Kampania księcia Eugeniusza Sabaudzkiego przeciwko Turkom 1716-1717 r.


Bitwy pod Peterwardein, Temesvarem i Belgradem

Największe swoje triumfy państwo osmańskie święciło w wieku XIV-XVIII . Najrozleglejszą powierzchnię osiągnęło ono pod koniec 1600 r. W latach swojej świetności państwo tureckie rozciągało się na ziemiach 3 kontynentów :od Węgier na północy aż do Jemenu na południu, Algierii na zachodzie i granicy Iranu na wschodzie. Punkt środkowy całego obszaru tworzył rejon dzisiejszej Turcji. Dzięki państwu wasalnemu -Krymowi królestwo osmańskie rozciągnęło się wkrótce aż do ziem Ukrainy i południowej Rosji. Dwukrotnie Turcy stanęli pod Wiedniem (1529 i 1683 r.) zagrażając chrześcijańskim mocarstwom. Dopiero w 1697 r. armia turecka została pokonana przez wojska księcia Eugeniusza Sabaudzkiego w bitwie pod Zentą. Na mocy zawartego w Karlowitz układu pokojowego (1699 r.) do cesarstwa Austrio-Węgierskiego włączono ponownie ziemie Węgierskie, Siedmiogród oraz część Słowenii i Chorwacji. Pokój z Karlowitz nie trwał jednak długo, często dochodziło do zrywania traktatu i w końcu w 1716 r. Austria wraz z Wenecją zmuszona została do ponownego wystąpienia przeciwko Turkom. Eugeniusz Sabaudzki -opiewany w wielu pieśniach ,,szlachetny rycerz" wywodził się z książęcej rodziny Sabaudczyków. Urodził się 18.10.1663 r. w Paryżu po czym wychowywał się na dworze francuskim. Jako najmłodszy z całego rodzeństwa miał początkowo zostać duchownym. Jednak młodemu Eugeniuszowi marzyły się zwycięstwa i bohaterskie czyny na polach bitew, dlatego zdecydował się na karierę wojskową. Jednak po odmowie króla Ludwika XIV przyjęcia Eugeniusza na służbę wojskową we Francji, w 1683 r. książe wstąpił do armii austriackiej na służbę cesarza Leopolda I. Jeszcze tego samego roku Eugeniusz wziął udział w bitwie z Turkami pod Kahlenbergiem i odsieczy Wiednia. W 1693 r. został mianowany Feldmarszałkiem. Podczas licznych zwycięskich bitew m.in. przeciwko francusko-bawarskiej armii pod Höchstadt/Blindheim w 1704 r. a także Turkom przyczynił się w znacznym stopniu do wzmocnienia cesarstwa Habsburgów. Najbardziej znane bitwy stoczone przez księcia Eugeniusza w trakcie kampanii tureckiej stoczone zostały pod Mohacem, Zentą, Peterwardein, Temesvarem i Belgradem.

Eugeniusz uchodził za najbardziej zdolnego dowódcę swoich czasów. Nawet król Ludwik XIV próbował nakłonić księcia do powrotu, na co ten jednak nie przystał. W 1716 r. Eugeniusz został generalnym gubernatorem Niderlandów austriackich, w 1725 r. w wyniku intryg na dworze cesarskim opowiedział się przeciwko cesarzowi. W trakcie polskiej wojny sukcesyjnej Eugeniusz po raz kolejny objął dowodzenie nad armią austriacką a po zawarciu pokoju w 1735 r. podał się ostatecznie do dymisji. Zmarł 21.04.1736 r. w Wiedniu.

Jak już wspomniano zawarty w r.1699 pokój z Turkami w Karlowitz nie był trwały. Państwo Tureckie pomimo poniesionych klęsk nadal stanowiło ogromne niebezpieczeństwo dla krajów chrześcijańskich w Europie. W rękach sułtana tureckiego znajdowały się Kair, Bagdad i Jerozolima. Podczas wojny o sukcesję hiszpańską, która znacznie angażowała większość sił ówczesnej armii austriacko-węgierskiej, Turcja była na szczęście zbyt słaba aby wykorzystać zagrożenie cesarstwa Karola VI ze strony Francuzów. Jednak w roku 1716 Turcy zapomnieli o poniesionych klęskach i zapragnęli zemsty na znienawidzonych chrześcijanach. Coraz częściej dochodziło do niszczycielskich napadów Osmanów i hord Tatarów na bogate i żyzne tereny nad Dunajem. Wkrótce Turcy zagrozili południowo-wschodnim granicom cesarstwa Habsburgów. Granice rozciągały się w linii wodnej rzek Dunaj i Maros i strzeżone były przez twierdze w Peterwardein, Szegedin i Arad. Już w 1715 r. książe przedstawił cesarzowi obraz zagrożenia tureckiego. Dziesięciopunktowy program zawierał jego żądania koniecznej poprawy stanu armii oraz budowy floty Dunaju. Argumenty Eugeniusza nie przekonały jednak Karola VI. Zbyt świeże były jeszcze wspomnienia odsieczy Wiednia. Nie było większych powodów aby poważnie traktować siłę militarną Turków. Dla cesarza walka z niewiernymi była obowiązkiem religijnym. Śmierć na polu bitwy zapewniała walczącym miejsce w raju. W lipcu 1716 r. bez wypowiedzenia wojny turecka nawałnica w sile 200 000 żołnierzy przetoczyła się w dół Dunaju na czele wielkiego wezyra Damada Ali. Ich celem był Peterwardein zwany ,,Gibraltarem Dunaju". Książe Eugeniusz początkowo zamierzał opanować Banat będący pozostałością władzy Tureckiej na Węgrzech, po czym rozszerzyć władzę cesarską na Serbię i Bośnię. Regimenty armii cesarskiej zostały powołane wiosną 1716 r. w różnych krajach znacznie oddalonych od pola bitwy. W celu zatajenia przed Turkami planów operacyjnych, Eugeniusz zarządził zgrupowanie wszystkich swoich oddziałów w rozciągniętych obozowiskach nad środkowym Dunajem i Theis. Aby umożliwić poszczególnym regimentom najkrótszą przeprawę przez Dunaj, zbudowano pływające mosty, które później zastosowano także pod Peterwardein. Na początku czerwca 1716 r. Eugeniusz zarządził natychmiastowe przeniesienie najdalej oddalonych obozów w Duna-Veese i Onod do Batsch. Tym samym w pobliżu pierwszej linii frontu znajdowały się obozowiska w Csongradzie, Baja i Batsch a w drugiej linii Szegedin. Pod dowództwem barona von Falkensteina, feldmarszałka Conte dAhumada i barona von Chochberga oddziały skierowały się z Batsch przez Futag (dzisiaj Futog) w kierunku Peterwardein. Armia cesarska składała się z 67 batalionów oraz 218 szwadronów. Do tego dochodziło 18 batalionów z twierdz ówczesnych Węgier. Łącznie 60000-70000 żołnierzy. 2.07.1716 r. książe Eugeniusz wraz ze swoimi generałami opuścił Wiedeń na 16 statkach z błogosławieństwem cesarza i ludności miasta. W dniu 9.07. dotarł do Futag. Doszło jednak do opóźnień wymarszu oddziałów, ponieważ ciągle brakowało najważniejszej części armii cesarskiej -floty Dunaju. Trudności wystąpiły także z finansowaniem całej kampanii, gdyż skarbiec cesarski z powodu niedawno dopiero co zakończonej wojny z Francją świecił pustkami. 27.07.1716 r. armia Turecka stała już tylko 3 dni marszu od Peterwardein. Od armii cesarskiej stacjonującej w Batsch i Futog oddzielał ich tylko Dunaj. Eugeniusz przeniósł zatem swoją kwaterę główną do Reizenstadt (dzisiaj Nowy Sad), a w dniu 2.08. do Peterwardein.

Starcie kawalerii pod Karlowitz 2.08.1716 r.

Nadciągające siły tureckie zaczęły już dawać o sobie znać. Straż przednia w sile 4000 ludzi niszczyła osady i plądrowała posiadłości chłopskie w drodze do twierdzy. O sile i zamiarach Osmanów do obozu armii cesarskiej docierały bardzo skąpe i niepewne informacje. Niepewny był także główny cel wielkiego wezyra -czy zaatakuje Peterwardein czy też przeprawi swoją armię na drugi brzeg Dunaju. Chcąc wyjaśnić te wątpliwości wysłano na rekonesans oddział patrolowy feldmarszałka hrabiego Palffy. Oddział składający się z 3000 jeźdźców rozpoczął obchód w dniu 2.08.1716 r. Za cel główny obrano oddalony o 5 km na południe od Karlowitz grzbiet górski Fruska Gora. Palffy miał nadzieje z tego właśnie miejsca zorientować się w sile i wyposażeniu armii tureckiej. Właśnie znajdował się w okolicy Karlowitz, gdy niespodzianie wyłoniła się przed nim wielka masa jazdy tureckiej w sile ponad 10 000 jeźdźców. Bitwa była nieunikniona. Wkrótce doszło do wielkiej potyczki w wyniku której cesarska jazda znalazła się w bardzo trudnym położeniu. Walka trwała 4 godziny i mimo liczebnej przewagi Turków , jeźdźcy cesarscy dzielnie odpierali ataki wroga. W końcu zmuszeni zostali do wycofania się. Odwrót przez górzysty teren był bardzo trudny, gdyż Turcy ścigali Austriaków aż do granic twierdzy, gdzie jednak zatrzymali się w znacznym oddaleniu od cesarskich oddziałów piechoty.

Bitwa pod Karlowitz kosztowała armię cesarską 700 żołnierzy, 392 konie zabite i 297 poranionych. Eugeniusz miał już jednak jedną odpowiedź. Turcy kierowali się na Peterwardein.

Bitwa pod Peterwardein 05.08.1716 r.

Książe nakazał natychmiastowe wzmocnienie wszystkich punktów obronnych twierdzy. 60 batalionów stacjonowało pomiędzy oraz poza oszańcowanymi liniami. Część artylerii ustawiono na wzniesieniach, reszta stanowiąca rezerwę ulokowana była w Raizenstadt. Dnia 3.08. armia turecka obozowała w odległości zaledwie 3 km od twierdzy na płn-zach od Karlowitz. Wielki wezyr wysłał parlamentariusza do twierdzy z pisemnym żądaniem poddania miasta bez walki. Odpowiedź Eugeniusza była odmowna. Wobec tego janczarzy rozpoczęli głównie nocą kopanie rowów, którymi podeszli na odległość 50 kroków od linii obronnych armii cesarskiej. Wkrótce też nastąpił ostrzał ciężkiej artylerii tureckiej na linie obronne Austriaków. Książe Eugeniusz nakazał ogień tylko z niektórych dział. Zamysł księcia odpierania ataku na niewielkim obszarze poza twierdzą nie potwierdził się, gdyż licząca ponad 150 000 ludzi armia turecka ustawiła się naprzeciwko twierdzy w formie półkola. Dnia 4.08. zarówno kawaleria cesarska jak i część piechoty stały jeszcze na drugim brzegu Dunaju. Aby nie zdradzać swoich planów militarnych Eugeniusz nie planował zbyt wcześnie ściągać oddziałów jazdy w odkryte rejony wokół twierdzy. Dopiero po południu został przedstawiony plan walki oddziałów piechoty, kawalerii oraz artylerii. Rankiem 5.08. przygotowano atak. Kawaleria, która rozpoczęła przekraczanie Dunaju znalazła się w pewnym momencie w krytycznej sytuacji, gdy dwa z mostów zostały przerwane przez dryfujące po rzece statki, które urwały się z kotwicy. Mało brakowało aby w wyniku tego zdarzenia los całej armii został przesądzony. Wielkim wysiłkiem udało się jednak w nocy naprawić oba mosty i kontynuować przeprawę. Przygotowania armii Eugeniusza nie umknęły uwadze Turków. Rankiem 5.08. armia turecka stanęła w całkowitej gotowości bojowej. Wkrótce nastąpił niespodziewany atak armii cesarskiej w sile 6 batalionów na prawe skrzydło janczarów (elitarnych oddziałów tureckich). Zaatakowani żołnierze tureccy rzucili się do ucieczki próbując znaleźć schronienie w wykopanych wcześniej rowach. Austriacy zdobyli baterię artylerii tureckiej (łącznie 10 dział), ustawioną w odległości zaledwie 100 m od własnych stanowisk. Tym samym atak wojsk cesarskich rozpoczął się pomyślnie. Jednak nie na wszystkich liniach frontu żołnierze Eugeniusza byli tak skuteczni. Turcy walczyli zaciekle i uporczywie, odrzucając żołnierzy cesarskich w kierunku ich szańców obronnych na prawym skrzydle oraz w centrum. Widząc to Eugeniusz próbował uporządkować słabnące oddziały prawego skrzydła. Dlatego nakazał przypuścić ponowny atak na lewe skrzydło janczarów, który spowodował załamanie dalszego ataku tureckiego. W chwile później do ataku przystąpiły kawaleryjskie oddziały rezerwy. Atak tych oddziałów spowodował, że sytuacja na całej linii fontu zaczęła wyraźnie zmieniać się na korzyść armii cesarskiej. W wielkiej panice żołnierze tureccy rozpoczęli odwrót chroniąc się w rowach. Dla wielu z nich jednak rowy te stały się swoistym grobem. Tureccy dowódcy nadaremnie starali się uporządkować uciekające resztki oddziałów. Cała armia turecka była w rozsypce i skierowała się w kierunku Belgradu. W trakcie bitwy wielki wezyr trzymał w rękach sztandar proroka. Gdy jednak jego poddani w wielkiej panice opuścili obóz i pozostało przy nim zaledwie paru wysoko urodzonych towarzyszy, rzucili się oni w samobójczym ataku na kawalerzystów cesarskich. W trakcie walki jedna z kul trafiła wezyra w głowę zabijając go na miejscu. Około godziny 12 w południe walka dobiegła końca. Bitwa , w której szala przetaczała się raz na jedną raz na drugą stronę trwała ogółem 5 godzin. W armii cesarskiej było 2122 zabitych, 2357 rannych, wśród nich 206 oficerów i 1574 padłe konie. Straty tureckie ciężkie są do oszacowania, były jednak wielokrotnie wyższe niż straty zwycięzców i mogły wynieść nawet kilkanaście tysięcy ludzi.

Eugeniusz Sabaudzki na koniu jako triumfator nad Turkami

W dniach 5 i 6.08 armia Eugeniusza odpoczywała na zajętych stanowiskach, po czym 7.08. pomaszerowała z powrotem na lewy brzeg Dunaju. Marsz w kierunku Belgradu i oblężenie miasta Eugeniusz przełożył na następny rok. Przez ten czas należało wzmocnić osłabioną armię i pozyskać brakujący materiał do budowy i naprawy statków.

Bitwa pod Temesvarem 1-10.10.1716 r.

Po krótkim wypoczynku książe postanowił uderzyć na twierdzę Temesvar. W dniu 25.08. jego armia podeszła pod miasto. W trakcie pośpiesznych prac oblężniczych Austriaków, Turcy w dniu 14.09. dokonali wypadu na obóz jazdy cesarskiej. Zostali jednak odparci ponosząc znaczne straty. Nie lepiej powiodło się oddziałowi jazdy w sile 20 000 ludzi dowodzonych przez Kurda Paszę, który próbował zdobyć stanowiska kawalerii cesarskiej pod miastem. Również tutaj ponosząc wielkie straty Turcy zostali odparci i zmuszeni do ucieczki. Po obu nieudanych atakach Turków, armia cesarska w dniu 1.10.1716 r. rozpoczęła szturm twierdzy. 12.10.1716 r. komendant twierdzy Mustafa Pasza wywiesił w końcu białą flagę. Tym samym Temesvar po 140 letniej dominacji tureckiej wrócił ponownie pod panowanie węgierskie. Po odzyskaniu twierdzy zarówno cesarz jak i sam papież obdarowali Eugeniusza wieloma zaszczytami. Jednak cesarz powtórzył swoje napomnienia : Eugeniusz powinien się w przyszłości znacznie mniej ,,eksponować". Nie chciał bowiem stracić swojego wybitnego feldmarszałka w wyniku kolejnej brawurowej akcji. Książe nie przejął się jednak cesarskim upomnieniem i w dalszym ciągu stanowiąc dobry przykład stał na czele swojej armii. Zwycięstwa pod Peterwardein i Temesvarem skutecznie uciszyły wszelkich oponentów Eugeniusza w zarówno w kraju jak i w Hiszpanii. Wkrótce książe przekonał cesarza do tego, że trwały pokój z Turkami będzie możliwy tylko w przypadku gdy Belgrad znajdzie się pod panowaniem cesarskim.

Bitwa pod Belgradem 16.8.1717 r.

Następnego roku 1717 doszło do kolejnej kampanii przeciwko zagrożeniu Tureckiemu w Europie i słynnej bitwy pod Belgradem, która uznawana jest dzisiaj jako przykład wielkiego kunsztu i odwagi Eugeniusza i jego żołnierzy. Przedsięwzięcie to tym się różni od poprzednich, że zostało przygotowane z największą starannością. Armia dowodzona przez księcia była obecnie doskonale zorganizowana i mobilna. Stanowiła ona ogromna siłę, największą w całej swojej historii. Również sprawa finansowania kampanii ze skarbca cesarskiego została pomyślnie załatwiona, dlatego morale żołnierzy było bardzo wysokie. Garnizon turecki tymczasem wzmocniony został liczbą 30 000 janczarów oraz zaopatrzony w prowiant na długi okres. Także w Adrianopolu stanęła ogromna armia gotowa do wymarszu w kierunku północnym. Nadzieje Eugeniusza aby liczbie 100 000 Turków przeciwstawić się siłami własnych żołnierzy nie spełniły się. Książe musiał poprzestać na liczbie 70 000 wojska. Poświęcił jednak wiele czasu na staranne techniczne przygotowania do nowej bitwy. Przejście obu rzek zawdzięcza przede wszystkim budowniczym mostów oraz silnej flocie Dunaju. Turkom nawet przez myśl nie przeszło, że Eugeniusz zdecyduje się zbudować mosty przez Dunaj. W okolicach Belgradu Dunaj był bardzo szeroki, ale liczne mielizny ułatwiały budowę mostów. W nocy z 14 na 15 czerwca 1717 r. trzy eskadry wojsk księcia Sabaudzkiego przekroczyły Dunaj. Po obsadzeniu przyczółków mostu, rzekę przekroczyła kawaleria. Tym samym jedno z najniebezpieczniejszych zadań całego przedsięwzięcia zostało szczęśliwie zrealizowane. Pod ciągłym ostrzałem z twierdzy, Eugeniusz rozpoczął oblężenie. Musiał się śpieszyć, gdyż im dłużej trwałoby obleganie twierdzy, tym większe byłoby prawdopodobieństwo wyjścia na jego tyły nadciągającej z odsieczą armii wodza tureckiego Paszy, który dysponował dwukrotnie liczniejszą armią niż Eugeniusz. Książe obawiał się także posiłków tureckich które wyruszyły z Banatu w celu odcięcia linii zaopatrzeniowych armii cesarskiej. Dzięki doniesieniom jednego ze swoich szpiegów Eugeniusz był dobrze poinformowany o posunięciach przeciwnika. Przezornie przygotował się zarówno do ataku jak i obrony. 28 lipca Turcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski zbliżającej się armii oblężniczej. Prawie każdego dnia Eugeniusz musiał się liczyć z atakiem przeciwnika. Gorszym zagrożeniem jednak od bliskości armii Paszy była dla niego coraz bardziej rozprzestrzeniająca się malaria. Wkrótce w szeregach armii cesarskiej wybuchła czerwonka, która mocno dziesiątkowała żołnierzy. Turcy bombardowali oblegających z dwóch kierunków- z twierdzy oraz przez armię Paszy z tyłów. Cesarskim zaczęło w pewnym momencie brakować nawet prowiantu, po tym jak osmanom udało się zdobyć kilka statków na Dunaju. Tymczasem we Wiedniu ponownie wybuchły poważne obawy o przyszłość kampanii.

Gdyby Turkom udało się wziąć armię Eugeniusza w kleszcze i zniszczyć ją, należało liczyć się z trzecim oblężeniem Wiednia. Eugeniusz wiele ryzykował, ociągając się z atakiem na przeciwnika. Nie był panem sytuacji i ciągle postępował przeciw wszelkim regułom. Wszystkie jego wcześniejsze zwycięstwa wydawały się tylko szczęśliwym zrządzeniem losu. Widząc przed oczyma katastrofę dla swojej schorowanej i okrążanej powoli armii, książe zdecydował się w końcu na brawurową ofensywę przeciwko Turkom. Powiedział wówczas: ,, albo ja wezmę Belgrad, albo Turcy wezmą mnie". O północy 16.8.1717 r. do ataku ruszyło 24 szwadrony kawalerii oraz 52 regimenty piechoty. Atak był całkowitym zaskoczeniem dla niczego nie spodziewających się oddziałów tureckich. Nie liczyli się oni zupełnie z tak szaleńczą decyzją (oraz taktyką ,,wszystko albo nic") rozpoczęcia ataku przez armię stojącą w obliczu okrążenia. Poranna gęsta mgła spowodowała nieco rozluźnienia w szeregach atakujących. Gdy w końcu wyjrzało słońce atakującym od tyłu Turkom udało się znacznymi siłami przebić przez lukę wytworzoną w szeregach armii cesarskiej. Jednak Eugeniusz na czele kawalerii błyskawicznie skierował się w kierunku zagrożonej pozycji. Pomimo odniesionej rany w ramię, dowódca bohaterskim przykładem pociągnął swoich żołnierzy do decydującego ataku. Z ogromnym impetem armia cesarska uderzyła i doszczętnie zmiotła przeciwnika. Tureccy obrońcy twierdzy bezsilnie przyglądali się zagładzie swojej armii. 22.sierpnia twierdza skapitulowała. Radość w Europie była ogromna, a książe Eugeniusz doświadczył ponownie osobistych podziękowań cesarza. Klęska pod Belgradem była dla Turków prawdziwym szokiem. Wkrótce zaczęli czynić starania o zawarcie pokoju, jednak czynili to zbyt opieszale.

Dopiero gdy Eugeniusz ponownie zagroził im nową kampanią, doszło do podpisania układu pokojowego w Passarowitz. W wyniku porozumienia Turcy zmuszeni zostali do wycofania się z większości zajętych terenów (ziemie węgierskie) na które nastąpił powrót wypędzonej ludności. Zasiedlanie tych terenów trwać miało jeszcze przez wiele lat aż do 1790 r.

Opracował : Jarosław Owczarzak na podstawie:

Klaus Kempf

1. Feldzüge des Prinzen Eugen von Savoyen
2. Prinz Eugen , Lernet-Holenia , Paul Zsolnay Verlag

---