Teoretyczne przesłanki rozwoju motorycznego. Model współzależności zdolności motorycznych w nawiązaniu do systematyki ćwiczeń.
Rozwój danej cechy czy zdolności zależy głównie od szybkości wykonywania ćwiczenia, od wielkości pokonywanego oporu oraz liczby powtórzeń. Zatem to samo ćwiczenie, w zależności od udziału wymienionych czynników, może kształtować głównie szybkość, siłę lub wytrzymałość. Cechy sprawności fizycznej należy więc traktować jako cechy całościowe, uogólnione, które przejawiają się w odpowiednich kombinacjach elementów szczegółowych. W działalności praktycznej różne nasycenie określonego ćwiczenia poszczególnymi elementami decyduje o jego wpływie na organizm człowieka.
Do wykonywania szybkich ruchów potrzebna jest tym większa siła, im większy opór zewnętrzny jest pokonywany w danym ruchu. Silniejszy zawodnik w porównaniu z zawodnikiem o mniejszej sile pokonując ten sam opór wykona ruch z większą szybkością. Przy mniejszych oporach szybkość ruchu w niedużym stopniu zależy od siły mięśniowej. W różnych dyscyplinach w zależności od wielkości oporów zewnętrznych, występujących w czasie walki sportowej, należy kształtować optymalną wielkość siły. W dyscyplinach, w których występują małe opory, w celu wykonywania szybkich ruchów należy przede wszystkim stosować ćwiczenia szybkościowe.
Związki występujące między siłą i wytrzymałością są skomplikowane. Zależność między wielkością oporu zewnętrznego a liczbą powtórzeń ćwiczenia nie jest liniowa, przy czym liczba powtórzeń zwiększa się w miarę zmniejszania pokonywanego oporu. Silniejsi zawodnicy pokonując duży opór mogą więcej razy powtarzać ćwiczenie niż zawodnicy o mniejszej sile. Przy mniejszych oporach zewnętrznych liczba możliwych powtórzeń szybko rośnie i praktycznie nie jest zależna od maksymalnej siły, ale przede wszystkim od wytrzymałości. Jeżeli zatem zawodnik ma pokonać znaczny opór tylko kilka razy, to trening wytrzymałości nie jest potrzebny i należy się ograniczyć do kształtowania siły. Przy mniejszych oporach i większej liczbie powtórzeń należy kształtować zarówno siłę, jak i wytrzymałość, natomiast przy bardzo małych oporach zewnętrznych i dużej liczbie powtórzeń najważniejszą rolę spełnia trening wytrzymałości.
Związki wytrzymałości z szybkością mają odmienny charakter. Granica między ćwiczeniami kształtującymi wytrzymałość lub szybkość jest umowna i płynna. Ćwiczenia te różnią się czasem trwania, intensywnością, czasem przerw oraz liczbą powtórzeń.
Podstawowym środkiem szkolenia sportowego są ćwiczenia fizyczne. Decydują one w głównej mierze o wielkości obciążeń treningowych, których analiza pozwala na racjonalne kierowanie procesem szkoleniowym. Właściwy dobór i odpowiednie wykonanie zadań ruchowych decyduje o efektywności wspomnianego procesu, co z kolei sugeruje potrzebę scharakteryzowania ćwiczeń, wskazując dzięki temu na poznanie ich zalet i braków. Próby takie były już podejmowane wcześniej przez kilkudziesięciu autorów. Brali oni za podstawę charakterystyki ćwiczeń różne kryteria uwzględniające: rozwój ruchów w ontogenezie, potrzeby metodyczno-dydaktyczne, wpływ na osobowość, funkcje fizjologiczne i zdolności motoryczne oraz uzależnienia genetyczne, anatomiczne, biomechaniczne itp. Jak widać, tym zagadnieniem zajmowali się przedstawiciele różnych dziedzin wiedzy, co stwarzało zrozumiałe trudności w klasyfikowaniu ćwiczeń na podstawie wszystkich w/w przesłanek jednocześnie.
W treningu sportowym najbardziej przydatne i obecnie szeroko akceptowane są podziały oparte na kryteriach fizjologiczno-biomechanicznych, psychologicznych i metodycznych. Kryteria fizjologiczno-biomechaniczne pozwalają na wyszczególnienie pięciu grup ćwiczeń:
dynamicznych, statycznych, oraz z przewagą jednych lub drugich,
wykonywanych z różną intensywnością (umiarkowaną, dużą, submaksymalną, maksymalną oraz naprzemienną),
standardowych i niestandardowych,
cyklicznych i acyklicznych oraz
ćwiczeń polegających na rozwijaniu możliwości motorycznych takich jak siła, szybkość, wytrzymałość czy zdolności koordynacyjne.
Ta ostatnia grupa ćwiczeń stała się podstawą opracowania kilku modeli współzależności cech motorycznych. Stanowią one punkt wyjścia systematyki ćwiczeń w treningu sportowym przy założeniu, że każde zadanie ruchowe rozwija wszystkie zdolności motoryczne, ale z zaznaczoną przewagą jednej z nich. Obok jedynego, a przy tym dyskusyjnego, podziału Rudika (ćwiczenia kształtujące cechy strukturalne działalności sportowej oraz cechy strukturalne nawyków) można także wyróżnić na podstawie kryteriów sensu stricte psychologicznych grupy wysiłków. Przykładowo proponujemy podział na ćwiczenia z małym, średnim i dużym zaangażowaniem strony psychicznej oraz o odmiennym charakterze jej złożoności. Będą one kształtować z jednej strony procesy psychiczne emocjonalno-motywacyjne (emocje, uczucia, motywy) oraz orientacyjno-poznawcze (wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia, myślenie) z udziałem uwagi i pamięci, ćwiczenia te mogą być również skierowane na formowanie cech uwagi i funkcjonowania pamięci. Z drugiej strony będą wyrabiać także właściwości (czynniki, składniki) osobowości o podłożu genotypowym (zdolności i uzdolnienia oraz temperament), a także fenotypowym, jak: cechy charakteru zawodnika (w odniesieniu do siebie, innych i do pracy) oraz jego postawy, zainteresowania i zamiłowania. Dla praktyki sportowej omówione kryteria jednak nie wystarczają. Ważne są również podziały o charakterze metodycznym. Ponieważ w treningu sportowym ćwiczenia są traktowane jako środki działania, więc ze względu na ich stopień zgodności z walką sportową można je przykładowo podzielić na ogólne (wszechstronne), ukierunkowane i specjalne. Za ogólne uważa się takie, w których struktura ruchu, intensywność ćwiczenia, czas trwania wysiłku oraz forma organizacyjna nie mogą być bezpośrednio przeniesione na walkę w konkretnej dyscyplinie sportu. Za ukierunkowane uznaje się te z nich, które z uwagi na wyżej podane kryteria są tak dobrane, aby mogły być odtwarzane przez sportowca (ze względu na technikę i taktykę) w różnych sytuacjach walki sportowej. Jako środki specjalne traktuje się natomiast walkę sportową (w tym np. i grę kontrolną) oraz wszelkie ćwiczenia „startowe".
Wskazanie powyższych kryteriów podziału ćwiczeń stwarza możliwości nie tylko dobrego ich poznania, ale także przeprowadzenia charakterystyk poszczególnych dyscyplin sportu i bardziej celnego doboru ćwiczeń w procesie szkolenia. Przykładowo — uprawianie łucznictwa opiera się na ćwiczeniach standardowych i cyklicznych, w których przeważają wysiłki statyczne nad dynamicznymi, o umiarkowanej intensywności oraz wyrabiające dzięki temu siłę i wytrzymałość w statyce. Praca wykonywana jest tutaj przy użyciu stawiającego opór przyboru. Wymaga ona dużej trwałości uwagi ze zmienną intensywnością i stopniem koncentracji oraz umiejętności dostosowania się w walce sportowej do otaczających warunków zewnętrznych. Jest to dyscyplina kształtująca małą liczbę nawyków, ale za to o znacznym stopniu złożoności oraz wymagająca dużego wysiłku psychicznego z uwagi na długi czas trwania współzawodnictwa sportowego.
Konstruowane w podobny sposób charakterystyki innych dyscyplin uzmysławiają dodatkowo, że przygotowanie sportowców do wysokich osiągnięć sportowych musi być odmienne dla każdej z nich, tak samo jak diagnozowanie, planowanie, realizacja i kontrola. Podkreślenia wymaga także przekonanie, że ćwiczenia specjalistyczne jednej dyscypliny sportu mogą być przydatne w innej i odwrotnie, np. jako wysiłki o charakterze ogólnorozwojowym czy uzupełniającym, co wynika z różnorodności celów, oddziaływań i skuteczności. Odmienny wpływ na wynik sportowy może mieć również to samo ćwiczenie zastosowane w różnych okresach szkoleniowych cyklu rocznego, dla odmiennych grup wiekowych, dyscyplin sportu itd.