Emisja głosu w zawodzie nauczyciela

Jestem od wielu lat nauczycielką muzyki i zawsze uważałam, że dbałość o aparat głosowy jest podstawową potrzebą każdego nauczyciela.

Statystycznie najwięcej chorób krtani i problemów z głosem ma właśnie ta grupa zawodowa. Z doświadczenia w pracy pedagogicznej wiem, iż nauczyciele posiadają bardzo małą wiedzę z zakresu higieny i emisji głosu. Uczelnie wyższe w tej dziedzinie kształcą tylko aktorów

i wokalistów.

Sięgnęłam więc po literaturę dotyczącą podstawowych zagadnień dotyczących budowy

i funkcjonowania narządów mowy oraz powstawania i emisji głosu.

Emisja głosu

Emisja głosu to skoordynowane czynności oddychania, fonacji i artykulacji w połączeniu ze zjawiskami rezonansu w komorach rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani i nasady (jama gardłowa, ustna i nosowa).

Głos jest wynikiem okresowego przerywania drgania strun głosowych wydychanego prądu powietrza.

Krtań jest głównym aparatem wykonawczym narządu głosu. W procesie emisji głosu musi być zachowana ścisła i skoordynowana przez ośrodkowy układ nerwowy współpraca mięśni krtani z mięśniami oddechowymi i artykulacyjnymi (gardła i jamy ustnej). Od rezonatorów natomiast (jama ustna, gardło, jama nosowa, zatoki) w znacznej mierze zależy barwa i siła głosu.

Głos jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela. W tej grupie zawodowej często występują problemy dotyczące fonacji. Niejednokrotnie stają się przyczyną rezygnacji z zawodu. Jak dbać o głos, aby służył przez wiele lat i nie sprawiał nam problemów?

Głos jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela. W tej grupie zawodowej często występują problemy dotyczące fonacji. Niejednokrotnie stają się przyczyną rezygnacji z zawodu. Choć problemy z głosem ujawniają się dopiero w pracy zawodowej, ich źródeł należy szukać wcześniej. Decydując się na wybór zawodu nauczyciela, należy mieć pełną świadomość, że narząd głosu będzie podstawowym narzędziem pracy, a zakres i sposób jej wykonywania może narzucić mu ogromne obciążenia. Statystyki wykazują, że problemy głosowe nasilają się już w drugim roku pracy, a następna, duża fala patologicznych stanów pojawia się po 10 latach pracy w zawodzie (z powodu przeciążenia głosu). Jak więc dbać o głos, aby służył przez wiele lat i nie sprawiał nam problemów?

W celu zapobiegania zaburzeniom głosu, potrzebna jest szeroko rozumiana profilaktyka. Powinna ona polegać na:

• Profilaktycznych badaniach lekarskich (laryngologicznych, foniatrycznych i logopedycznych) kandydatów oraz absolwentów szkół pedagogicznych,

• Szkoleniach w zakresie prawidłowego oddychania i emisji głosu oraz zasad higieny narządu głosu,

• Szkoleniach dla lekarzy pierwszego kontaktu i laryngologów w zakresie podstawowej opieki nad osobami zawodowo narażonymi na nadmierny wysiłek głosowy.

     Szkolenie głosu, przygotowanie go do pracy tak, aby nie męczył się i nie ulegał zaburzeniom, polega przede wszystkim na nauce prawidłowej emisji głosu. Osoba mająca prawidłowo wyszkolony głos jest w stanie znieść długotrwały wysiłek głosowy, bez jakichkolwiek oznak zmęczenia.

     Na emisję głosu składa się zespolona czynność oddychania, fonacji i artykulacji w połączeniu ze zjawiskami rezonansu w przestrzeniach rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani i nasady. Prawidłowa emisja głosu wiąże się ze spełnieniem następujących warunków:

• opanowaniem prawidłowego toru oddechowego,

• prawidłową czynnością fałdów głosowych,

• właściwym używaniem rezonatorów,

• wyraźną artykulacją.

Najbardziej optymalny tor oddechowy dla prawidłowej pracy narządu głosu to tor dolnożebrowo - brzuszno - przeponowy (inaczej zwany całościowym). Podczas wdechu następuje równomierne poszerzenie całej klatki piersiowej wspomagane niewielką pracą przepony. Bardzo przydatne dla osób zawodowo posługujących się głosem, nie tylko dla śpiewaków, jest opanowanie i regulacja oddechu zwana w wokalistyce podparciem oddechowym (appoggio). Polega ono na świadomym zwolnieniu fazy wydechowej za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni oddechowych. Sposób oddychania ma decydujący wpływ na wszystkie czynności emisji, a szczególnie na funkcjonowanie fałdów głosowych. Uzyskane w efekcie wytrwałych ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych siła, wytrzymałość i elastyczność mięśni oddechowych zapobiegają czynnościowym zaburzeniom głosu (powstałym w wyniku nieprawidłowej emisji głosu). Zaburzenia te nie leczone, dłużej trwające, przyczyniają się do powstawania schorzeń organicznych krtani (guzki głosowe, zmiany przerostowe fałdów przedsionkowych lub głosowych).

      Kolejnym warunkiem prawidłowej emisji głosu jest właściwe używanie rezonatorów, dzięki którym głos nabiera barwy i siły zmieniając się w dźwięk artykułowany. Rezonator to pusta przestrzeń, do której dochodzi fala dźwiękowa. Zostaje ona tam wzmocniona, wzrasta jej intensywność. Choroby powodujące zaburzenia czynności rezonatorów, np. stany zapalne zatok przynosowych, skrzywienie przegrody nosa lub nieprawidłowe nawyki fonacyjno - artykulacyjne, w znacznym stopniu obniżają jakość głosu.

      Bardzo ważnym warunkiem dobrej emisji głosu jest sprawność aparatu artykulacyjnego, głównie języka, warg i podniebienia miękkiego. Elastyczność tych mięśni i szybkość ruchów artykulacyjnych decydują o ich precyzji. Osoby zatrudnione w zawodach wymagających dużego wysiłku głosowego powinny charakteryzować się sprawnym aparatem artykulacyjnym. Narządy odpowiedzialne za emisję głosu stanowią jedną całość. Nieprawidłowy przebieg czynności w jednym z tych narządów pociąga za sobą zaburzenia funkcji pozostałych. Podstawą ćwiczeń emisji głosu jest wypracowanie prawidłowego sposobu oddychania, który ma bezpośredni wpływ na tworzenie głosu.

WARUNKI PRACY

     

Trzeba pamiętać, że na powstawanie chorób narządu głosu mają też wpływ warunki, w jakich pracują nauczyciele.

Praca ta odbywa się głównie w pomieszczeniach zamkniętych (klasach, salach wykładowych, aulach). Należy zwrócić szczególną uwagę na zapewnienie w nich odpowiedniej wilgotności, temperatury powietrza, zapobiegać zapyleniu, umożliwić właściwy ruch powietrza.

Bardzo niekorzystnym czynnikiem występującym powszechnie w środowisku pracy nauczyciela jest hałas.

Nauczyciel przez cały czas pracuje w szkodliwych warunkach, gdyż wilgotność powietrza w ogrzewanych kaloryferami pomieszczeniach rzadko przekracza 45% (podczas gdy przy temperaturze ok. 20°C wilgotność powinna wynosić 60 - 70 %). Mokry ręcznik na grzejniku, czy zbiornik z wodą tylko o kilka procent poprawią poziom wilgotności powietrza.

*Niezbędne dla higieny pracy głosu są nawilżacze. Przy złej wilgotności powietrza zalecane jest także popijanie w czasie fonacji napojów. Najlepsza jest niegazowana woda lub herbata ze ślazu lub rumianku.

*W razie występowania zanikowego zapalenia błony śluzowej gardła i krtani, przed długim mówieniem można rozgryźć kapsułkę witamin A + E.

      Optymalna temperatura pomieszczenia, w którym mówimy powinna wynosić 18 - 20°C. Temperatura znacznie niższa jest dla naszego gardła, a w szczególności krtani, zbyt szokująca. To, czy wywoła ona choroby gardła wynikające z przeziębienia, zależy od indywidualnej odporności. Należy zalecić rozwagę w używaniu głosu w otoczeniu niskiej temperaturze.

     

 Wysoki poziom kurzu, czy innych zanieczyszczeń, wpływa bardzo niekorzystnie na narząd głosu. W czasie mówienia nabieramy powietrze przez usta, omija więc ono jamy nosa. Nie zostaje oczyszczone z zanieczyszczeń i pyłów. Osadzają się one na błonie śluzowej, powodując chrząkanie, czy odruch kaszlu. Dla strun głosowych jest to bardzo szkodliwe.

      Z zanieczyszczeniem powietrza wiąże się ściśle zagadnienie licznych alergii. Także nikotyna powoduje niekorzystne przekrwienie śluzówki, dlatego osoby pracujące zawodowo głosem powinny unikać przebywania w pomieszczeniach zadymionych oraz bezwzględnie zaprzestać palenia tytoniu.

       Aby zmniejszyć do minimum zapylenie sali lekcyjnej należy:

• Regularnie odkurzać oraz przecierać podłogi wilgotną ścierką,

• Unikać zakładania firanek i zasłon, w których gromadzi się kurz,

• Wyznaczać dyżurnych do regularnego przecierania parapetów wilgotną szmatką,

• Systematycznie spryskiwać (wycierać) rośliny w klasie (są siedliskiem kurzu)

• Tablicę zawsze wycierać mokrą gąbką (pył kredy to również czynnik drażniący),

• W razie istnienia choroby alergicznej należy stosować się do ogólnych zasad zmniejszenia ekspozycji na alergen.

     Wysoki poziom hałasu powoduje automatycznie zwiększenie głośności w czasie mówienia. Wiąże się to z niepotrzebnym obciążaniem narządu głosu. Zasada, której należy stale przestrzegać, brzmi: „Unikać zbędnych obciążeń głosu”. Mówienie „podniesionym głosem, to jest zbyt głośno i zbyt wysoko, powoduje wzrost wartości średniego położenia głosu w czasie mowy, zwiększenie napięcia mięśniowego oraz twarde nastawienie głosowe. W konsekwencji prowadzi do nieprawidłowego (nadmiernego) obciążenia fałdów głosowych i powstania uszkodzeń narządu głosu.

ĆWICZENIA ODDECHOWE

      Podam teraz przykładowe ćwiczenia oddechowe. Ich celem jest wyrobienie właściwych nawyków oddechowych, tj. „wyćwiczenie” właściwego toru oddechowego niezbędnego podczas wykonywania zawodu nauczyciela z pracą głosem. Należy je wykonywać jak najczęściej, najlepiej dwa razy dziennie.

   

   Ćwiczenia w pozycji leżącej (na plecach na płaskim podłożu):

• Spokojny wdech i wydech, jedna dłoń ułożona na klatce piersiowej, druga na brzuchu (sprawdzamy tor oddychania - powinien unosić się brzuch, a nie klatka piersiowa). Wdech wykonujemy nosem, wydech ustami. Ćwiczenie powtarzamy 3 razy.

• Pozycja jak wyżej, w czasie wydechu syczymy. Po wdechu na moment zatrzymujemy powietrze. Powtarzamy 3 razy.

• Syczenie z przerwami (zatrzymujemy wydech na 1 sekundę) bez dobierania powietrza. Trzy przerwy.

• Syczymy legato na jednym wydechu ze zmianą natężenia dźwięku (raz głośniej, raz ciszej). Powtarzamy ćwiczenie kilka razy.

• Syczymy staccato - kilka powtórzeń (wg możliwości). Ćwiczenia w pozycji leżącej na brzuchu:

• Ramiona wyprostowane trzymamy przed sobą, podczas wdechu unosimy ręce i nogi, podczas wydechu syczymy legato.

• Ćwiczenie wykonujemy tak, jak poprzednie, ale podczas wydechu syczymy staccato. Kilkakrotnie powtarzamy ćwiczenie.

Ćwiczenia w pozycji stojącej:

• Stoimy w lekkim rozkroku, plecy wyprostowane, jedna dłoń ułożona na brzuchu (na wysokości pępka), druga na klatce piersiowej. Wykonujemy kilka wdechów i wydechów kontrolując tor oddechowy.

• Pozycja jak wyżej. W czasie wdechu unosimy ramiona w bok, w czasie wydechu wolno opuszczamy ramiona do pozycji wyjściowej.

• Wdech z jednoczesnym szybkim uniesieniem rąk do boku, wydech z powolnym przesuwaniem rąk do przodu, aż do zupełnego ich złączenia.

• Opieramy głowę na złączonych z tyłu dłoniach. Przy wdechu przesuwamy łokcie silnie do tyłu, przy wydechu łokcie przesuwamy do przodu, aż do ich zetknięcia się.

• Jedną rękę kładziemy na brzuchu, w drugiej trzymamy zapaloną świecę w odległości ok. 20 - 35 cm od twarzy na wysokości ust. Wykonujemy szybki wdech, a następnie wydychamy powietrze równomiernie dmuchając tak, aby utrzymać jak najdłużej odchylony płomień świecy.

• Naśladujemy zdyszanego pieska (wdech i wydech bardzo szybki) - na sylabach: cha - cha...

• Wciągamy powietrze nosem wyobrażając, że wąchamy bukiet bardzo pachnących kwiatów, zatrzymujemy na chwilę, wypuszczamy powietrze ustami swobodnie.

• Dłonie kładziemy: jedna na brzuchu, druga na boku w pasie (dolna okolica żeber). Wciągamy powietrze ustami - całkowity pełny wdech. Powietrze zatrzymujemy, ale tylko na chwilę. Wypuszczamy bardzo wolno, dmuchając jak najdłużej. Podczas wdechu należy unikać sytuacji, kiedy się "usztywniamy" (nie nabierajmy skrajnie dużo powietrza, powoduje to zbyt duże napięcie), cały czas jesteśmy rozluźnieni, a dłońmi kontrolujemy nasze ciało.

• Całkowity, pełny wdech ustami, przez chwilę zatrzymujemy powietrze. Wydmuchujemy je z dużą energią, wyobrażając, że mamy zdmuchnąć wszystkie świeczki z tortu. Dłońmi ułożonymi jak w ćw. 3 kontrolujemy, jak zachowuje się nasze ciało, zwłaszcza podczas wydechu.

• Nabieramy i wypuszczamy powietrze z otwartymi ustami tak, jakbyśmy bardzo mocno wzdychali.

• Kładziemy się na plecach, na brzuch kładziemy książkę, jedna ręka wzdłuż ciała, druga na książce (nie uciskać). Wciągamy powietrze spokojnie ustami i nosem i wypuszczamy energicznie krótkimi "porcjami" (wielokrotnie) na spółgłosce "s", "uderzając" powietrzem. Książka na brzuchu powinna za każdym razem "podskakiwać".

Chciałabym, aby te ćwiczenia pozwoliły Państwu odszukać w odczuciach wewnętrznych pełny oddech żebrowo - przeponowy. Pozwoli on na wykorzystywanie jak największej powierzchni płuc. Ma to ogromne znaczenie podczas pięknej mowy i śpiewu. Poza tym głębokie wdechy i spokojne wydechy rozluźniają napięcie mięśniowe narządów głosu i ciała podczas sytuacji stresowych, pomagają podczas tremy, np. w czasie publicznych wystąpień.

Abyśmy mogli pięknie mówić - czystym i donośnie brzmiącym głosem, przy jak najmniejszym zużyciu powietrza znajdującego się w płucach, proponuję wykonywanie poniżej zamieszczonych ćwiczeń na legato. Jest to sposób artykulacji dźwięków, który polega na tym, że wykonujemy je, łącząc płynnie ze sobą.

Ćwiczenia na legato

1. Naśladujemy syrenę na sylabie "wi", rozpoczynamy dźwiękiem od niskiego rejestru (ale wygodnego dla naszego głosu - nie za nisko) i "jedziemy" do góry, później analogicznie z góry na dół - nie przerywając, na jednym oddechu.
   Ćwiczenie jednocześnie uczy gospodarowania oddechem i wydłuża czas wydechu.

2. Na jednym dźwięku o wygodnej dla nas wysokości wymawiamy sylaby legato, łącząc je i mówiąc na jednym oddechu:

1. mi - je - mi - jo - mi - je - mi - jo...

2. hi - jo - hi - ju - hi - jo - hi - ju...

3. wi - ja - wi - jo - wi - ja - wi - jo...

3. Składamy dłonie "okrągło" przy ustach tak, jak byśmy chcieli krzyknąć w lesie i usłyszeć echo, głośno krzyczymy, rozpoczynając wyższym dźwiękiem, samogłoskami:

Ćwiczenie, oprócz techniki legato, uczy jak bezpiecznie krzyczeć lub bardzo głośno mówić (na impuls oddechowy). Pamiętajmy o łączeniu dźwięków.

4. Na dwóch sąsiednich dźwiękach (niższym i wyższym) robimy "syrenę" (alarm samochodowy) na sylabach:

Ćwiczenie wykonujemy jak najdłużej na jednym oddechu, pamiętając o legato.

5. Na dźwiękach rozpoczynających piosenkę - toast "Sto lat" (sol - mi) wymawiamy melodyjnie sylaby łącząc je (legato) i mówiąc na jednym oddechu:

1. hi - ja - wi - ja - mi - ja...

2. hi - jo - wi - jo - mi - jo...

3. hi - ju - wi - ju - mi - ju...

4. hi - je - wi - je - mi - je...

Wszystkie ćwiczenia wykonujemy po uprzednim prawidłowo wykonanym wdechu (pełnym, nie za dużym, ramiona nie unoszą się do góry). Jeżeli faza wydechu wydaje nam się za krótka, wówczas poćwiczmy nabieranie powietrza nosem (tak jak byśmy wąchali kwiaty).

Ponieważ na samogłosce "i" jest bardzo dobre zwarcie strun głosowych, więc większość ćwiczeń oparłam o sylaby, w których występuje ta głoska.

Praktyczne uwagi

1. Głębokie wdechy i spokojne wydechy rozładowują napięcie nerwowe.

2. Unikajmy używania głosu w stanach silnego zdenerwowania (zwłaszcza krzyku).

3. Z suchością w ustach poradzimy sobie przygryzając lekko koniuszek języka.

4. Nie doprowadzajmy do skrajnego zmęczenia głosowego, róbmy kilkuminutowe przerwy w mówieniu czy śpiewaniu. Wskazane jest również popijanie ciepłych płynów, tj. woda, kompot.

5. Gazowane i zimne napoje powodują chrypkę, głos może stać się "matowy". Zły wpływ mają również: piwo, mocne alkohole, sok z czerwonej porzeczki, czekolada, dym papierosowy.

6. Niewskazane jest używanie głosu w niskich temperaturach (np. na podwórku).

7. Unikajmy mówienia na zbyt "podniesionym głosie" jak i również zbyt nisko. Nie mówmy także za cicho (większe zużycie powietrza, potrzebne mocne podparcie oddechowe).

8. Wyraźne wymawianie tekstu i dobra dykcja sprzyjają poprawnej fonacji (rozruszajmy ćwiczeniami zbyt leniwe usta).

9. Dobry, pełny oddech sprzyja zdrowiu i zdrowemu, młodemu wyglądowi.

LITERATURA:

1. Śliwińska - Kowalska M. Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli.

2. Tarasiewicz B. Mówię i śpiewam świadomie.

3. Toczyska B. Elementarne ćwiczenia dykcji.

4. Wojtyński Cz. Emisja głosu.

5. Dębko Ewa: Sposoby wykonywania wibracji w śpiewie. Praca magisterska.

6. Praca zbiorowa, red. Klejman S.: Zarys higieny głosu.

opracowała mgr Iwona Pelczar
Miejski Zespól Szkół NR 2 w Krośnie

7

---