Temat: Edukacja nauczycieli w wybranych państwach Unii Europejskiej i świata : systemy kształcenia , dokształcania nauczycieli

Systemy szkolnictwa w wybranych krajach Unii Europejskiej

Wprowadzenie do polskiego porządku prawnego rozwiązań obowiązujących w Unii Europejskiej jest bezpośrednią konsekwencją Układu Europejskiego z dnia 16 grudnia 1991 r., stowarzyszającego Polskę z państwami członkowskimi wspólnoty europejskiej.

Proces ten z oczywistych względów nie mógł ominąć obszaru edukacji. Trzeba jednak zauważyć, że sprawy edukacji, kształcenia i szkolenia zawodowego są traktowane w polityce i prawodawstwie Unii Europejskiej w specyficzny sposób.

W układzie z Maastricht z dnia 7 lutego 1992 r. Powołującym do życia Unię Europejską,
w art. 126 i 127 stwierdzono jednoznacznie, że edukacja oraz kształcenie i szkolenie zawodowe, w obszarze treści programowych i ustroju systemów edukacyjnych, pozostają
w wyłącznej kompetencji poszczególnych członków Unii. Tym samym edukacja, tak jak sfera kultury, pozostaje obszarem cechującym się znaczną różnorodnością i w przeważającej części pozostawionym narodowej specyfice.

Naczelną zasadą polityki edukacyjnej Unii pozostaje poszanowanie odrębności strukturalnych i tradycji edukacyjnych poszczególnych państw członkowskich.

I. SYSTEM SZKOLNICTWA W DANII

Duńczycy nazywają swój system edukacyjny The "Folkeskole". Obejmuje on sieć publicznych dziesięcioletnich szkół podstawowych i tzw. niższych średnich, w których nauka trwa od2 do 3 lat. The "Folkeskole" to także nazwa, jaką stosuje się do określonego typu szkoły, od czasu wprowadzenia w życie (tj. od 1976 roku) nowej ustawy edukacyjnej
w Danii, oraz do całego zbioru zasad i założeń, na których opiera się praca i nauka w tejże szkole.

Nie ma w Danii czegoś takiego, jak obowiązek szkolny, jest natomiast obowiązek uczenia
się i podlega mu każde dziecko w wieku od 7 do 16 lat. Jednak czy będzie ono uczyć się
w szkole publicznej, czy prywatnej, czy też w domu - to sprawa rodziców. Chociaż szkoły prywatne nie są wcale tylko dla bogatych (bo rodzice pokrywają 15% opłat, tj. około 400 koron miesięcznie a resztę dokłada państwo), to większość dzieci - blisko 80% korzysta
ze szkół publicznych, gdzie niezależnie od całorocznych osiągnięć automatycznie przechodzi z klasy do klasy. Jeśli któreś z nich ma kłopoty, uczęszcza indywidualnie na zajęcia wyrównawcze. Regułą jest, że dzieci przez wszystkie lata spędzone w szkole podstawowej pozostają w tym samym zespole klasowym, prowadzonym przez tych samych nauczycieli
i jednego niezmiennie wychowawcę. To pozwala pedagogom na dobre poznanie predyspozycji wychowanków, ich zdolności, umiejętności i aspiracji. Umożliwia też ściślejsze kontakty z ich rodzicami i pełną orientację w ich warunkach domowych. Temu służy także umieszczona w planie lekcji cotygodniowa "wolna dyskusja klasowa", na której
w otwarty i szczery sposób uczniowie omawiają swoje sprawy z wychowawcą. Cała grupa, jaką stanowi klasa, realizuje ten sam program. O jego zawartości decyduje nauczyciel, wybierając zagadnienia i treści, nad którymi chce pracować ze swoimi uczniami, biorąc pod uwagę jedynie pewne ogólne wytyczne, sformułowane przez ministerstwo. Wybór podręczników także zależy tylko od nauczyciela. Ważne są przede wszystkim umiejętności, które uczeń osiągnie, nie encyklopedyczna, sucha wiedza.

Warto tutaj wspomnieć o doskonałej współpracy między nauczycielami różnych przedmiotów. Dopiero od 8 klasy przedmioty takie jak: język angielski, język niemiecki
i matematyka, a od dziewiątej - fizyka i chemia są nauczane na dwóch poziomach - podstawowym (basic) i rozszerzonym (advancted). Uczniowie w porozumieniu
z nauczycielem decydują i wybierają poziom, który chcą realizować. Od piątej klasy mali Duńczycy uczą się języka angielskiego w wymiarze 4 godzin tygodniowo (tyle samo
co duńskiego). W klasie siódmej rozpoczynają naukę drugiego obcego języka - najczęściej niemieckiego.

W każdej szkole działa rada szkoły. W jej skład wchodzi w wyniku wyborów od 5 do 7 rodziców, 2 nauczycieli i dyrektor. Rada ta ma szerokie kompetencje, bo tradycyjnie już system szkolnictwa w Danii jest jednym z najbardziej zdecentralizowanych w Europie. Nie od parady proporcje w składzie rady są takie, a nie inne - przykłada się ogromną wagę do realnej współpracy pomiędzy szkołą a domem. Często szkoła, szczególnie w mniejszych miejscowościach, organizuje przeróżne imprezy kulturalne i sportowe, które integrują całą lokalną społeczność.

Nauka dla nauki - nie dla stopnia, bo stopnie stawia się dopiero na koniec roku szkolnego,
a egzaminy zdaje się od dziewiątej klasy. Nauczyciel, owszem, sprawdza od czasu do czasu wyniki nauczania robiąc testy, ale kontrolując je opatruje komentarzem, w którym obok wytkniętych błędów zawsze znajduje się jakaś zachęta i pochwała. Jeśli uczeń robi coś źle, poprawia aż do skutku. Dziesiąta klasa nie jest obowiązkowa, kończą ją ci, którzy decydują się na naukę w szkole średniej. Egzaminy końcowe też nie są obligatoryjne, uczeń sam ma prawo decydować, po konsultacji z nauczycielem i rodzicami, kiedy i czy w ogóle chce je zdawać. Każdy przedmiot egzaminacyjny jest oceniany oddzielnie, a wyniki są sumowane
i nie oblicza się żadnej średniej ocen.

Aby poziom egzaminów ustnych był jednakowy w całym kraju, ich zakres ustala się centralnie, z tej samej przyczyny układają pytania do egzaminów pisemnych i oceniają
je także osoby z zewnątrz, nie z tej samej szkoły, do której uczęszcza uczeń.

Często po ukończeniu szkoły młodzież podejmuje pracę na rok lub dwa, a później wraca
do szkoły. 18-latek najczęściej opuszcza dom rodzinny i żyje na własny rachunek, utrzymując się częściowo z przyznanego wszystkim studiującym stypendium.

Jeden nauczyciel przypada średnio na 10 uczniów we wszystkich szkołach. Każdy jest specjalistą od dwóch lub trzech przedmiotów. Nikogo nie dziwi zatem, że pan od wf jest jednocześnie historykiem, a pani od plastyki uczy duńskiego.

Nauczyciele przez cały czas się kształcą, uczestniczą w szkoleniach i kursach, ale czas jaki
na to poświęcają, wliczany jest do ich etatu, który dla szkół podstawowych wynosi 20 godzin tygodniowo. W tych 20 godzinach mieści się czas poświęcony na sprawdzanie prac uczniów
i przygotowanie do lekcji.

Ile zarabia duński nauczyciel? W szkole podstawowej 20 tysięcy koron, w średniej nieco więcej. Dla porównania sprzątaczka - 4 tysiące koron, a pracownicy administracyjni 10 tysięcy.

W klasie przeciętna liczba uczniów nie przekracza 20. Najczęściej w czasie lekcji pracują oni w grupach. Jedną z bardzo popularnych metod są projekty. Uczniowie sami dobierają się
w zespoły zupełnie dowolnie. W czasie zajęć zachowują się otwarcie i swobodnie, wymieniając uwagi nie tylko z nauczycielem, ale i między sobą.

Nauka przypomina zabawę, bo przewodnią ideą duńskiej edukacji jest "nauczanie przez doświadczanie". Dlatego też np. języka obcego uczy się śpiewając piosenki czy nagrywając scenki reklamowe na wideo w tymże języku. Zamiast wbijania nudnych reguł gramatycznych na pamięć, można sobie miło pograć w coś podobnego do "Flirtu towarzyskiego", gdzie w kartach należy wybrać spośród wielu zabawnych zdanek to właściwie skonstruowane. Lekcje fizyki i chemii to przede wszystkim różnego rodzaju doświadczenia i eksperymenty, które przeprowadzają sami uczniowie. Zajęcia plastyczne i techniczne to "babranie się" w glinie, rzeźbienie w drewnie, jakieś wyklejanki - ale materiały i narzędzia zapewnia szkoła. Matematyka to często praca przy komputerze, a na wf wszyscy razem, i chłopcy, i dziewczyny grają "w nogę" albo ćwiczą aerobik przy muzyce.

Każdy zespół klasowy ma swoją salę, w niej odbywają się prawie wszystkie lekcje. Jeśli nauczyciel określonego przedmiotu odczuwa taką potrzebę, może skorzystać z pracowni specjalistycznej.

Przeciętna szkoła jest super wyposażona - komputery, magnetowidy, kamery wideo, pracownia fotograficzna, sala gimnastyczna o imponujących rozmiarach, boisko kryte tartanem.

Uczniowie i nauczyciele mają stały dostęp do tych "cudów" techniki. Kiedy chcą, korzystają też z drukarek i kserokopiarek.

To się może wydawać dziwne niektórym polskim nauczycielom, ale w żadnej szkole nie ma czegoś takiego jak zbiorowa szatnia. Nikt nie zmienia obuwia, a okrycia zostawia się
w klasach bądź na korytarzach. W czasie przerwy kto chce, może wyjść na zewnątrz budynku - pobiegać lub pograć w piłkę na boisku, można sobie coś przekąsić w szkolnym bufecie,
a jeśli ma skończone 14 lat i pisemne zezwolenie od rodziców, może nawet pobiec
na "dymka" do szkolnej palarni. A przy tym wszędzie jest spokój i do tego nikt nikogo nigdzie nie pilnuje. Nauczyciele też nigdzie nie gonią, bo nie znają takiego pojęcia
jak "dyżur". W czasie przerw (od 15 do 35 minut) całkiem spokojnie mogą wypić nawet trzecią służbową kawę czy herbatę, która czeka na nich w przestronnym pokoju nauczycielskim, przygotowana w termosach przez specjalnie w tym celu zatrudnioną panią.

II. SYSTEM SZKOLNICTWA W NIEMCZECH NA PRZYKŁADZIE BAWARII

Bawarski system oświaty charakteryzuje się różnorodnością ofert dotyczących wyboru ścieżek kształcenia po ukończeniu szkoły podstawowej, która jest fundamentem bawarskiego systemu edukacji. Uczęszczają do niej dzieci w wieku od 6 do 10 lat. W pierwszych latach nauki wspiera się wielostronny rozwój dziecięcej osobowości, przekazuje podstawowe treści potrzebne do dalszego kształcenia oraz rozbudza różnorodne zainteresowania i ukazuje radość z uczenia się. Każdą klasę prowadzi jeden nauczyciel - wychowawca. Pierwsze oceny wyrażone stopniem pojawiają się w klasie trzeciej. Klasa czwarta kończy naukę w szkole podstawowej, po której rodzice i uczniowie dokonują wyboru kolejnej ścieżki.

Jedna z dróg prowadzi w prostej linii od czteroletniej szkoły podstawowej, przez szkołę główną, do wykształcenia zawodowego. Droga ta jest najwłaściwsza dla dzieci, które chętniej myślą w sposób praktyczny i obrazowy, natomiast rzadziej teoretyczny i abstrakcyjny. Szkoła główna przekazuje zasadnicze kształcenie ogólne, tworząc podstawy wykwalifikowanego wykształcenia zawodowego. Absolwenci, którzy ukończyli ją z obrymi wynikami, mogą uczęszczać dobrowolnie do dodatkowej dziesiątej klasy, a następnie zdać egzamin końcowy (małą maturę), co jest równoznaczne z zakończeniem szkoły realnej. Egzamin ten pozwala
na kontynuowanie nauki poprzez średnią szkołę zawodową w akademii zawodowej lub wyższej szkole zawodowej. Natomiast uczniowie, którzy chcą zdobyć wąską specjalizację, mogą wybrać technikum. Po ukończeniu tego etapu możliwe jest również kontynuowanie nauki w szkole wyższej.

Po dwóch latach nauki w szkole głównej istnieje możliwość przejścia do szkoły realnej. Ma
to miejsce w sytuacji, gdy uczeń osiągnie wysoką średnią, około 2,3. Należy przy tym dodać, że w Bawarii obowiązuje skala ocen od 1 do 5, gdzie 1 jest oceną najwyższą.

Na życzenie rodziców uczniowie, którzy uzyskali średnią ocen od 2,33 do 2,66 mogą zostać na okres próbny przesunięci ze szkoły głównej do realnej lub gimnazjum, gdzie poddawani zostają trzydniowemu testowi. Polega on przede wszystkim na obserwacji ucznia w czasie zajęć oraz badaniu jego postępów w nauce. Po trzech dniach nauczyciele muszą podjąć decyzję co do dalszych losów dziecka. Statystycznie 50% testowanych uczniów pozostaje
w szkole głównej, a 50% przechodzi do szkoły realnej lub gimnazjum.

Kształcenie w szkole realnej trwa cztery lata i rozpoczyna się po szóstej klasie szkoły głównej, a w szczególnych przypadkach po późniejszym przejściu uczniów ze szkoły głównej lub gimnazjum. Warunkiem rozpoczęcia nauki w szkole realnej jest uzyskanie ocen
z niemieckiego, matematyki i angielskiego ze średnią 2,5 lub wyżej.

III. SYSTEM SZKOLNICTWA W BELGII

Istotą szkolnictwa belgijskiego jest realizacja programu. Każda szkoła realizuje program ministerialny i projekt indywidualny dotyczący problematyki kulturowo-wychowawczej. Mimo iż nie rozlicza się szkół średnich z liczby uczniów podejmujących dalszą naukę, szkoły "walczą", by jak najwięcej ich absolwentów kontynuowało kształcenie w szkołach wyższych. Cele kształcenia i wychowania realizuje się w myśl haseł:
- "Uczyć się, by rozumieć świat"
- "Uczyć się, by poznawać się w świecie"

Współczesna organizacja szkolnictwa belgijskiego jest wynikiem długiej ewolucji historycznej. Biorąc za podstawę poszczególne stopnie nauczania szkolnictwo belgijskie można podzielić na cztery cykle programowe:

Cykl I - przedszkolny - obejmuje dzieci w wieku od 3 do 6 lat, lecz nie ma charakteru obowiązkowego.

Cykl II - początkowy - jest 6-letni dla dzieci w wieku od 6 do 12 lat. Nauczanie na tym szczeblu podzielone jest na trzy stopnie, po dwa lata każdy. Po sześcioklasowej szkole początkowej uczeń otrzymuje świadectwo jej ukończenia.

Cykl III - średni - opiera się na sześcioklasowej szkole początkowej i obejmuje 5 różnych kierunków nauczania:
1) czwarty stopień właściwej szkoły początkowej trwający 2 lata;
2) szkołę średnią ogólnokształcącą;
a) szkoła średnia 1 stopnia lub niższa,
b) szkoła średnia 2 stopnia, czyli właściwa szkoła średnia:
- już od pierwszego roku nauki szkoły te dzielą się na dwa typy: klasyczny i humanistyczny. W następnych te dwa podstawowe typy ulegają dalszemu podziałowi na sekcje szczegółowe: łacińsko-grecką, łacińsko-matematyczną, łacińsko-przyrodniczą, przyrodniczą i ekonomiczną.
Po ukończeniu pełnej szkoły średniej uczeń otrzymuje świadectwo (certyfikat humanites), będące odpowiednikiem świadectwa maturalnego.
3) Szkoły techniczne, podobnie jak ogólnokształcące, dzielą się na szczeblu średnim także
na dwa stopnie: niższy i wyższy;
4) Zakłady kształcenia nauczycieli szkół początkowych (4-letnie);
5) Szkolnictwo artystyczne dzieli się na dwa kierunki: matematyczny i sztuk plastycznych.

Cykl IV - wyższy - obejmuje:
- uniwersytety,
- wyższe szkoły zawodowe,
- wyższe szkoły pedagogiczne,
- artystyczne szkolnictwo wyższe.
Mimo tak rozbudowanej struktury, a może właśnie dlatego, oświata belgijska
boryka się z wieloma problemami.
W świetle nowoczesnych tendencji oświatowych ustrój szkolny w Belgii jest krytykowany
i postrzegany jako przestarzały i hamujący rozwój społeczeństwa. Jako główne przyczyny podaje się:
- brak spójności pomiędzy poszczególnymi ogniwami szkolnictwa belgijskiego, realizującego czasem tylko regionalne potrzeby ekonomiczne, stąd ograniczone możliwości młodzieży
w zakresie kontynuowania nauki we wszystkich typach szkół średnich,
- struktura szkolna, podzielona barierami egzaminów, świadczy o braku programowej łączności pomiędzy poszczególnymi poziomami nauczania,
- zbyt krótki cykl wykształcenia ogólnego (6-letni).

IV. SYSTEM SZKOLNICTWA WE FRANCJI

Oświata we Francji składa się z trzech głównych szczebli: podstawowego (dzieci od sześciu do 11 lat), niższego średniego (tzw. kolegia, od 11 do 14 lat), wyższego średniego (licea,
od 15 do 18 lat). Szkolnictwo jest powszechne i bezpłatne, obowiązkowo trzeba się uczyć między szóstym i 16. rokiem życia. Kładzie się tam duży nacisk na wyrobienie w uczniach postaw obywatelskich - najmłodsze dzieci mają pierwsze zajęcia z edukacji obywatelskie
a ośmiolatki uczą się już historii i geografii Francji. Trzy razy w czasie nauki ministerstwo edukacji przeprowadza ogólnopaństwowe testy. Ich wyniki są tylko diagnozą wiedzy i umiejętności uczniów, nie mają wpływu na ich promocję. W liceach obowiązuje od 27 do 35 godzin lekcyjnych tygodniowo. Od 2000 r. wprowadzono w ostatnich dwóch klasach możliwość indywidualnego doboru przez ucznia części przedmiotów i pracy indywidualnej
w szkolnej bibliotece w ramach planu lekcji. Egzamin maturalny (bakalaureat) zdawany jest
z większości przedmiotów. Zależnie od profilu klasy ucznia otrzymany wynik przeliczany
jest przez specjalny współczynnik i dopiero tak uzyskany wynik jest wpisywany na świadectwo. Uczniowie uczący się w liceach o profilach zawodowych uzyskują świadectwo umiejętności zawodowych, dyplom robotnika wykwalifikowanego lub zdają maturę zawodową (oprócz przedmiotów ogólnych wymaga zdania egzaminu z przedmiotów zawodowych. Uniwersytety zwykle przyjmują wszystkich chętnych, którzy zdali egzamin maturalny (z wyjątkiem kierunków medycznych i farmaceutycznych), inne uczelnie przyjmują na podstawie wyników matury lub przeprowadzają egzaminy wstępne.

V. SYSTEM SZKOLNICTWA W WIELKIEJ BRYTANII

Nie ma jednolitego systemu edukacyjnego, różni się on w zależności od części Zjednoczonego Królestwa. Jednak różnice między Anglią, Walią i Irlandią Północną
są niewielkie. Wszędzie dzieci idą do szkoły już w wieku pięciu lat (i mają obowiązek do niej chodzi do 16. roku życia). Do ósmego roku życia dzieci uczą się w ok. 50-osobowych grupach w sali szkolnej, która jest otwartą przestrzenią, bez ławek, z zabawkami. Uczniowie w wieku od ośmiu do 11 lat uczą się już bardziej tradycyjnie, a potem zaczyna się niższa szkoła średnia (odpowiednik polskiego gimnazjum), która trwa do 16. roku życia. Kolejne etapy edukacji kończą się zewnętrznymi egzaminami ogólnopaństwowymi.

Kto chce w przyszłości studiować, musi w wieku 16 lat przystąpić do egzaminu GCSE (General Certificate of Secondary Education). Potem można pójść m.in. do odpowiedników naszego liceum ogólnokształcącego. W pierwszym roku trzeba wybrać sobie co najmniej pięć przedmiotów. Po następnym minimum dwa z nich trzeba już zdawać na poziomie wyższym (A-level). Egzaminy odbywają się w maju i czerwcu. We wrześniu uczelnie ogłaszają, jakie oceny będą dawały pierwszeństwo podczas rekrutacji w następnym roku akademickim. Na szczególnie ciekawe kierunki przyjmowani są uczniowie, którzy zdawali wcześniej egzaminy z co najmniej trzech przedmiotów i otrzymali z nich ocenę A (najwyższą).

VI. SYSTEM SZKOLNICTWA WE WŁOSZECH

We Włoszech obowiązek szkolny obejmuje uczniów między szóstym i 15. rokiem życia. Podstawówka (scuola elementare) trwa pięć lat. Kończy się egzaminem złożonym z dwóch pisemnych testów - z włoskiego i ekspresji oraz logiki i rachunków - a także egzaminem ustnym z pozostałych przedmiotów.
Potem rozpoczyna się niższa szkoła średnia (scuola media), która trwa trzy lata. Żeby się do niej dostać, trzeba pokazać dyplom ze zdanych egzaminów na koniec podstawówki (ocena nie ma jednak znaczenia). Scuola media też kończy się egzaminem. Uczniowie zdają pisemnie język włoski, język obcy i matematykę oraz ustnie egzamin międzyprzedmiotowy. Wyższa szkoła średnia trwa pięć lat. Oprócz tego istnieje trzyletnia szkoła zawodowa. Nauka w wyższych szkołach średnich kończy się egzaminem państwowym. Młodzi Włosi muszą zdać trzy egzaminy pisemne i jeden ustny (w sumie można zdobyć 100 pkt.). Nie ma egzaminów wstępnych na studia, ale niektóre uczelnie przeprowadzają testy rekrutacyjne.

VII. SYSTEM SZKOLNICTWA W HISZPANII

Obowiązkowe nauczanie obejmuje młodych Hiszpanów od szóstego do 16. roku życia i dzieli się na dwa etapy - podstawowe (educacion primaira) i średnie obowiązkowe (educacion secundaria obligatoria). Trzeci etap - edukacja średnia maturalna (bachillerato) - jest już nieobowiązkowy.

Podstawówka trwa sześć lat i dzieli się na trzy dwuletnie cykle. Oprócz zwykłych przedmiotów we wszystkich przewidziane są lekcje religii, ale uczniowie mogą skorzystać
z zajęć zastępczych. Oceny są opisowe, promocja jest co dwa lata. Jeśli uczeń ma niedostateczne osiągnięcia, może zostać w danym cyklu na trzeci rok nauki.

Obowiązkowa szkoła średnia trwa od 12. do 16. roku życia. Cztery lata nauki w niej podzielone są na dwa dwuletnie cykle. Na końcu uczeń dostaje coś w rodzaju przewodnika na czas dalszej nauki lub czas wyboru zawodu, który przygotowują nauczyciele z psychologiem. Dokument nie jest poufny, a jego wskazania nie obligują ucznia. W szkołach średnich wyższego typu uczniowie mogą wybrać jeden z czterech profili: artystyczny, technologiczny, przedmioty przyrodnicze i zdrowie, przedmioty humanistyczne i społeczne. Wszystkie mają taki sam program z języka hiszpańskiego, historii, filozofii, języka obcego, języka autonomicznej prowincji (tam, gdzie się go używa) i kultury fizycznej.
Egzaminy wstępne na uniwersytety organizowane są przez niezależną komisję prowincjonalną wedle zaleceń ministerstwa edukacji.

ZAKOŃCZENIE

Na podstawie opisanych powyżej krajów można stwierdzić, że systemy oświaty i treści nauczania są ściśle związane z kulturą i tradycjami każdego narodu. Podstawowym założeniem traktatów europejskich jest poszanowanie tożsamości narodowej wszystkich krajów i regionów. Dlatego polityka oświatowa nie podlega bezpośrednio kompetencjom Unii Europejskiej i jest sprawą narodową.

Europejskie programy edukacyjne oraz inicjatywy polityczne dają jednak organom Unii możliwość wpływania na ważne kierunki rozwoju edukacji. Dlatego UE wspiera:
- wymianę uczniów, studentów i nauczycieli,
- rozwijanie kontaktów między szkołami i organami prowadzącymi szkoły,
- prace nad europejskimi programami szkolnymi.

BIBLIOGRAFIA
1. A. Blair, "Nowy przewodnik po Unii Europejskiej", Warszawa 2002
2. W. Nicoll, T. C. Salmon, "Zrozumieć Unię Europejską", Warszawa 2002
3. "Szkoła: edukacja europejska cz. 2", praca zbiorowa pod redakcją Jana Kropiwnickiego, Jelenia Góra 2002
4. B. Młodzikowska, "Edukacja w Belgii", w: "Dyrektor Szkoły" 1/97
5. A. Klimowicz, "Bliskie spotkania z duńską oświatą", w: "Dyrektor Szkoły" 1/97
6. A. Wankiewicz-Heise, M. Joras, D. Obidziak, "Polityka oświatowa Unii Europejskiej" Warszawa 2003
7. E. Żukowska, W. Żukowski, "Bawarski model kształcenia", w: "Dyrektor Szkoły" 3/2000
8. R. Pachociński, "Współczesne systemy oświatowe", Warszawa 2000

str. 12

---