Kultura żywego słowa, nauka dykcji, interpretacji głosowej wygłaszanego tekstu (np. poetyckiego, przemówienia, wykładu, orędzia, wystąpienia w radio i TV); sposób przekazywania myśli i emocji: precyzji, słyszalności, giętkości, frazowania, przejrzystości, sugestywności, melodyjności słowa mówionego.
Wyróżniamy 3 aspekty rozumienia i wartości kultury żywego słowa: sprawność techniczną, walory ekspresyjno-estetyczne brzmieniowej warstwy wypowiedzi, walory impresywne (skuteczność i sugestywność wypowiedzi) w myśl opinii Cycerona, że największe zadanie mówcy polega na pobudzeniu serc ludzkich do wzruszeń pozytywnych, wyrażających istotę człowieczeństwa.
Kształcenie kultury żywego słowa jest elementem kultury języka każdego człowieka, potrzebą starannego formułowania myśli.
Wprowadzenie do kultury żywego słowa
Moje rozważania nad kulturą żywego słowa dotyczyć będą podstawowych jej pojęć.
Pojęciem podstawowym jest kultura języka, czyli świadoma dyspozycja umysłowa, na którą składają się zarówno znajomość reguł, norm gramatycznych, kryteriów poprawnościowych ogólnie obowiązujących, jak też stosowanie ich w praktyce na zasadzie naturalnie działającego nawyku. Na kulturę języka składają się więc następujące elementy:
poprawność gramatyczna, regulowana stosowanymi w praktyce normami,
bogactwo w zakresie leksyki, frazeologii, zróżnicowania stylistyczne,
poprawność wymowy i wypowiadania się.
W pracy dydaktycznej posługujemy się najczęściej tekstem literackim, przekazywanym uczniom przez żywe słowo. Dlatego też należy zwrócić uwagę na następujące funkcje języka:
funkcja poznawcza - pozwala osiągnąć cel komunikatywnej wypowiedzi, zorientować się w temacie, w treści nam przekazywanej;
funkcja ekspresywna - dzięki niej ujawnia się postawa mówiącego wobec przedmiotu wypowiedzi;
funkcja impresywna - wywołuje subiektywne reakcje odbiorcy, odczucia, pobudza wyobraźnię;
funkcja artystyczna (poetycka) - świadome, celowe posługiwanie się wszystkimi czterema poziomami języka: poziomem fonicznym (dźwiękowym), poziomem leksykalnym (zasobem słownictwa), morfologicznym (formami fleksyjnymi i słowotwórczymi) oraz składniowo- intonacyjnym.
Pojęcie kultury języka należy odnosić zarówno do nadawcy jak i odbiorcy. Efektywność kontaktu przez słowo mówione (żywe) zależy, bowiem od obu stron, od ich wrażliwości na to słowo. Dlatego nasza dykcja, czyli sposób wypowiadania się ukierunkowany znajomością norm i zasad szeroko rozumianej kultury żywego słowa, powinna być dykcją sprawną, poprawną. Nauka dykcji nie wyczerpuje jednak sprawy efektywnego posługiwania się językiem.
Jeżeli przez artykulację rozumiemy przekształcanie dźwięku tworzonego w jamie krtaniowej na zrozumiałą mowę i jeżeli staramy się, by była ona czysta i wyraźna, dokładna i swobodna, to dykcję opartą na sprawnościach artykulacyjnych rozpatrujemy w kategoriach:
wyraźności - precyzja artykulacyjna,
słyszalności (nośności) - techniczna wytrzymałość,
giętkości - swobodna artykulacja trudnych grup spółgłoskowych, zestawień wyrazowych,
prawidłowości rozłożenia akcentów logicznych, frazowania, pauz logiczno- składniowych i emocjonalnych,
przejrzystości i sugestywności przestankowania słuchowego,
melodyjności - swobodne i celowe posługiwanie się liniami intonacyjnymi, skalą modulacji (zabarwień uczuciowych głosu oraz skalą natężenia),
dyskrecji i funkcjonalności pozagłosowych środków ekspresji.
Kształcenie kultury żywego słowa wymaga od nas - nauczycieli działań zarówno sprawnościowych, jak i korekcyjnych, zarówno w odniesieniu do nas samych, jak i do naszych wychowanków, działań, które wzbogacą i wzmocnią ekspresywne i impresywne wartości naszych i ich wypowiedzi.
Proces mówienia jest procesem złożonym. Biorą w nim udział liczne narządy ciała. Niektóre czynności wchodzące w skład procesu mówienia są automatyczne i nieświadome: wytwarzanie tonu w krtani, oddychanie. Inne są nabyte i całkowicie zmechanizowane: ruchy artykulacyjne narządów jamy ustnej. Jeszcze inne mają charakter dowolny i świadomy.
Jak już wspomniałam oddychanie jest czynnością automatyczną i odbywa się poza naszą świadomością. Jeżeli jednak chcemy posiąść kulturę żywego słowa, musimy naszemu oddychaniu nadać cechy procesu intelektualnego, kontrolowanego naszą świadomością i wolą. Aby tak się stało należy przestrzegać następujących zasad:
1. W toku mówienia należy skracać fazy wdechów, a wydłużać fazy wydechów.
2. Wdechy i wydechy nie mogą być ani widoczne, ani słyszalne.
3. Nasze płuca należy utrzymywać w stałym pogotowiu do pełnienia funkcji sprzyjających wyrazistemu artykułowaniu.
4. W toku mówienia obowiązuje zasada ekonomii oddechu, świadomego i oszczędnego gospodarowania zasobem powietrza.
5. Wydechy musimy tak regulować, by sprzyjały utrzymaniu równości i trwałości tonów (dźwięków artykułowanych).
6. Rytm wdechów (pauz wdechowych) w toku mówienia jest podporządkowany składni i logice tekstu mówionego oraz indywidualnym cechom i możliwościom anatomiczno- fizjologicznym instrumentu głosowego osoby mówiącej.
7. Jednym ze składników przygotowania się do wygłoszenia tekstu zapisanego powinno być uprzednie zaznaczenie w nim miejsc i długości pauz oddechowych: / - ćwierćpauz, // - półpauz, /// - pauz dłuższych.
Aktem intelektualnym musi stać się również artykulacja. Wykonywane ćwiczenia powinny opierać się na znajomości zasad i reguł oraz mechanizmu wymawiania danego elementu języka. Powinny kształcić wyobraźnię przestrzenną. Ćwiczenia powinny być kontrolowane przez słuch osoby ćwiczącej.
Ogólne uwagi dotyczące ćwiczeń artykulacyjnych:
1. Należy ćwiczyć najpierw wymowę pojedynczych wyrazów, a dopiero potem na ciągach zdań, kontekstach literackich.
2. Przy głośnym czytaniu trzeba starać się o jak najpełniejsze pod względem artykulacyjnym opanowanie ciągłego strumienia mowy.
3. Głośne czytanie kontrolowane słuchem powinno być czytaniem systematycznie dawkowanym i częstym.
4. Powtarzać należy przede wszystkim te ćwiczenia, które mają zapobiec popełnianiu typowych błędów, pod wpływem gwary, żargonu środowiska.
5. Samoocena krytyczna po wykonanym ćwiczeniu.
6. Ważną rolę odgrywa samokontrola słuchowa.
7. Nie należy zapominać o celowości posługiwania się nagraniem swojego głosu.
(...)
A. Ćwiczenia oddechu przeponowego
1. Leżąc płasko na plecach, jedną rękę umieścić w środkowej części między brzuchem, a żołądkiem. Spokojnie nabierać powietrze nosem i wypuszczać ustami. Podczas wdechu ręka będzie unosić się, wypychana przez brzuch, zaś przy wydechu ręka opadnie wraz z opadającym brzuchem. Początkowo ruchy ręki będą nieznaczne. W miarę powtarzanych ćwiczeń, oddech będzie coraz głębszy. Podczas wszystkich ćwiczeń oddechowych należy pamiętać o uprzednim przewietrzeniu pokoju. Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać systematycznie, ćwicząc codziennie przez kilka minut.
2. Po kilku dniach stosowania powyższych ćwiczeń przejść do pozycji siedzącej, wykonując identyczne ćwiczenie. Ruchy ręki ułożonej w górnej części brzucha potwierdzają ruch przepony podczas oddychania.
3. Po kolejnych kilku dniach ćwiczeń przejść do pozycji stojącej. Pamiętać o coraz głębszym, lecz krótkim wdechu i coraz dłuższym wydechu.
B. Ćwiczenie wydłużania fazy wydechowej
1. Na jednym wydechu najdłużej wypowiadać głośno, a następnie szeptem wybraną samogłoskę ustną. Kontrolować stoperem długość jej przeciągania. Ćwiczyć do uzyskania wyniku w granicach czwartego stopnia.
Stopień |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
Głośno |
5 — 10 sek. |
10 — 15 sek. |
15 — 20 sek. |
20 — 25 sek. |
25 — 30 sek. |
Szeptem |
5 — 7 sek. |
7 — 10 sek. |
10 — 15 sek. |
15 — 20 sek. |
20 — 25 sek. |
C. Ćwiczenia ustawienia głosu
1. Przedłużać głoskę [m]. Zwrócić uwagę na drżenie skrzydełek nosa.
2. Wybrzmiewać przedłużane [m] w otoczeniu samogłosek. Przedłużać swobodnie i bez wysiłku:
• ma, mo, me, mu, my, mi;
• am, om, em, um, ym, im;
• mam, mom, mem, mum, mim;
• mama, mamo, mame, mumu, mymy, mimi.
3. Głoskę [n] fonować podobnie jak [m], zaczynając od wybrzmiewania jej w izolacji, przechodząc do zbitek sylabowych.
D. Ćwiczenia głosowe
1. Podczas szerokiego otwierania ust wypowiedzieć sylabę „la”, a następnie opuścić język i dotknąć dolnych dziąseł. Podobnie wybrzmiewać „lo”, „le”, „lu”, „ly”.
2. Śpiewnie wybrzmiewać zbitkę „aoeuyi”, pamiętając o przesadnej artykulacji.
3. Wprowadzić usta w drganie, wybrzmiewając przedłużone „prrr”.
4. Coraz szybciej, lecz wyraźnie wymawiać: „au”, „ai”, „ua”, „ia”, „ui”, „iu”.
5. Wyraźnie wypowiadać ciągi: „bim-bam-bom, bim-bam-bom” i „mekora-mekora-mekora”.
6. Kilkakrotnie wybrzmiewać głoski [k], [g] oraz ich połączenia w otoczeniu samogłosek ustnych i nosowych, np. „gą”, „ką”, „gę”, „kę”, „go”, „ko”, „gu”, „ku”, „og”, „ok.”, „ug”, „uk”. Pamiętać o możliwie najszerszym otwieraniu ust.
E. Ćwiczenia usprawniające język
1. Wysuwać szeroki język poziomo na zewnątrz jamy ustnej i cofać go w głąb. Szeroko otwierać usta. Cofając język zwrócić uwagę, aby nie uniósł się góry i dotykał warg.
2. Wysuwać zaostrzony język na zewnątrz jamy ustnej. Następnie wykonywać nim poziome ruchy wahadłowe w kierunku kącików warg. Unikać dodatkowych ruchów mimicznych twarzy i dotykania językiem dolnej wargi.
3. Wykonać tzw. „masaż języka zębami”, tj. przeciskać szeroki, rozpłaszczony język między zbliżonymi do siebie siekaczami.
4. Wysuwać zaostrzony język jak najdalej w kierunku nosa, następnie w lewy kącik ust, w kierunku brody i w prawy kącik ust. Starać się, aby wargi były szeroko otwarte.
5. Oblizywać językiem górne i dolne zęby, kolistymi ruchami raz w prawo, raz w lewo.
6. Czubkiem języka dokładnie i płynnie oblizywać szeroko otwarte usta.
F. Ćwiczenia usprawniające wargi
1. Naprzemiennie ściągać usta, jak przy wybrzmiewaniu samogłoski „u” i spłaszczać je, jak przy samogłosce „i”.
3. Cofnąć kąciki ust i naprzemian otwierać i zamykać usta.
4. Wciągnąć policzki do wewnątrz jamy ustnej między łuki zębowe.
5. Nadymać policzki i powoli wypuszczać nagromadzone powietrze.
6. Na przemian nakładać górną wargę na dolną i odwrotnie. Pamiętać o ścisłym przyleganiu warg do spodnich powierzchni ciała nad i pod wargą oraz możliwie jak najdalszym wysuwaniu warg.
7. Przenosić powietrze kolejno z jednego do drugiego policzka.
8. Wysuwać wargi, jak przy cmokaniu następnie przesuwać nimi w prawo i w lewo.
G. Ćwiczenia usprawniające żuchwę
1. Opuszczać i unosić żuchwę, szeroko otwierając ust. Wszystkie ćwiczenia tej grupy wykonywać z rozwarciem warg nie większym niż 2,5 cm, by nie spowodować zwichnięcia żuchwy.
2. Zamknąć usta i kontynuować powyższe ćwiczenie.
3. Przesuwać dolną szczękę w przód i tył, podczas lekkiego rozchylenia warg.
4. Zamknąć wargi i ponownie wykonywać ćwiczenie przesuwania dolnej szczęki w przód i w tył.
5. Przesuwać szczękę w prawo i w lewo, przy zamkniętych ustach.
6. Palcami wskazującymi odnaleźć zagłębienie pod nasadami uszu. Podczas mocnego wciskania palców powoli, lecz maksymalnie opuszczać i unosić szczękę.
H. Ćwiczenia podniebienia miękkiego
1. Pozorować ziewanie, nisko opuścić szczękę, a język swobodnie położyć na dnie jamy ustnej.
2. Wdychać powietrze nosem i wydychać ustami, przy szeroko otwartych ustach.
3. Unosić i opuszczać podniebienie miękkie, podczas intensywnego otwarcia jamy ustnej. Ćwiczenie wykonywać przed lustrem.
4. Wykonywać pozorne ruchy ssania cukierka, leżącego w tylnej części jamy ustnej.
Bibliografia
1. Bugajski M., 1995; Lingwistyka normatywna we współczesnym językoznawstwie polskim, [w:] Norma językowa w polszczyźnie, red. M. Bugajski, Zielona Góra.
2. Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., 1986; Kultura języka polskiego, Warszawa, s. 18-19.
3. Cegieła A., Markowski A., 1982; Z polszczyzną za pan brat, Warszawa, s. 35.
4. Cząstka B., Synowiec H., 1987-1992; Zestaw artykułów zamieszczonych w serii „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 7-10 i 12, Katowice.
5. Kochański W., Klebanowski B., Markowski A., 1987; O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa.
6. Kram J., 1988; Zarys kultury żywego słowa, Warszawa.
7. Kurcz I, 1992; Pamięć, uczenie się, język, Warszawa.
8. Lubaś W., Urbańczyk S., 1994; Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej, Kraków-Katowice.
9. Mikuta M., 1961; Kultura żywego słowa, Warszawa.
10. Rocławski B., 1986; Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa.
11. Rocławski B., 1991; Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Gdańsk.
12. Styczek I., 1981; Logopedia, Warszawa.
13. Synowiec H., 1992; Sprawność językowa uczniów w śląskim środowisku gwarowym. Problemy, badania, konsekwencje dydaktyczne, Katowice.
14. Wieczorkiewicz B., 1998; Sztuka mówienia. Poradnik, Warszawa.
15. Wilkoń A., 1987; Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice.
16. Żlabowa J., 1959; Właściwości gwarowe w języku dzieci i młodzieży śląskiej [w:] Zeszyty Naukowe WSP. Sekcja językoznawstwa, red. J. Żlabowa, Katowice.