenie, drążyć, dowiadywać się, porównywać, szukać w książkach i materia­łach źródłowych, zanurzać swą ciekawość w kapryśnych głębinach wiedzy. Pozwólcie mu wyruszyć w podróże odkryć - czasem trudne, ale pozwalające znaleźć taki program, jaki będzie dla niego pewny".

C. Freinet

Dzieci odczuwają głęboką potrzebę wyrażania swoich uczuć, przeżyć, myśli. Rozwój młodego człowieka dokonuje się szybciej i intensywniej, gdy motywem działania staje się chęć zaspokojenia jakiejś potrzeby, szukanie odpowiedzi na py­tania, jakie wyłaniają się w trakcie poznawania najbliższego środowiska.

Tę potrzebę komunikowania się z innymi tłumi niekiedy szkoła, narzucająca dzieciom treści dalekie od ich rzeczywistych poszukiwań, stosująca mało atrakcyj­ne techniki pracy.

Pojęcie „technika" pochodzi z języka greckiego (techne - sztuka, rzemiosło) i oznacza celowy, racjonalny, oparty na teorii sposób wykonywania prac w jakiejś dziedzinie⁹.

Celestyn Freinet wprowadził na miejsce metod szkoły tradycyjnej różnorodne zajęcia pozwalające uaktywnić ucznia. Tradycyjne nauczanie podręcznikowe oparte na autorytecie nauczyciela zastąpił nowymi formami pracy, które nazwał „techni­kami szkolnymi".

Freinet unikał sformułowań takich jak „system", „metoda", gdyż uważał, że termin „metoda" jest podrzędny w stosunku do pojęcia „technika". Technika obej­muje bowiem zarówno metodę, jak i urządzenia, narzędzia oraz ludzi, którzy umie­ją się nimi posługiwać.

W książce Rady dla młodych nauczycieli mówi on: „posługujemy się nazwą „ Techniki Freineta ", aby pokazać, że nie chodzi nam o jakąś metodą idealną, ale

' Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1984.

nową technikę pracy szkolnej, której zaletą jest to, iż zrodziła się, przeszła próbę, jest stałe ulepszana w praktyce, w codziennej pracy naszych szkół. Tech­nika ta wymaga niewątpliwie uzasadnień teoretycznych, naukowych, ale przede wszystkim wymaga sprzyjających warunków środowiskowych, odpowiednich urządzeń, narzędzi oraz twórczych nauczycieli"™.

Podstawowymi technikami opracowanymi przez Freineta są:

• Swobodne teksty dzieci i gazetka szkolna jako podstawa nauki języka ojczystego.

• „Doświadczenia poszukujące" jako podstawa samodzielnej pracy uczniów w zakresie matematyki, przyrody, geografii, historii.

• Planowanie pracy indywidualnej i zbiorowej przez uczniów pod kierun­kiem nauczyciela.

• Różnorodne formy ekspresji artystycznej i technicznej jako podstawa wy­chowania estetycznego i technicznego.

• Referaty jako środek rozwijania zainteresowań oraz samokształcenia.

• Korespondencja i wymiana międzyszkolna jako podstawa szerokich kon­taktów społecznych.

Jak wynika z przedstawionych technik, dominującymi akcentami realizacji fre-inetowskiej koncepcji pedagogicznej są trzy ważne elementy:

1. Organizowanie dzieciom szerokich kontaktów z bliższym i dalszym środowi­skiem społecznym, przyrodniczym, kulturalnym w celu rozbudzenia ich zain­teresowań i ciekawości.

2. Eksperymentowanie, doświadczanie poszukujące, rozwiązywanie problemów w zakresie różnych przedmiotów.

3. Różnorodne formy swobodnej ekspresji artystycznej (malarstwa, rzeźby, ce­ramiki, swobodnego tańca, teatru, muzyki) z dominującą ekspresją słowną (prozą, poezją), którąFreinet uważał za najskuteczniejszy środek kształcenia czynnegojęzyka.

Freinet przywiązywał wielką wagę do pozyskiwania nowych zwolenników swojej koncepcji, zawsze starał się ukazać jej zastosowanie w praktyce. W czasie jednego z Kongresów powiedział: „Propaganda słowna nie jest w stanie nikogo przeko­nać. My wybraliśmy drogę trudniejszą, ale na pewno skuteczniejszą. Radzimy wam, koledzy, byście zawsze zaczynali od praktyki, od realizacji nowych tech­nik w swoich klasach. To jest podstawa, to jest najważniejsze. Potem pokazujcie swoje osiągnięcia i trudności bez upiększania.... Nie ma i nie może być metody raz

' C. Freinet, Rady dla młodych nauczycieli, Cannes 1969.

na zawsze ustalonej. Wśród szkól, które stosują nasze techniki, nie znajdziecie dwóch, które robiłyby to w identyczny sposób"¹¹.

Wielu pedagogów zastanawia się nad tym, która z wymienionych technik jest najważniejsza?

Według doświadczeń francuskich pedagogów punktem wyjścia podczas prób unowocześniania procesów wychowania i nauczania jest całkowita, świadoma zmiana stosunków między nauczycielem i uczniami. Nauczyciel musi zostać ani­matorem widzącym w dzieciach partnerów, a nie podwładnych. Wspólne planowa­nie pracy, kontrola wykonywanych zadań oraz ich ocena z udziałem uczniów stwo­rzy klimat poczucia bezpieczeństwa.

Najważniejszą sprawą w przezwyciężaniu tradycyjnych form obowiązujących w działalności dydaktyczno-wychowawczej jest dobra organizacja zajęć w klasie osiągana poprzez zbiorowo i indywidualnie układane plany pracy oraz nowe spo­soby kontroli i oceny realizacji zaplanowanych zadań. W tym kontekście wszystkie techniki Freineta zostały stopniowo zintegrowane.

Techniki C. Freineta są wszystkim dobrze znane, dlatego ograniczę się w mojej pracy tylko do krótkiej ich charakterystyki.

4.1. SWOBODNE TEKSTY, DRUKARNIA I GAZETKA SZKOLNA

Podstawową techniką, jest zdaniem Freineta, drukarnia szkolna i związana z nią gazetka szkolna, oparta na swobodnych tekstach dzieci. Treść swobodnych tek­stów jest uwarunkowana przeżyciami dziecka związanymi z jego życiem w środo­wisku i ma charakter społeczny. Swobodny tekst jest szczególną formą ekspresji słownej. Może spełnić we współczesnym świecie ważne zadania:

• rozwijać poczucie odpowiedzialności za własne wypowiedzi,

• wyzwolić inwencję twórczą.

W klasie freinetowskiej każdy tekst spotyka się z szacunkiem i zainteresowa­niem. Każdy ma szansę na opublikowanie w gazetce klasowej, po wspólnym po­prawieniu treści od strony rzeczowej, formy, budowy stylistycznej, prawidłowości

¹' Fragment z przemówienia C. Freineta na Kongresie Ecole Modernę w 1939 r.

gramatycznej i ortograficznej. Powielanie i przekazywanie swobodnych wypowie­dzi dzieci jest w pedagogice Freineta sprawą decydującą. Właśnie ta motywacja powoduje, że uczniowie starają się pisać ciekawie i czytelnie - wiedząc, że tekst spotyka się z krytyką kolegów i nauczyciela.

Najczęściej dzieci piszą swoje utwory na kartkach, odczytująje, a klasa wybie­ra najlepszy (zawsze należy uczyć dzieci uzasadnienia wyboru), który zostaje wspól­nie poprawiony i zapisany do zeszytów. Taki tekst bywa inspiracją do ćwiczeń w mówieniu, pisaniu z pamięci, ćwiczeń słownikowych, utrwalania wiadomości z gramatyki i ortografii. Poprawiona wypowiedź może być zilustrowana i umiesz­czona w gazetce. Te z kolei mogą mieć charakter klasowy, szkolny oraz między­szkolny.

W klasie freinetowskiej nie ma podręczników, jednak Freinet radzi nauczycie­lom, aby pracować także z wykorzystaniem literatury pięknej. Jego zdaniem uczeń musi mieć stały kontakt z poezją i prozą o wysokim poziomie artystycznym.

W swojej pracy często stosuję technikę swobodnych tekstów. Zgodnie z radami Freineta, uczniowie piszą je na kartkach, a klasa wybiera najlepszy. Następnie wybrana wypowiedź zostaje przepisana do zeszytów i służy nam do dalszych ćwi­czeń (ćwiczenia słownikowe, ortograficzne, gramatyczne). Wykorzystuję go także na zajęciach plastycznych w nauczaniu integralnym. Można w ten sposób kształcić umiejętności z różnych dziedzin.

Moi uczniowie z zainteresowaniem pracują także nad gazetką klasową. Wspól­nie ustalają tematykę, dobór tekstów oraz ilustracje. Oprócz celów dydaktycznych praca ta wspaniale integruje zespół klasowy, uczy szacunku dla wysiłku dla innych.

A oto wybrane swobodne teksty i gazetki klasowe moich uczniów:

4.2. SWOBODNA EKSPRESJA PLASTYCZNA

Obok swobodnego tekstu jest najczęściej stosowaną techniką w klasach początkowych. Freinet zauważył ścisły związek między ekspresją słowną a pla­styczną, próbował także rozszerzyć ją na takie dziedziny, jak: muzyka, teatr i taniec.

Podstawowym zadaniem nowoczesnej szkoły jest stworzenie dziecku dogod­nych warunków do swobodnej ekspresji.

24

Freinet podkreślał jej znaczenie w swojej koncepcji. Oddając się swobodnej twórczości, uczeń uwalnia się od napięć psychicznych i „odsłania się", co pozwala nauczycielowi poznać jego reakcje, cechy szczególne, przeżycia, a nawet szczegóły środowiska rodzinnego. Dzięki temu dziecko nawiązuje bliższy kontakt z nauczy­cielem i rówieśnikami. Zdobywa nowy zasób wiadomości o świecie, a także pozna­je różne sposoby wyrażania tego, co poznawało i co odczuwa. Podczas własnej pracy wyrabia sobie kryteria oceny dzieła sztuki, uczy się obcować z pięknem kształ­tów i kolorów. Podobny cel ma żywy teatr dzieci.

W klasach freinetowskich przeznacza się na zajęcia artystyczne lekcje popołu­dniowe. Uczniowie pracują samodzielnie, w grupach lub wspólnie nad jednym dziełem. Wszystkie owoce działania są eksponowane w sali.

Stosowanie w pracy szkolnej różnych form ekspresji odgrywa, zdaniem Frei-neta, także rolę psychoterapeutyczną i reedukacyjną w przypadkach długo­trwałych, a często już zahamowanych napięć psychicznych. Uczeń świado­mie staje się odpowiedzialny za swoje dzieło, może je bowiem zniszczyć lub też, przeciwnie, przedstawić do oceny zespołu. Nauczyciel jest osobą, która stwa­rza odpowiedni klimat i nastrój wyzwalający zaufanie we własne siły i zapał do takiej czy innej formy ekspresji. Dzieci w klasach I-III bardzo chętnie uczestni­czą w różnego rodzaju inscenizacjach, teatrzykach kukiełkowych, dramach, swo­bodnej ekspresji słownej, plastycznej, muzycznej i ruchowej. Często inspiracją do prac plastycznych jest utwór muzyczny, teatr, przeżycia osobiste, wycieczka. Ważne jest, aby zawsze docenić wysiłek dziecka wkładany w pracę i jego zapał. Poprzez różne formy wyrazu umożliwiamy wszechstronny rozwój osobowości uczniów.

4.3. KORESPONDENCJA MIĘDZYSZKOLNA

Techniki Freinet

stając ze zdobycz z życia klasy. Cz( odwiedziny, wyci Korespondent zjawiska staną si< Wszystkie śv ku lat prowadzę: sty, wytwory plai siłek ma sens, pi starają się, aby icl dze życia.

Na korespondencję międzyszkolną składa się wymiana listów, zbiorowych lub indywidualnych prac dzieci, albumów tematycznych, gazetek szkolnych.

Freinet uważał, że najlepsze zadanie wychowawcze spełnia wymiana gazetki szkolnej, którą wykonuje cała klasa i która jest wyrazem jej życia.

Korespondencja międzyszkolna stanowi nie tylko naturalną motywację do zbie­rania informacji i układania ciekawych opowiadań. Służy także do nawiązywania kontaktów i przyjaźni między dziećmi różnych okolic, a nawet odległych krajów. Uczy szacunku dla obyczajów i zainteresowań innych niż własne, a więc staje się podwaliną pokojowego współżycia między obywatelami różnych państw. Korzy-

25

stając ze zdobyczy techniki, można nagrać głosy korespondentów lub nakręcić film z życia klasy. Częstym elementem wymiany międzyszkolnej są wspólne spotkania, odwiedziny, wycieczki.

Korespondencję można wykorzystać na różnych zajęciach, a wtedy omawiane zjawiska staną się bliższe i bardziej zrozumiałe dla dzieci.

Wszystkie świadectwa takiej pracy przechowuje się w Księdze życia. Od kil­ku lat prowadzę z dziećmi takie „księgi", w których umieszczamy swobodne tek­sty, wytwory plastyczne, gazetki, referaty, zeszyty. Uczniowie widząc, że ich wy­siłek ma sens, pracują o wiele efektywniej i z większą chęcią. Nawet najsłabsi starają się, aby ich opowiadanie, wierszyk czy choćby rysunek znalazły się w Księ­dze życia.

4. „DOŚWIADCZENIA PODSZUKUJACE" I OBSERWACJA

Nauka języka ojczystego w klasach freinetowskich opiera się przede wszystkim na swobodnym tekście dziecka, drukarni, korespondencji międzyszkolnej i lektu­rze wybranych pozycji literackich. Wiadomości z gramatyki i ortografii nabywają dzieci w sposób naturalny w trakcie działania. Nowe i trudne reguły objaśnia im nauczyciel. Natomiast w naukach przyrodniczych stosuje się daleko posuniętą sa­modzielną pracę ucznia. Freinet był bowiem zdania, że w rozwoju pełnej osobowo­ści nic nie może zastąpić „poszukującego działania" i związanej z nim obserwacji.

Do ukierunkowania pracy samodzielnej uczniów stosuje się tzw. karty pracy opracowane przez nauczyciela zgodnie z założeniami programowymi.

W swojej klasie często stosuję karty pracy ucznia. Zauważyłam, że zdobyta w ten sposób wiedza i umiejętności są o wiele trwalsze niż przekazane ustnie. Oczywi­ście technika pracy zindywidualizowanej jest przeplatana lekcjami zbiorowymi, które mają na celu objaśnienie, pogłębienie, uzupełnienie materiału nowego i trudnego.

Freinet i jego zwolennicy przywiązują także wielką wagę do przygotowanych przez uczniów krótkich referatów wygłaszanych przed całą klasą.

Doświadczenia poszukujące, wywiady i referaty, zdaniem Freineta, rozwijają przekonanie dziecka, że żadna prawda i żadna wiedza nie przyjdzie do niego goto­wa z podręczników lub ust nauczyciela. Musi koniecznie przejść przez sito umysłu dziecka i zostać zrozumiana.

Ogromną rolę w nauczaniu początkowym odgrywają także wycieczki, są one źródłem wielu dalszych działań na zajęciach. Jak każdy nauczyciel klas I-III zabie­ram dzieci na wycieczki do lasu, parku, ciekawych miejsc w naszym mieście, kina, teatru. Często odwiedzamy także wystawy i muzea.

4.5. KONTROLA. OCENA PRACY UCZNIÓW I PLANOWANIE

Jednąz innowacji metodycznych i organizacyjnych C. Freineta jest zindywidu­alizowana praca uczniów za pomocą kartoteki fiszek autokorektywnych (samo-kontrolnych). H. Semenowicz opracowała przykładową Kartoteką ćwiczeń samo-kontrolnych z ortograjii i gramatyki dla klas II-IV ⁿ:

Składa się ona z szeregu kartoników, po rozcięciu każdego z nich otrzymuje się dwie fiszki. Jedna zawiera polecenia, a druga rozwiązanie zadania. Uczniowie pra­cują indywidualnie, wykonując zadania na kolejnych fiszkach. Samodzielnie do­konują samokontroli i samooceny wykonanego polecenia. Przed przystąpie­niem do pracy z fiszkami samokontrolnymi nauczyciel podczas wspólnych zajęć zapoznaje uczniów z nowym materiałem, przygotowuje też ich do ćwiczeń umiesz­czonych na fiszkach. Nauczyciel gromadzi kartotekę fiszek, uzupełniając ją co roku o nowe kartki. Oprócz fiszek autokorektywnych stosuje się także sprawdzające, takie kartki są testami wiadomości i ich kontrolą zajmuje się wychowawca.

Stosowanie techniki fiszek ma duże wartości dydaktyczne i wychowawcze. Każdy uczeń pracuje według swoich sił, w czasie, który mu najbardziej odpowia­da. Uczy się krytycznie oceniać własną pracę i poprawiać swoje błędy.

Samodzielne ocenianie swojej pracy daje uczniom poczucie swobody, co pozy­tywnie motywuje ich do wysiłku. Ambicją dzieci jest wykonanie jak największej liczby przewidzianych na lekcję ćwiczeń (3-4 fiszki) bez pomyłek i błędów.

¹² H. Semenowicz, Freinet w Polsce, WSiP, Warszawa 1980 + załącznik Kartoteka ćwiczeń samokontrolnych z ortografu i gramatyki dla klas II-VII.

Technika fiszek pozwala też nauczycielowi na bieżąco orientować się w postę­pach wszystkich uczniów w zakresie danej partii materiału. Fiszki samokontrol-ne są szczególnie przydatne w klasach o niewyrównanym poziomie i w klasach łączonych.

Wielką wagę przywiązywał Freinet do planowania pracy. Punktem wyjścia pod­czas planowania pracy dydaktyczno-wychowawczej jest wszystko, co wiąże się z życiem uczniów, co budzi ich zainteresowanie.

W klasach freinetowskich ogólny plan pracy rocznej sporządzany jest przez nauczyciela i stanowi rejestr zadań przewidzianych programem nauczania dla po­szczególnych klas.

Nauczyciel przygotowuje też plany miesięczne, uwzględniając zainteresowa­nia uczniów wywołane treścią swobodnych tekstów, pytaniami korespondentów i różnymi wydarzeniami z życia klasy i środowiska. Na tej podstawie cała klasa wspólnie z wychowawcą opracowuje tygodniowy plan pracy.

Przewiduje się dwa rodzaje planów:

ogólne, które uwzględniają program szkolny, potrzeby środowiskowe, aktualne wydarzenia w kraju i na świecie;

indywidualne, do których uczeń wpisuje zadania i pracę, które zamierza sam wykonać i za które przyjmuje odpowiedzialność.

Nauczyciel pomaga właściwie zaplanować dzieciom swoją pracę, znając ich poziom wiedzy i umiejętności. Plan indywidualny daje uczniowi pewną swobodę w rozporządzaniu swym czasem w ciągu dnia.

Ze sprawami planowania łączy się problem kontroli i oceny pracy i postępów ucznia.

W klasach Nowoczesnej Szkoły Francuskiej wyróżnia się trzy formy kontroli, do których należą:

1. Samokontrola - poprzez sprawdzanie wykorzystania planu pracy. Czę­sto w piątek uczniowie prezentują wykonane w ciągu tygodnia prace,

karty kontroli. Nauczyciel ocenia zgodnie ze zdaniem zespołu klasowe­go, uczeń zapisuje uzyskane noty w przeznaczonej do tego tabelce. Dziecko widzi wtedy całość oceny swej tygodniowej pracy, którą przedsta­wia w formie grafiku podobnego do wykresu temperatury. Podpisany przez nauczyciela wykonany plan pracy z grafikiem postępów i tabelką ocen nauczyciela wykonany plan pracy z grafikiem postępów i tabelką ocen uczeń zanosi do domu, następnie grafik zostaje odcięty i wklejony do karnetu szkol­nego.

2. Karnet szkolny ucznia. Każdy uczeń posiada rodzaj dzienniczka, a raczej „tygodnika", w którym wkleja się grafiki postępów, odznaki uzyskanych sprawności, uwagi nauczyciela. Wychowawca ma duplikaty karnetów, na które wpisuje także informacje o zachowaniu się dziecka. Jest to element doku­mentacji pracy nauczyciela.

3. Dyplomy sprawności. System sprawności (podobnie jak w harcerstwie) ma na celu zmobilizowanie dzieci do maksymalnego, zgodnie z ich możliwo­ściami, opanowania sprawności w jakiejś dziedzinie. Zdobywanie ich może być indywidualne lub zespołowe. Uczeń starający się o daną sprawność musi wykonać szereg prób praktycznych, zrobić jakiś przedmiot, napisać referat, wykonać plan itp. Specjalna odznaka danej sprawności zostaje wklejona do karnetu ucznia, który ją wykonał. W mojej klasie stosuję znaczki typu:

W klasach freinetowskich praca wychowawcza jest ściśle powiązana z proce­sem dydaktycznym. Cała praca dziecka jest wypełniona momentami wychowaw­czymi. Poprzez nowoczesne techniki zdąża się do zdobycia pełnej, głębokiej wie­dzy, do wyrobienia cech społecznych, umiejętności kulturalnego współżycia, do samorządności, zaradności i odpowiedzialności.

Jednym z najważniejszych środków wychowawczych służących w/w celom jest spółdzielnia uczniowska.

4.6. SPÓŁDZIELNIA KLASOWA

JAKO NATURALNY SAMORZĄD

Dużym autorytetem cieszy się spółdzielnia klasowa, której zarząd jest wybiera­ny przez wszystkich uczniów danej klasy.

Prawie w każdej klasie wisi na ścianie specjalna gazetka o charakterze wycho­wawczym. Gazetka ta zawiera trzy rubryki:

1. Krytykujemy.

2. Gratulujemy.

3. Życzymy sobie.

W ciągu tygodnia dzieci swobodnie podchodzą do gazetki i wpisują do odpo­wiedniej rubryki swoje uwagi. Dotyczą one zauważonych błędów i niewłaściwości w postępowaniu własnym lub kolegów, wyrażają zadowolenie z jakiejś wspólnej pracy, przedstawiają pomysły i życzenia.

Na podkreślenie zasługuje to, że każda notatka wpisana do gazetki musi być podpisana pełnym imieniem i nazwiskiem. Dzieci uczą się dzięki temu poczucia odpowiedzialności za wyrażany osąd i odwagi cywilnej.

Listę odczytuje się i omawia w ostatnim dniu tygodnia - podczas podsumowa­nia pracy. Osoby, które krytykują, muszą wyjaśnić przyczyny skargi, a obwinieni wytłumaczyć swoje postępowanie i naprawić szkodę.

Rubryka „gratulujemy" jest odczytana, a osoby wyróżnione nagrodzone okla­skami.

Najważniejszym działem jest ten ostatni: „Życzymy sobie", gdyż zawiera on wszystkie pomysły i nowatorskie projekty przyczyniające się do rozwoju i ciągłej korekty dotychczasowych poczynań. O ich wartości dyskutuje cała klasa i zastana­wia się nad możliwością ich spełnienia.