Język jako narzędzie

porozumiewania się

Język jest najdoskonalszym środkiem porozumiewania się ludzi między sobą. Doskonałość tę najlepiej zrozumiemy, porównując ze sobą różne środki pełniące tę funkcję. Zwierzęta porozumiewają się ze sobą przez nawoływanie się i ostrzeganie za pomocą zróżnicowanych głosów. Kura zwołuje kurczęta, wieczorem na polu skrzykują się kuropatwy. Kogut ostrzega stado przed jastrzębiem, gęsi zaniepokojone w nocy gęgają przeraźliwie. Ich krzyk, jak mówi legenda, ocalił Rzym przed atakiem Galów.

Ludzie głuchoniemi porozumiewają się za pomocą gestów. Czymże jednak są te wszystkie środki porozumiewania się w porównaniu z mową ludzką, z

językiem mówionym lub pisanym, którym posługując się, możemy "powiedzieć wszystko, co pomyśli głowa"?

Funkcje języka

Za pomocą języka możemy istotnie wypowiedzieć najbardziej skomplikowane myśli, najtajniejsze uczucia i pragnienia. W związku z tym mówimy o wielu funkcjach języka.

Funkcja nazywająca, zwana także poznawczą, polega na nazywaniu wszelkich przedmiotów i zjawisk, spostrzeganych przez człowieka w otaczającym świecie.

W ten sposób powstaje olbrzymi zasób słów, będący niejako katalogiem rzeczywistości, odbiciem tej rzeczywistości w wyrazach. Poznawanie rzeczywistości odbywa się jednocześnie z poznawaniem odpowiednich wyrazów. Nie ma aktu poznawczego bez odpowiedniego wyrazu. Znać wyraz to wiedzieć, jak on brzmi i jakie ma znaczenie, czyli jakiemu fragmentowi rzeczywistości, jakiemu zjawisku duchowemu i jakiemu pojęciu odpowiada. Znajomość bierna wyrazów polega na rozumieniu ich znaczenia w wypowiedzi usłyszanej lub przeczytanej; znajomość czynna wyrazu to umiejętność poprawnego stosowania wyrazu we własnych wypowiedziach ustnych i pisemnych.

Funkcję komunikatywną pełni język wtedy, gdy jeden człowiek przekazuje drugiemu pewne informacje o sobie lub o świecie zewnętrznym. Te informacje mają najczęściej formę zdań wyrażających myśli mówiącego. Myślenie jest to formułowanie zdań w świadomości. Zdania sformułowane w świadomości, czyli

myśli, można zakomunikować drugim osobom za pomocą mowy głośnej lub języka pisanego. Zespół zdań stanowi tekst danego języka. Tekst informacyjny zawiera zwykle wiadomości, opisy, opowiadania i sprawozdania. Funkcję komunikatywną, informującą pełni język przede wszystkim w szkole, w nauczaniu wszystkich przedmiotów i w wychowaniu, czyli podawaniu norm postępowania. Cały zasób wiadomości z najróżniejszych dziedzin wiedzy znajduje się w literaturze naukowej i popularnonaukowej, w książkach, podręcznikach, encyklopediach, słownikach itp. Informacje o wydarzeniach aktualnych w formie mówionej przekazuje radio i telewizja, a w formie pisanej prasa codzienna i czasopisma.

Funkcja ekspresywna języka polega na wyrażaniu uczuć. Dzieje się to w różny sposób. Najogólniejszym wyrazem uczuć są wykrzykniki, np.: ach, hej, o! Zwykle wykrzyknikom towarzyszy wyjaśniający komentarz: Ach jak przyjemnie kołysać się wśród fal!, Hej, radością oczy błysną! (Mick.), O, niewiadoma ta boleść nikomu! (Słow.). Innym sposobem wyrażania uczuć jest odpowiednie przekształcanie słowotwórcze wyrazów. Uczucia pozytywne w stosunku do osób i przedmiotów wyrażamy używając ich nazw zdrobniałych, np.: córeczka, synuś, mateńka. Uczucia negatywne, ujemne są wyrażane przez wyrazy zgrubiałe, np.: domisko, chwaścisko, psisko.

Polacy pochodzący z różnych dzielnic kraju mają nieco zróżnicowaną wymowę

wyrazów, intonację zdań oraz odmienne słownictwo. Po sposobie mówienia możemy więc rozpoznać, z jakiego regionu rozmówca pochodzi, a także jakie ma wykształcenie i zawód. Jest to mimowolna ekspresja, w której mówiący przedstawia się, kim jest i skąd pochodzi. Nazywa się to funkcją prezentacyjną języka.

W literaturze pięknej funkcję ekspresywną pełni przede wszystkim liryka, która nie tylko wyraża uczucia i myśli twórcy, ale stawia sobie za cel budzenie odpowiednich nastrojów, uczuć i myśli u czytelnika lub słuchacza utworów recytowanych. W związku z tym mówimy o języku, że obok funkcji ekspresywnej pełni także funkcję impresywną.

Literatura piękna zaspokaja u czytelników i słuchaczy potrzebę wzruszeń estetycznych i refleksji moralnych. Jest to funkcja estetyczna języka. Stronę estetyczną tekstu odczuwamy czytając piękne opisy przyrody lub opowiadania o wspaniałych czynach ludzkich. O wrażliwości na treściową i estetyczną stronę języka napisał Broniewski, że "ludzie czytają wiersze i płaczą".

Język służy ponadto jako łącznik między ludźmi. W otoczeniu ludzi mówiących tym samym językiem człowiek ma poczucie wspólnoty, łączności z gromadą ludzką, bezpieczeństwa. Natomiast wśród ludzi obcojęzycznych czuje się osamotniony i zagubiony. Poczucie tej funkcji języka mają poeci, którzy

pragną, aby ich czytano i rozumiano. Myśl tę wyraził pięknie Leopold Staff pisząc, że wiersz powinien być szczery jak spojrzenie w oczy i prosty jak podanie ręki. Nieograniczone możliwości mowy ludzkiej jako środka wypowiadania myśli i uczuć ludzkich doceniali już starożytni. Sofokles w Antygonie głosi pochwałę rozumu ludzkiego, za najważniejszy atrybut doskonałości człowieka uważając mowę:

Siła jest dziwów na świecie, Lecz nad wszystkie sięga Rozumu ludzkiego potęga: On stworzył mowę...

Mowa język mówienie

W nowoczesnym językoznawstwie rozróżnia się terminy: język, mowa i mówienie. Język jako system słownikowy i zbiór reguł gramatycznych ma charakter pojęciowy, abstrakcyjny. Znajomość języka jest umiejętnością tworzenia poprawnych tekstów z zasobu wyrazów. Mówienie natomiast, jako formułowanie wypowiedzeń w danym języku, jest czynnością konkretną, podlegającą obserwacji.

Język ma charakter społeczny, ponieważ to samo rozumienie wyrazów i takie same reguły ich łączenia w wypowiedziach posiadają w swej świadomości wszyscy ludzie mówiący danym językiem. Mówienie natomiast jest czynnością indywidualną, działaniem jednostki ludzkiej.

Mowa jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do języka i mówienia, obejmuje bowiem język jako system abstrakcyjny i mówienie jako praktyczną, konkretną realizację tego systemu.

Zbiór zasad, według których łączy się wyrazy w zdania, można sformułować i formułuje się w gramatykach, tworząc teorię językową. Posługiwanie się mową przez użytkownika danego języka jest działaniem praktycznym, jest praktyką językową.

Na język składa się więc słownictwo i system gramatyczny. Składniki języka rysują nam się najwyraźniej, gdy uczymy się języka obcego. Na każdej lekcji poznajemy pewną liczbę słów i jakąś zasadę ich zastosowania w

zdaniach, czyli jakiś fragment systemu gramatycznego.

System gramatyczny składa się z trzech części, z których pierwszą stanowi system fonologiczny (zwany także podsystemem).

W systemie fonologicznym, jako składniku języka, wyróżniamy zespół jego fonemów. Fonem jest sumą cech istotnych głoski, jest więc głoską pomyślaną, ogólną, abstrakcyjną, a głoska jest fonemem wymówionym, zademonstrowanym, zrealizowanym.

Opisując w dalszych rozdziałach poszczególne głoski, będziemy ukazywać ich cechy istotne, czyli fonologiczne, systemowe.

Każdy język ma ściśle określoną liczbę fonemów samogłoskowych i spółgłoskowych. Jest ich średnio około 40. Fonemy te mają w każdym języku właściwą artykulację i odpowiednie brzmienie.

Systemy fonologiczne różnych języków są różne. Przede wszystkim różny jest stosunek ilościowy samogłosek do spółgłosek. Języki, w których samogłoski przekraczają 30% ogółu głosek, nazywamy językami samogłoskowymi. Język polski, w którym jest 8 samogłosek i 36 spółgłosek, należy do języków spółgłoskowych.

Dziecko uczące się mowy zaczyna od wymawiania głosek łatwiejszych, a więc przede wszystkim samogłosek, spółgłosek wargowych i tylnojęzykowych. Wymowę trudniejszych spółgłosek, np. r, opanowuje stosunkowo późno.

Opanowanie obcego systemu fonetycznego jest najtrudniejszą częścią nauki języka obcego. Po wymowie pewnych głosek niemal zawsze można poznać obcokrajowca. Tak np. w języku polskim największą trudność dla obcokrajowca przedstawia wymowa spółgłosek miękkich: ć, dź, ś, ź, ń.

Drugą część systemu gramatycznego stanowi system morfologiczny, który obejmuje cały zasób morfemów znaczeniowych i fleksyjnych funkcjonujących w języku. Morfemami znaczeniowymi są rdzenie, przedrostki, przyrostki i wrostki, z których zbudowane są wyrazy istniejące w języku i z których można tworzyć nowe wyrazy według pewnych wzorów słowotwórczych. Ogół morfemów znaczeniowych i wzorów słowotwórczych stanowi tę część systemu morfologicznego, którą nazywamy podsystemem słowotwórczym lub krótko słowotwórstwem.

Drugim składnikiem systemu morfologicznego języka jest fleksja, czyli odmiana wyrazów. Niektóre wyrazy odmieniają się, czyli zmieniają swoją formę w zależności od tego, jaką pełnią funkcję w zdaniu i z jakimi wyrazami w zdaniu są połączone składniowo jak ich określenia.

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby, a przymiotniki, liczebniki, niektóre zaimki i imiesłowy odmieniają się ponadto przez rodzaje. Odmianę tych części mowy nazywamy deklinacją. Czasowniki

odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony, a w niektórych formach (np. w czasie przeszłym) także przez rodzaje. Ten typ odmiany nazywamy koniugacją.

Ogół końcówek oraz wzorów odmiany wyrazów, czyli fleksja, jest drugim składnikiem systemu morfologicznego języka.

Trzecim działem systemu gramatycznego jest składnia, która obejmuje zasady i wzory łączenia wyrazów w różnego rodzaju związki, czyli grupy syntaktyczne, wśród których najważniejszą kategorię stanowią zdania.

Tak więc język to słownictwo i system gramatyczny, na który składa się system fonologiczny, morfologiczny i składniowy, czyli syntaktyczny. System morfologiczny obejmuje słowotwórstwo i odmianę wyrazów, czyli fleksję.

Zróżnicowanie języka

polskiego

Język polski nie jest jednolity. Występują w nim odmiany regionalne i środowiskowe. Odmiana języka, której Polacy uczą się w szkole i która jest jednolita na całym obszarze Polski, nazywa się językiem ogólnym lub ogólnopolskim. Tę odmianę języka opisują gramatyki języka polskiego, dla tej odmiany języka ustala się normy poprawności. Ona jest tworzywem dla dzieł literackich i naukowych. Tą odmianą języka porozumiewają się Polacy w urzędach i instytucjach, w takim języku redagowana jest prasa i podawane wiadomości za pomocą środków masowego przekazu.

Drugą podstawową odmianę języka polskiego stanowią gwary ludowe, którą to nazwą określamy mowę mieszkańców wsi, osad lub miasteczek skupionych wokół jednego ośrodka gospodarczego, administracyjnego lub kulturalnego. Rolę ośrodków jednoczących spełniają wsie posiadające urzędy gminne, sklepy, targowiska, kościoły parafialne. Gwary różnią się od języka ogólnopolskiego we wszystkich warstwach systemu językowego, a więc w słownictwie, fonetyce,

morfologii i składni. Najbardziej zróżnicowaną wymowę mają w gwarach samogłoski nosowe. Są obszary, gdzie samogłoski nosowe wymawia się bez rezonansu nosowego, a więc tak jak samogłoski ustne o i e, np. wos, gesi zamiast wąs, gęsi. W innych gwarach wymawia się u, y i a nosowe, np. wusy, gysi lub gąsi (tj. gańsi).

Na Mazowszu, w Małopolsce i w części Śląska występuje tzw. mazurzenie, czyli wymawianie s, z, c, dz, zamiast ogólnopolskich głosek sz, ż, cz, dź, a więc wymowa syja, zyto, cysty, jezdze zamiast szyja, żyto, czysty, jeżdżę.

W gwarach zachowały się ponadto samogłoski pochylone (ścieśnione) jako wynik rozwoju dawnych samogłosek długich. W języku polskim do Xv wieku istniały samogłoski długie a, o, e i ich odpowiedniki krótkie. Samogłoski długie uległy w ciągu Xvi w. ścieśnieniu, to znaczy, że przy ich wymowie przód lub tył języka wznosił się ku podniebieniu, co zmieniło ich brzmienie. Tak np. długie e upodobniło się do y, a po spółgłoskach miękkich do i, a wyrazy np. brzeg, rzeka, śnieg zaczęto wymawiać brzyg, rzyka, śniyg lub śnig.

Długie o upodobniło się w wymowie do u i wyrazy stół, rów, góra itp. zaczęto wymawiać jako stuł, ruw, gura, pozostał jednak dawny sposób oznaczania ó pochylonego w ortografii.

Długie a upodobniło się do o i wyrazy np. pan, mam, chciał wymawiano jak pon, mom, chcioł lub podobnie. W języku ogólnopolskim pochylone samogłoski h i e zrównały się z jasnymi a i e w ciągu Xviii i Xix wieku, ale utrzymały się w przeważającej większości gwar do dnia dzisiejszego jako jedna z głównych cech, różniących je od języka ogólnopolskiego.

Gwary różnią się od języka ogólnego słownictwem. W gwarach przechowało się wiele wyrazów, które w języku ogólnym wyszły z użycia, albo w ogóle nigdy nie były używane, np. łęg "niskie pole wśród łąk", grądzik "małe pole uprawne otoczone łąką", pomiana "zamieszanie".

Również w odmianie wyrazów gwary zachowały niektóre formy archaiczne, np. końcówkę -e w dopełniaczu rzeczowników żeńskich mających temat miękki, np.: do piwnice, do studnie, zamiast form ogólnopolskich do piwnicy, do studni. W odmianie rzeczowników obserwujemy w gwarach daleko idące uproszczenia. Tak np. w dopełniaczu liczby mnogiej używa się dla trzech rodzajów końcówki męskiej: -ów; mówi się więc nie tylko chłopów, ale i chałupów, polów itp. Miesza się także rodzaj w odmianie czasowników, mówiąc np.: chłopy robiły i baby robiły, lub chłopy robili i baby robili.

Zespół gwar posiadających wspólne cechy różniące je od innych zespołów gwar nazywamy dialektem. Na polskim obszarze językowym wyróżnia się pięć wielkich obszarów dialektalnych: wielkopolski, małopolski, mazowiecki,

śląski i kaszubski. Na terenach; które po ostatniej wojnie wróciły do Polski, powstają nowe dialekty mieszane. W obrębie każdego dialektu dadzą się wyróżnić mniejsze obszary gwarowe obejmujące zespoły gwar bardziej jednolitych pod względem słownictwa i systemu gramatycznego.

Główne cechy

dialektów polskich

dialekt wielkopolski – podstawa języka literackiego, nie występuje w nim mazurzenie (poza gwarą Mazurów wieleńskich), występują w nim prawidłowe samogłoski nosowe ą i ę, jednakże o innej barwie (odpowiednio u nosowe i y nosowe)

• dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński – wyodrębniany przez Stanisława Urbańczyka subdialekt, podkreślający związek gwarZiemi chełmińskiej, Kociewia i Warmii, w większości opracowań nieuwzględniany

• dialekt małopolski – dialekt który odegrał kluczową rolę w kształtowaniu się polszczyzny literackiej, charakteryzuje się mazurzeniem, częściowo odnosowionymi (rozłożonymi) samogłoskami nosowymi ą i ę, jednak o ogólnopolskiej barwie (oN i eN)

• dialekt mazowiecki – bardzo odrębny od języka ogólnego, innowacyjny nie tylko pośród dialektów języka polskiego, ale również i języków słowiańskich, wraz ze wzrostem politycznego znaczenia Mazowsza w kraju zaczął wpływać na język ogólny, jednak w dość niewielkim stopniu, głównie w słowotwórstwie, kształtując raczej język potoczny, charakteryzuje się mazurzeniem, sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna) i jabłonkowaniem (Warmia), całkowitym odnosowieniem samogłosek nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie o(N) i a(N))

• dialekt śląski – archaiczny dialekt pod względem słownictwa, słowotwórstwa i składni, po części mazurzący, sporadycznie pojawia się również jabłonkowanie, samogłoski nosowe ą i ę w różnych stopniach nosowości o barwie ó i a/y (zależnie od pozycji i regionu), widoczne wpływy języka czeskiego, języków łużyckich i języka niemieckiego

• dialekt kaszubski (uznawany często za osobny język) – najbardziej odrębny i archaiczny wśród polskich dialektów, występuje w nim kaszubienie, unikalna samogłoska szwa, nieodnosowione samogłoski nosowe ą i ę realizowane jako u nosowe i a nosowe, posiada część cech znanych językowi połabskiemu a nieobecnych w języku polskim, widoczne są również wpływy języka dolnoniemieckiego

• nowe dialekty mieszane – mieszanina gwar przeniesionych z Kresów i innych części kraju na ziemie odzyskane, ze względu na brak spójności i odrębność od reszty kraju oraz większą praktyczność używania języka ogólnego, jest ona w zaniku, brak cech charakterystycznych dla całego obszaru; na wsiach, u osób starszych, może pojawiać się mazurzenie i labializacja

Dialekty używane poza obecnymi granicami Polski, na Kresach Wschodnich, kolektywnie nazywane polszczyzną kresową:

• dialekt północnokresowy – dialekt, który występuje na Litwie i Białorusi, wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego, widoczne są w nim wpływy języka białoruskiego i nieliczne litewskiego

• dialekt południowokresowy – dialekt obecny na Ukrainie, wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, charakteryzuje się wpływami języka ukraińskiego

POLSKI JĘZYK LITERACKI

Polski język literacki, podobnie jak dialekt centralny, jest wynikiem

wpływów i ścierania się różnych dialektów polskich, przede wszystkim wielkopolskiego, małopolskiego i mazowieckiego, a także w Xviii i Xix wieku dialektów kresowych z pogranicza Białorusi i Ukrainy. Poszczególne dialekty wpływały na jego rozwój w kolejnych epokach dziejów naszego państwa i narodu, w czasie których stolica państwa była przenoszona z Gniezna do Poznania, w Xi wieku do Krakowa, a w końcu Xvi wieku (1597 r.) do Warszawy.

Zanim rozwinęła się literatura polska w Xv i Xvi wieku, ukształtować się musiał w Polsce kulturalny dialekt mówiony, który miał tak podstawowe cechy wielkopolskie jak brak mazurzenia, dwie samogłoski nosowe, najpierw długą i krótką, a później ą i ę, końcówkę -my w 1. osobie liczby mnogiej, końcówkę -cie w 2. osobie liczby mnogiej, czym przeciwstawiał się i przeciwstawia do dziś małopolskim i mazowieckim końcówkom -wa i -ta (robiwa, robita).

Polski język literacki do końca Xvi wieku kształtował się w Krakowie jako stolicy Polski, głównym ośrodku naukowym i kulturalnym i podlegał w sposób naturalny nieznacznym wpływom dialektu małopolskiego. Utrzymał jednak wielkopolski brak mazurzenia, dwie samogłoski nosowe ą i ę i spółgłoskę -ch na końcu wyrazów.

Po przeniesieniu stolicy do Warszawy zaczął podlegać wpływom mazowieckim i kresowym. Te wpływy, a szczególnie autorytet wielkich pisarzy,

pochodzących ze wschodnich kresów Rzeczypospolitej, takich jak Szarzyński, Szymonowic, a później Krasicki, Karpiński, Trembecki, Mickiewicz i Słowacki, wyrugowały z języka ogólnopolskiego i literackiego a pochylone. Stało się to w epoce rozkwitu polskiej literatury w drugiej połowie Xviii wieku.

Oprócz gwar terytorialnych istnieją również środowiskowe odmiany języka, wynikające ze zróżnicowania społecznego narodu. Są to najczęściej odmiany języka związane z pewnymi zawodami. Nie są to gwary w ścisłym tego słowa znaczeniu, ponieważ różnią się od języka ogólnego nie odmiennym systemem gramatycznym, lecz jedynie odmiennym słownictwem. Tak np. uczniowie szkół, szczególnie średnich, używają zmienionych nazw dla poszczególnych przedmiotów nauczania, stopni i osób związanych ze szkołą. Matematykę nazywają matmą, szkołę - budą, ocenę niedostateczną - golem, nauczyciela - belfrem itp.

Każda grupa zawodowa ma słownictwo specjalistyczne, nie znane użytkownikom języka ogólnego, a tym samym wyróżniające środowiskową odmianę języka: górniczą, hutniczą, włókienniczą, prawniczą itd. Każda grupa naukowców pewnej specjalności używa również wielu ścisłych terminów naukowych im tylko znanych i odróżniających ich język mówiony i pisany od języka ogólnego.

argot

 [wym. argo] «odmiana języka używana przez jakąś grupę zawodową lub środowiskową»

Wśród środowiskowych odmian języka wyróżniamy gwary tajne, zwane także żargonami. Używają ich ludzie ze środowisk przestępczych: złodzieje i chuligani, którym zależy na tym, aby ich nie rozumieli ludzie spoza ich środowiska. Ich tajne wyrazy pochodzą najczęściej z języków obcych, np. szaber, majcher, karaulić. Niektóre z tych wyrazów zostały przejęte przez inne środowiska.

Regionalne odmiany języka wywierają wpływ na język ogólny. To jest przyczyną różnic między językiem ogólnym używanym przez mieszkańców wielkich ośrodków miejskich Warszawy, Krakowa czy Poznania. Wyrazy gwarowe i środowiskowe przechodzą również do literatury jako tzw. stylizacja gwarowa i środowiskowa. Stylizacją regionalną posługiwał się Adam Mickiewicz w "Panu Tadeuszu". W większym zakresie stosowali stylizację gwarową i środowiskową pisarze okresu pozytywizmu: Bolesław Prus w "Lalce", Henryk Sienkiewicz w nowelach i opowiadaniach z życia wsi ("Szkice węglem", "Janko Muzykant"), Eliza Orzeszkowa w powieści "Nad Niemnem". W stosowaniu stylizacji gwarowej poszli jeszcze dalej pisarze okresu Młodej Polski: Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, a przede wszystkim Władysław Reymont w powieści "Chłopi" i Kazimierz Tetmajer w cyklu opowiadań z życia górali "Na skalnym Podhalu".

Rozwój szkolnictwa i oświaty w Polsce powoduje ostatnio szybki zanik gwar

ludowych, dlatego obecnie prowadzi się intensywne badania i opisy tych gwar, aby regionalne bogactwo słownikowe i gramatyczne języka polskiego uchronić od zapomnienia. Część językoznawstwa zajmująca się badaniem gwar ludowych i środowiskowych nazywamy dialektologią.

Slang także język specjalny, argot, gwara środowiskowa – swoista odmiana potocznego języka ogólnonarodowego oparta na odrębności środowiskowej. Odróżnia się tym od dialektu igwary, wyodrębnionych terytorialnie. W przeciwieństwie do gwar i dialektów, różni się od języka ogólnego leksyką, frazeologią i zmianami znaczeń słownictwa ogólnego, nie gramatyką.

Slangi różnicuje się ze względu na środowisko, w którym są używane – do ważniejszych należą slang przestępczy, więzienny, a także młodzieżowy, żeglarski i naukowy. Niekiedy słownictwo typowo slangowe wkracza do języka ogólnego, jednak przeważnie używane jest wtedy do celów humorystycznych, ekspresyjnych i stylizacyjnych.

Żargon – pejoratywnie nacechowana nazwa języka specjalnego. Ze względu na nacechowanie ekspresywne we współczesnej terminologii językoznawczej niemal całkowicie wyparta przez termin "slang". Zachowała się natomiast w języku potocznym, w którym określa się nią język specjalny, do którego ma się pogardliwy stosunek.

Terminem "żargon" określa się mowę określonych grup społecznych, zwłaszcza gwary zawodowe – nie gwary terytorialne. Tak rozumiane żargony różnią się od języka ogólnego przede wszystkim słownictwem, przy czym różnice te nie dotyczą słownictwa podstawowego. Wyjątkiem są tu jedynie tzw. języki tajne, jak gwara złodziejska, które wykazują różnice także w słownictwie podstawowym.

Ze względu na ujemne nacechowanie emocjonalne, terminem "żargon" częściej określa się gwarę złodziejską, chuligańską itp., niż mowę innych grup społecznych.

Regionalizm (dawniej: prowincjonalizm) - element językowy, cecha języka (cecha wymowy, wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa) używana przez ogół (w tym ludzi wykształconych) z danego regionu, mieszcząca się w obrębie odmiany ogólnej mówionej, ale różniąca się od formy uznanej za ogólnopolską. Niektóre z regionalizmów można spotkać w odmianie pisanej języka. Są one dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesiątków lat i znacznej większości z nich nie można traktować jako błędów językowych. Od regionalizmów należy odróżnićdialektyzmy, które są wtrętami gwarowymi (z gwar ludowych) spotykanymi w tekstach mówionych, rzadziej pisanych, językiem ogólnym. Zachowanie regionalizmów świadczy o bogactwie języka, sprzyja jego różnorodności i jest odzwierciedleniem historii i kultury danego regionu.

Dialekt (stgr. διάλεκτος dialektos – "rozmowa, sposób mówienia") – regionalna odmiana języka, odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp.

Dialektami nazywane są różne odmiany jednego języka mówionego. O uznaniu jakiejś mowy za język, raczej niż za dialekt innego (nadrzędnego) języka decydują w znacznie większym stopniuczynniki pozajęzykoznawcze, niż językoznawcze. W dyskusjach o różnicy pomiędzy językiem a dialektem często pojawia się aforyzm, że "język to dialekt z armią i flotą wojenną" (przypisywany Maxowi Weinreichowi).

Przykładem mowy o nieustalonym statusie jest kaszubszczyzna, uznawana przez niektórych specjalistów za dialekt języka polskiego, a przez innych za odrębny język. Także wśród użytkowników mowy kaszubskiej nie ma jednomyślności na powyższy temat; Ministerstwo Edukacji RP uznało ostatecznie w 1996 r. kaszubszczyznę za odrębny język regionalny. Z drugiej strony język chiński oficjalnie (i przez większość użytkowników) uznawany jest za jeden język o dużej liczbie dialektów, pomimo że całkowicie wzajemnie niezrozumiałych, a specjaliści uznają go raczej za zespół języków. Poglądowi temu sprzyja fakt, iż wszystkie chińskie dialekty w piśmie są wzajemnie zrozumiałe.

Różne odmiany dialektów określa się też jako (nie są to definicje ścisłe, w rzeczywistości często tych terminów używa się zamiennie): gwarę lub narzecze.

Badaniem dialektów zajmuje się dział językoznawstwa – dialektologia.

Gwara więzienna (tzw. grypsera, z niem. - Grips - pot. rozum) – język środowiskowy środowisk przestępczych na gruncie języka polskiego. Szczególny przypadek argotu. Powstała najprawdopodobniej w XIX wieku na terenie zaboru rosyjskiego. Początkowo pełniła funkcję głównie języka tajnego, gwary środowiskowej przestępców odsiadujących długoletnie wyroki. Od końcaXIX wieku używana także na wolności.

Charakterystyka]

Gwara więzienna jest jedną z najbogatszych pod względem słownictwa gwar polszczyzny; nie jest możliwe stworzenie pełnego jej słownika, gdyż ewoluuje ona nieprzerwanie w wielu miejscach niezależnie. Ze względu na hermetyzację ośrodków rozwoju gwary więziennej często te same słowa mają różne znaczenia, bądź różne słowa mają te same znaczenia (w zależności od miejsca stosowania). W zasobie słów stosowanych w gwarze więziennej dłużej utrzymują się i bardziej rozprzestrzeniają te, które cechuje łatwość odmiany gramatycznej. Gwarę więzienną należy podzielić na tzw. kminę (język grypsujących, nazywanych ludźmi) oraz język zwykły - tzw. frajerów.

Podstawę gramatyczną grypsery stanowi język polski, jednak wyraźne są w niej wpływy jidysz, rosyjskiego, niemieckiego, ukraińskiego i rozmaitych gwar miejskich (na przykład lwowskiegobałaku czy gwary warszawskiej). W olbrzymim stopniu wpłynęła na ukształtowanie się współczesnych gwar młodzieżowych.

Pod względem fonetycznym grypsera zbliżona jest do gwary warszawskiej z charakterystyczną wymową 'i' jak 'y' i zanikiem samogłosek nosowych.

Główne cechy i historia języka ogólnopolskiego

 

    

     Polski język ogólny ma za sobą setki lat rozwoju i ustalania norm językowych. Ślady pierwszych norm widoczne są już w najdawniejszych zabytkach piśmiennych z XVIII wieku.  Język ogólnopolski, nazywany też dialektem kulturalnym, jest podstawowym narzędziem służącym do porozumiewania się członków danego społeczeństwa, narodu. Język ogólnopolski jest jeden, ale mieszkańcy Polski nie mówią jednakowo. Alfred Zaręba tak określa język ogólny (literacki) i jego funkcję: „Język literacki używają go wszyscy Polacy    w całej Polsce niezależnie od regionu. Jest więc ten język narzędziem komunikowania między ludźmi ponadregionalnym, ogólnopolskim, stąd jego specjalne znaczenie społeczne, kulturalne i ogólnonarodowe. Jest język literacki tym czynnikiem, który zespala naród, jest wykładnikiem ogólnonarodowej wspólnoty i ważnym elementem świadomości narodowej.”[1]

     Mimo, że istnieje wspólny język ogólny, używany w urzędzie, szkole, w środkach masowego przekazu, w kontaktach oficjalnych, istnieją i funkcjonują również języki regionalne, czyli dialekty, języki środowiskowe, gwary zawodowe. „W obrębie polskiego języka są dwa systemy: polszczyzna ogólna (dawniej zwana literacką) i polszczyzna gwarowa (gwary ludowe). Jest to podział dokonany ze względu na zasięg użycia każdego z tych języków i typ jego użytkowników.”[2] Czynnikiem różnicującym bywa też osobowość autora wypowiedzi. Tak zindywidualizowany język osobniczy nazywa się idiolektem. Język ogólnopolski przeciwstawia się zarówno gwarom, które mają charakter lokalny, jak i różnym językowym odmianom środowiskowym. Jednak nie śmiemy zapominać o tym, że: „Między językiem literackim a polskimi gwarami istnieją ścisłe związki, że język literacki wyrósł        na podłożu gwarowym. To zaś dowodzi tego, że zarówno polski język literacki, jak też rozmaite dialekty i gwary polskie stanowią różne odmiany jednego języka, języka polskiego.”[3]

     Język ogólnopolski jest odmianą dość silnie znormalizowaną, czym różni się od gwar.  Znormalizowanie języka ogólnego nie znaczy jednak, że jest on zupełnie jednolity. Trzeba przede wszystkim rozróżnić dwie jego odmiany: pisaną i ustną. Język pisany ma dwa podstawowe warianty, formę swobodną stosowaną np. w prywatnych listach, zapiskach itd., oraz formę staranną, spotykaną np. w listach urzędowych, tekstach stylu naukowego, popularnonaukowego, publicystycznego itd. Podstawowymi cechami języka mówionego (formy ustnej) są: obecność pozajęzykowych środków komunikacyjnych, czyli gestów            i mimiki, dalej forma rozmowy i dialogu, niedokładność formalna wypowiedzi (zdania niepełne, przerywane, eliptyczne, nie całkiem poprawnie zbudowane pod względem gramatycznym), zwroty bezpośrednie do partnera (rozumiesz?, słuchasz?), które pełnią funkcję ekspresywną i fatyczną (kontrolują czy kontakt nie został przerwany i podtrzymują go), powtórzenia i pauzy itd. Język mówiony jako pierwotna forma mowy ludzkiej jest bardziej spontaniczny i mniej sformalizowany niż język pisany. Różnice między obu formami są dobrze widoczne w składni wypowiedzi. Składnia języka pisanego jest dyscyplinowana      i uporządkowana, składnia języka mówionego zaś swobodna.

     Zmiany języka polskiego nie polegały tylko na procesach czysto historycznych,              ale również zmieniał się zasięg geograficzny języka,  połączony z migracjami ludności, zmieniał się zasięg społeczny języka, związany ze zmianami polityczno-społecznymi              i rozwojem nauki i techniki. Język ogólnopolski zmieniał się i zmienia nieustannie pod wpływem różnych czynników. Zmiany takie przekształcają się nie z roku na rok,                lecz stopniowo przez dziesiątki, nawet niekiedy setki lat.

     Rozwój języka polskiego nastąpił w dobie nowopolskiej, czyli w drugiej połowie XVIII wieku. Na początku XX wieku warunki dla rozwoju języka ogólnopolskiego nie były sprzyjające. Warunki polityczne różnie się przejawiały w każdym z trzech zaborów. Trudna  sytuacja była w zaborze pruskim, gdzie już pod koniec XIX wieku rozpoczęto ostrą walkę      z językiem polskim, gdzie został on usunięty ze szkół, urzędów i dochodziło do germanizacji ludności polskiej. Niezbyt dobra sytuacja była również w zaborze rosyjskim (Królestwo Polskie), gdzie w szkołach państwowych i urzędach obowiązywał język rosyjski, tylko szkoły prywatne mogły nauczać w języku polskim. Na Litwie, w Podolu, Wołyniu i na Ukrainie nasilała się rusyfikacja ludności. Najlepsza sytuacja panowała w zaborze austriackim, ponieważ w drugiej połowie XIX wieku uzyskała Galicja autonomię, co pozwoliło               na używanie języka narodowego zarówno w szkolnictwie jak i w urzędach.

     Nie śmiemy jednak zapominać o częstym zjawisku początku XX wieku, którym był analfabetyzm. Głównym użytkownikiem języka pisanego była inteligencja, tzn. 1% ludności. Jednak w latach późniejszych dochodzi do zwiększenia liczby inteligencji, szybkiego rozwoju miast, które przyciągały ludność ze wsi. Pojawia się również nowa warstwa społeczna – robotnicy, których mowa staje się pomostem językowym między językiem wsi i językiem ogólnopolskim. W okresie tym język ogólny rozprzestrzeniał się dzięki tekstom drukowanym, przede wszystkim przez literaturę piękną, która wówczas używała języka starannego               i zadbanego. Nie mniej ważną rolę dla rozwoju i szerzenia się języka ogólnego odgrywało życie religijne, ponieważ kościół stwarzał jedyną okazję do publicznego użycia języka polskiego w kazaniach czy modlitwach. Trzeba także zaznaczyć, że w tym okresie nastąpił rozwój naukowego językoznawstwa polonistycznego, przede wszystkim w Krakowie               i Warszawie, gdzie z inicjatywy Jana Aleksandra Karłowicza w latach 1900 – 1927 powstał „Słownik języka polskiego”.

     W nowo powstałym państwie polskim było podstawowym zadaniem zjednoczenie trzech zaborów. W ujednoliceniu terminologii i jej spolszczeniu uczestniczyło wiele uczonych          i instytucji. Tak właśnie powstała nowa polska terminologia i nowy polski styl urzędowy. Dochodzi do dużej rozbudowy prasy i do jej większego zróżnicowania. Powstają                 np. czasopisma dla inteligencji, robotników, kobiet i dzieci. Takie zróżnicowanie języka pozwala dotrzeć do coraz szerszego grona odbiorców. Nowe drogi kontaktów językowych umożliwia nowy środek przekazu – radio (pierwsza rozgłośnia w Polsce powstała w latach 1921 – 1922), wówczas coraz częściej spotykany telefon i wreszcie ogromnie popularne kino dźwiękowe.

     Głównym ośrodkiem rozwoju kultury i języka była Warszawa i także Kraków,             gdzie znajdował się najpotężniejszy koncern prasowy. Prace nad udoskonaleniem języka prowadziły dwa czasopisma, założone jeszcze w okresie poprzednim: „Język Polski”              i „Poradnik Językowy”. W 1920r. Powstało Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego,       a w 1930r. w Warszawie Towarzystwo Krzewienia Poprawności i Kultury Języka. Rozwija się także językoznawstwo, ukazują się nowe gramatyki języka polskiego (Jana Łosia               i Stanisława Szobera), zostają wydane dalsze tomy „Słownika języka polskiego.”

     Okres II wojny światowej i okupacja uniemożliwiły dalszy rozwój języka polskiego,    duży wpływ miał język niemiecki i rosyjski. W okresie powojennym doszło do wielkiego uprzemysłowienia kraju, czyli dużo ludzi ze wsi weszło w bezpośredni kontakt z językiem ogólnopolskim. Pod wpływem nowej warstwy społecznej, która usiłowała używać języka ogólnego mimo braku odpowiedniego wykształcenia i gwałtownego rozwoju technicznych środków przekazu, doszło do głębokich zmian charakteru języka ogólnego. Głównym źródłem wzorów językowych został język prasy, telewizji i radia. Podstawową cechą kultury masowej jest jej standaryzacja (ubóstwo treści i środków), stąd termin język standartowy.     W okresie komunizmu język miał służyć celom ideologiczno-politycznym, władza narzucała powszechne ujednolicenia wzorów wypowiedzi i terminologii. Kościół był azylem, w którym można było używać języka autentycznego. Społeczeństwo więc często samo walczyło             z nowomową, czyli  propagandowym pseudojęzykiem.

     Język ogólnopolski stał się językiem ogólnym i masowym, a nie językiem inteligencji. Dochodzi co prawda do tworzenia się specjalistycznych kręgów kulturowych, gdzie używa się terminów niezrozumiałych dla ogółu, np. świata nauki i techniki, lecz jednocześnie pojawiają się także znaki prymityzowania kultury ogółu.

 

Język literacki – odmiana danego języka używana przez wykształcone grupy społeczeństwa, instytucje publiczne i państwowe oraz szkoły (szczególnie ponadpodstawowe) i uczelnie. W takim rozumieniu język literacki utożsamia się z językiem ogólnym jako "kulturalną" odmianą języka narodowego przeciwstawiają się jego odmianom środowiskowym i terytorialnym. W innym znaczeniu język literacki to jedna z dwóch odmian języka ogólnego, obejmująca przede wszystkim język ogólny pisany, bardziej staranny; drugą jest język potoczny rozumiany jako język mniej staranny, przede wszystkim mówiony.

Język literacki rozumie się czasem jeszcze wężej niż jako "język pisany", utożsamiając go z z językiem literatury pięknej lub stylem artystycznym, pewną odmianą funkcjonalną języka. Wyróżniać można także odmiany szeroko rozumianego języka literackiego, kształtujące się ze względu na cele i okoliczności jego użycia.