Strukturalizm w badaniach literackich
W badaniach literackich tendencje strukturalne pojawiły się w zasadzie niezależnie od propozycji lingwistycznych. Były one rezultatem obserwowanego na przełomie wieków kryzysu metod genetycznych. Najmocniejsze pokrewieństwo łączyło strukturalizm z formalizmem rosyjskim. Powodem tego było:
1. jednym z twórców Praskiego Koła Lingwistycznego był formalista Roman Jakobson,
2. strukturalizm w czystej postaci odziedziczył po formalistach założenie, że dzieło literackie jest wypowiedzią językową.
Połączenie inspiracji płynących z poetyki oraz językoznawstwa doprowadziło do ukształtowania się strukturalnej teorii literatury, która w XX-wiecznej nauce o literaturze stała się dyscyplina przewodnią.
Inspiracje strukturalizmu w literaturoznawstwie doprowadziły do powstania:
teorii dzieła literackiego
koncepcji języka poetyckiego
teorii procesu historycznoliterackeigo
zarysu teorii komunikacji.
Teoria dzieła literackiego
Nowe podejście do literatury rozpoczął Mukarovsky, który w swej rozprawie „Próba strukturalnej analizy fenomenu aktorstwa” napisał, że dzieło jest strukturą tj. systemem składników zorganizowanych w złożona hierarchię, w ktrórej jeden składnik dominuje nad innymi. Mukarovsky przeanalizował udział takich czynników jak: instrumentacja głoskowa, tembr, intonacja, zasób leksykalny, i budowa syntaktyczna w konstrukcji znaczenia utworu. Udowodnił, że znaczenia poszczególnych składników wiersza (słowa, zdania, wersu) mają charakter dynamiczny . Każdy element wypowiedzi zyskuje pełny sens po włączeniu go do jednostki nadrzędnej. Obraz poetycki cechuje osłabiona więź z rzeczywistością. Istotną cechą poezji jest wieloznaczność. Mimo że głównym celem utworu jest oddziaływanie estetyczne poezja nie zatraca związku ze światem zewnętrznym. Dzieło odniesione jest do okoliczności zewnętrznych, takich jak osobowość poety, systemy gatunkowe, dominująca poetyka, a nawet ideologia.
Koncepcja języka poetyckiego
Analiza strukturalna jest konsekwencją tezy, że dzieło literackie stanowi strukturę, to znaczy sfunkcjonalizowaną całość, w której relacje są ważniejsze niż tworzywo. Jest koherentnym systemem, w którym elementy są wzajemnie powiązane, każdy z nich znajduje swoje miejsce i pełni określoną funkcję.
Pojęcie dzieła jako struktury znalazło się w tezach Praskiego Koła Lingwistyczego (1926-1948) - kierunku metodologicznego, który czerpał inspirację z prac genewskiego językoznawcy Ferdinanda de Saussure'a. Te inspiracje - przede wszystkim rozumienie języka jako systemu znaków, tworzących binarne opozycje, oraz postulat badań synchronicznych - spowodowały, że paryżanie: Jan Mukařovsky, Roman Jakobson i inni zaproponowali nowe podejście do literatury: w miejsce badań genetycznych - koncentrację na samym dziele, poszukiwanie w nim wewnętrznego porządku. Specyficzność poezji starali się opisać w opozycji do nie-poezji: do języka potocznego, komunikatywnego. Badali, czym język poetycki różni się od nie-poetyckiego.
1) Te obserwacje pozwoliły Jakobsonowi sformułować koncepcję funkcji poetyckiej jako swoistego nadmiaru, dodatkowego uporządkowania, zbędnego w zwykłej, potocznej komunikacji językowej. Istnieje jeden język (narodowy) i wiele praktyk funkcjonalnych. Wszystkie one podlegają zasadom gramatyki, chociaż wykorzystują je odmiennie. Poezja jest mową w funkcji estetycznej.
Funkcja poetycka manifestuje się w języku, stąd szczególny nacisk na język i wykorzystywanie w analizach literackich narzędzi lingwistycznych. Język stał się głównym przedmiotem obserwacji praskich strukturalistów. Jakobson mówił nawet o "poezji gramatyki" i "gramatyce poezji". Jego prace dają przykłady subtelnej i jednocześnie drobiazgowej analizy językowej, pokazują, że w poezji "znaczą" nawet elementy mniejsze niż wyraz: końcówka fleksyjna, budowa morfologiczna, zbieżności brzmieniowe. Bowiem w poezji nic nie jest bezinteresowne. Paralelizmy fleksyjne czy fonetyczne pociągają za sobą konsekwencje w sferze semantyki. Z kolei to samo nie zawsze znaczy tak samo: ta sama forma gramatyczna może pełnić inne funkcje składniowe. Jakobson pokazywał, że każdy element językowy może być obciążony dodatkową funkcją, każdy jest nośnikiem poetyckości tekstu i że rozdział na "treść" i "formę" nie ma sensu.
Lingwistyczny punkt widzenia doprowadził Jakobsona do kontrowersyjnej tezy, wyrażonej w artykule Poetyka w świetle językoznawstwa (napisanym specjalnie dla polskiego czytelnika), że poetyka winna stanowić dział lingwistyki. Bo jeśli tworzywem dzieła literackiego jest język, a specyfika dzieła polega na swoistym kształtowaniu języka, to literaturoznawca musi badać przede wszystkim język dzieła literackiego. W artykule tym Jakobson zauważa również, że poetyckość jest jedną z właściwości każdej wypowiedzi językowej. Z kolei utwór literacki nie jest niczym więcej niż tylko komunikatem językowym. Jako taki realizuje on ogólne mechanizmy mowy, i uczestniczy w powszechnych procesach porozumienia. Ma nadawcę i adresata, odwołuje się do kodu wypowiadania, wspólnego tym podmiotom. Coś mówi, kogoś wyraża, na kogoś działa.
W latach 60. strukturalizm się zmienia. Już nie Praga, ale Paryż (Roland Barthes, Algridas J. Greimas, Claude Bremond) i Tartu (Jurij Łotman, Sara Minc, Aleksiej Piatigorski, Boris Uspienski) stają się centrum strukturalizmu. Różnicują się języki badawcze, widoczne są w nurcie francuskim inspiracje antropologii strukturalnej Levi-Straussa. Dzieło literackie widzi się już w szerszym, kulturowym kontekście.
2) Roland Barthes (1915-1980) protestował przeciwko nazywaniu strukturalizmu szkołą. Dla niego była to po prostu "działalność", styl myślenia, sposób postępowania z dziełem literackim. A sposób ten według Barthesa sprowadza się do dwóch czynności: cięcia i składania. Badacz analizując utwór literacki musi najpierw dokonać cięcia: wyodrębnić elementy, a później odkryć system reguł, jaki je wzajemnie wiąże i zinterpretować te reguły, opisać funkcję poszczególnych elementów i odkryć ich "ideologię", tj. znaczenia filozoficzne, socjologiczne, antropologiczne. Badacz wykracza poza immanencję dzieła, interpretuje je w kontekście zjawisk kulturowych, jako tekst funkcjonujący obok innych "tekstów kultury" (termin Łotmana i Piatigorskiego). W ten sposób strukturalizm przeradza się w semiotykę - naukę o systemach znakowych.
Strukturalizm spowodował rozwój sztuki analitycznej w Polsce w latach 60., czego najlepszym dowodem są świetne zbiory analiz: Liryka polska. Interpretacje (red. J. Sławiński i J. Prokop), Czytamy utwory współczesne T. Kostkiewiczowej, A. Okopień-Sławińskiej, J. Sławińskiego; Czytamy wiersze (pod red. J. Maciejewskiego); Nowela, opowiadanie, gawęda, interpretacje (red. K. Bartoszyński, M. Jasińska-Wojtkowska, S. Sawicki).
Obok praktyki analitycznej rozwinęła się również teoria analizy i interpretacji. Na sesji metodologicznej w 1974 r. problematykę tę przedstawił Janusz Sławiński. Rozróżnił on analizę dzieła od interpretacji. Analiza to rozłożenie dzieła na prostsze elementy oraz opis relacji, jakie zachodzą między nimi. Analiza rozgrywa się w płaszczyźnie immanencji i pozwala oswoić utwór, znaleźć w nim to, co znane oraz wyznaczyć płaszczyzny odniesienia. Dzięki analizie możemy umieścić dzieło w jakimś tematycznym czy gatunkowym kontekście. Konfrontacja dzieła z kontekstem, ukazanie tego, co konwencjonalne i tego, co oryginalne, to domena interpretacji.
Konsekwencją strukturalizmu był odwrót od badań genetycznych i nacisk na immanentne cechy utworu literackiego, a także poszerzenie terenu badań: obiektem dociekań stały się nie tylko arcydzieła, ale inne "teksty kultury": folklor i literatura popularna (powieść kryminalna, piosenka), które pod pozorną różnorodnością ujawniały proste reguły budowy i których strukturę można było opisać.
Dlatego też zarzucano strukturalizmowi, że założenia analizy strukturalnej sprawdzają się właśnie w dziełach miernych, a nie przystają do arcydzieł, które nie zawsze są spójne. Inny zarzut wobec strukturalizmu dotyczy rezygnacji z wartościowania i wyeliminowania z dzieła autora, który zostaje zdepersonalizowany, ustępując miejsca różnym "podmiotom".
Proces historycznoliteracki
Relacja langue-parole określa teorię procesu historycznoliterackiego. Rozwój literatury rysuje się podobnie jak rozwój językoznawstwa w „Kursie językoznawstwa ogólnego”: jest przypadkowym następstwem systemów literackich. Określa to miejsce jednostki w historii literatury: osobowość, która jest empirycznym podmiotem twórczości, nie tworzy struktury literackiej. Nawet na najniższym poziomie, kształtując utwór literacki, pisarz realizuje tylko możliwości systemu.
System ten bywa rozmaicie określany. Dla strukturalistów polskich jest nim przede wszystkim tradycja literacka. Proces historycznoliteracki przebiega w obszarze literackiej langue, ale o tyle tylko o ile równocześnie rozgrywa się na poziomie indywidualnych paroles. Strukturaliści interpretują konkretne zjawiska literackie o charakterze niejęzykowym czy wtórnie językowym, takie jak gatunki, tradycja, kultura literacka, lektura, na wzór systemu językowego, przypisując im właściwości „językopodobne”. Porządek języka stanowi niejako matrycę, za pomoca której starają się oni opisać maksimum fenomenów historycznych.
Komunikacja literacka
Każda wypowiedź językowa zakłada stosunek nadawczo-odbiorczy, czyli elementarną sytuację komunikacyjną. Warunkiem zrozumienia wypowiedzi jest opanowanie jej kodu. Odbiorca powinien znać język, którym posługuje się nadawca. Dodatkowym czynnikiem jest konsytuacja, która łączy faktycznie dwa podmioty komunikacji. W wypadku wypowiedzi artystycznej owa konsytuacja jest oddalona lub wręcz zawieszona i dlatego o uczestnikach komunikacji literackiej można mówić na podstawie informacji implikowanych przez tekst. Osoba konkretnego autora jest w ujęciach strukturalnych zastąpiona przez pojęcia funkcjonalne, takie jak podmiot czynności twórczych czy dysponent reguł mówienia. Język, którym literatura się posługuje, stanowi realizację języka naturalnego, ale znaczenia wypowiedzi literackiej funkcjonują w obrębie całości nadbudowanych nad tym językiem, czy wręcz nie mający z nim nic wspólnego, takich jak gatunek, tradycja literacka, konwencja czy styl. Czytelnik, który ma zrozumieć dzieło literackie, powinien opanować kody ponadjęzykowe. Komunikacja literacka dokonuje się w języku, który nie jest tożsamy z mową: w języku norm literackich epoki, kierunku, kultury artystycznej. Kluczem do badań nad tą komunikacją są ustalenia poetyki historycznej.
1