10.Pojęcie formacji, epoki i prądu literackiego.
Formacja – koncepcja periodyzacyjna Jerzego Ziomka, wprowadzona do badań historycznoliterackich w 1986 roku, oznaczająca nurt literacki o najdłuższym czasie trwania (dłuższym od epoki literackiej). Koncepcja ta jest rozwinięciem propozycji Fernanda Braudela – twórcy wizji "globalnej historii", zgodnie z którą w określonym, stosunkowo długim czasie historycznym można zaobserwować rytmiczne "pasma" czasowe.
Jerzy Ziomek wyróżnił cztery wielkie formacje, które wiążą literaturę polską z kulturą europejską:
Średniowiecze (mające trwać do przełomu XV i XVI wieku)
Klasycyzm (do początku XIX wieku, obejmująca tradycyjnie wyodrębniony renesans i oświecenie)
Romantyzm (XIX wiek, czyli także pozytywizm i początek Młodej Polski)
Awangardyzm (wiek XX)
Każda z tych czterech formacji w zupełnie inny sposób odpowiada na problemy stawiane przez sztukę, w tym także literaturę (np. rozumienie twórcy i jego roli, odmienne kategorie estetyczne, wiążący mit dziejowy, podstawowy, określony stosunek do twórczości etc.).
W odróżnieniu od epoki literackiej formacja jest periodyzacją o charakterze linearnym, a nie cyklicznym, tak jak to ma miejsce w przypadku koncepcji prądu literackiego Juliana Krzyżanowskiego.
Epoka historycznoliteracka słownik terminów literackich odsyła do Okresu literackiego – faza procesu historycznoliterackiego zawarta w dających się określić ramach chronologicznych. Charakteryzuje się swoistym układem zjawisk lit. różniących ją od innych analogicznych faz ewolucyjnych. Wyodrębnienie takich faz zarówno w procesie rozwojowym literatury jakiegoś kręgu kulturowego stanowi główny cel periodyzacji historycznoliterackiej.
O obliczu danego okresu lit. decydują:
charakter występujących w jego obrębie prądów literackich szczególnie zaś prądu dominującego, który wyciska piętno na twórczości pisarskiej okresu; nazwa takiego prądu staje się często nazwą całego okresu, np. romantyzm.
Określony typ zadań społecznych i kulturalnych podejmowanych przez literaturę'
wspólnota tradycji literackich (zarówno podejmowanej jak i odrzucanej) stanowiącej układ odniesienia inicjatyw twórczych i oczekiwań odbiorców.
Mniej więcej jednolite formy życia lit. w szczególności określony typ- publiczności lit. i odpowiadającej jej kultury lit.
Granice okresu lit. są rozciągłe w czasie, zarówno jego powstawanie jak i kres są wypadkowymi licznych faktów oraz tendencji lit. jednakże umownie przyjmuje się pewne daty jako przełomowe, np. 1822- rok wydania „Ballad i romansów” jako początek polskiego romantyzmu. Ramy i wewnętrzna złożoność okresu lit. są wyznaczone przede wszystkim przez dynamikę prądów lit. które w jego obrębie współwystępują, konkurując, a często przenikając się wzajemnie. Prądy znamienne dla danego okresu kształtują się zwykle w obrębie poprzedniego- w opozycjido jego dominaty, charakterystyczne są też fazy przejściowe między okresami cechujące się stopniowym przesuwaniem dominat; z drugiej strony tendencje lit. właściwe etapom minionym nie znikają z pola widzenia w nowym okresie, lecz często uporczywie trwają na marginesie głównego nurtu ewolucji. Okres lit. ujmowany z diachronicznego punktu widzenia przedstawia się jako następstwo kolejnych etapów rozwojowych; od narodzin w łonie epoki poprzedniej poprzez stopniową krystalizację i stabilizację dążeń do rozkładu i zaniku. Natomiast z synchronicznego punktu widzenia rysuje się jako mniej lub bardziej zrównoważona konfiguracja elementów swoistych dla niego, przeżytków okresów minionych oraz związków okresu przyszłego (synchronicznie i diachronicznie). Granice czasowe oraz rysy znamienne okresu lit. są znacznie bardziej wyraziste na granice poszczególnych literatur narodowych aniżeli lit. powszechnej; wielkie okresy w rozwoju lit. takie jak- renesans, oświecenie czy romantyzm były całościami ponadnarodowymi, jednakże w różnych krajach rozwijały się w różnym rytmie i w nawiązaniu do lokalnych tradycji kulturalnych. Wieloprądowe okresy lit. w dziejach lit. powszechnej określa się często jako epoki historycznoliterackich; nazwa ta bywa również stosowana wobec całości wyższego rzędu niż okres lit., np. przez epokę staropolską rozumie się fazę obejmującą średniowiecze, renesans, barok, i czasy saskie.
Prąd literacki – zespół tendencji lit.(ideowo-artystycznych) utrwalony w szeregu znaczących dzieł powstałych w czasowej bliskości, spójny i wewnętrznie zhierarhizowany, żywotny w określonych granicach historycznych, będący konstruktywnym składnikiem okresu lit., np. renesans, barok, klasycyzm, sentymentalizm, preromantyzm, romantyzm, pozytywizm, naturalizm, symbolizm, ekspresjonizm, futuryzmm, awangarda krakowska. Każdemu prądowi odpowiada mniejsza lub większa zbiorowość utworów wyposażonych w analogiczne cechy, które są znakami ich prądowej przynależności. Przynależność taka wyznacz jedną z historycznych klasyfikacji dzieł, krzyżująca się z innymi klasyfikacjami ugruntowanymi w świadomości lit. w szczególności rodzajowymi i gatunkowymi. Prąd lit. może być ujmowany synchronicznie jako usystematyzowany zbiór założeń ideowo-artystycznych, umieszczony w ramach nadrzędnej całości systemowej, jaką jest okres lit., ale także diachronicznie gdy przedstawia się jego ewolucyjne narastanie; od narodzin w łonie epoki poprzedniej poprzez stopniową krystalizację i stabilizację dążeń do rozkładu i zaniku. Dopiero łączne uwzględnienie obu tych wymiarów pozwala na pełną charakterystykę prądu lit. jako jednostki procesu historycznoliterackiego.
W skład każdego prądu lit. wchodzą cztery konstytutywne elementy:
ideowy fundament obejmujący założenia światopoglądowe przyjmowane przez przedstawicieli, ich przeświadczenia filozoficzne, ogólne ideały kulturalne, koncepcje zadań celów twórczości lit.
poetyka jako system zasad określających działania twórców, metody posługiwania się przez nich materiałem językowym i tematycznym, sposoby organizacji dzieła na poziomie stylistycznym i kompozycyjnym, stosunek do wzorów- tradycji lit. i do ustalonych kategorii estetycznych
zespół uprzywilejowanych tematów i idei odpowiadających sytuacjom społecznym i poglądom. W obrębie każdego prądu lit. występuje repertuar motywów obiegowych, typowych postaci lit. tendencji i problemów
zespół środków artystyczno-literackich swoistych dla twórczości reprezentatywnej dla danego prądu; językowo- stylistycznych, kompozycyjnych i gatunkowych, które układają się w wewnętrznie zhierarchizowany system, wyznaczony przez poetyki.