3. Prasa społeczno-kulturalna i literacka XVIII w.
W 1765-95 nastąpił szybki rozwój prasy: wychodziło ok. 90 czasopism i gazet o przeciętnym nakładzie 300-1000 egz.; wzrosło jej znaczenie jako instrumentu polityki oraz rzecznika reform społ. i gosp.; gł. ośr. wydawniczym była Warszawa. Oprócz gazet informacyjnych pojawiły się czasopisma nauk., lit., obyczajowe (tzw. moralne) i ekon.. Do najważniejszych należały:
„MONITOR”, czołowe czasopismo społ.-moralne pol. oświecenia, wyd. 1765-85 w Warszawie (początkowo raz, następnie 2 razy w tygodniu) z inicjatywy i pod patronatem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zasadniczym wzorem, z którego czerpał pomysły redakcyjne i formy publicystycznej wypowiedzi było popularne w oświeconej Europie angielskie czasopismo ..Spectator". Nawiązywało także do tzw. małego „Monitora”, wyd. 1763 przez ks. A.K. Czartoryskiego
Wśród red: I. Krasicki (1765-67, przy współpracy Czartoryskiego), F. Bohomolec (1768), W. Mitzler de Kolof (1773-76); propagował (zwł. w pierwszym okresie) idee racjonalizmu, tolerancji rel., przemian społ.-polit. głoszonych przez król. obóz reform, zwalczał ciemnotę oraz obyczajowe i polit. przejawy sarmackiej ideologii szlachty; nawiązując do tradycji ang. czasopism „moralnych” (tzn. obyczajowo-kult.)
W latach 1764-1767 „Monitor" stał się ,,szkoła ideologii oświecenia polskiego oraz szkoła literacka, przez którą przeszła większość pisarzy pierwszej generacji stanisławowskiej".
Na łamach. "Monitora" rozwinięty sie krótkie formy wypowiedzi: esej, felieton, artykuł, reportaż, list do redakcji i odpowiedz, powiastka moralna i filozoficzna, portret i diariusz.
W miarę upływu lat nastąpił spadek zaangażowania ideowego ,,Monitora", obniżył się też jego poziom. Było to spowodowane klęską ośrodka królewskiego w starciu ze zwolennikami sarmatyzmu, a także zamieszkami trwającymi w kraju aż do I rozbioru.
Krotki okres ponownego ożywienia działalności ,,Monitora" nastąpił po 1773 r., w czasie tworzenia Komisji Edukacji Narodowej, lecz redaktorom pisma nie udało sie już zapobiec stopniowej marginalizacji tytułu.
Monitor" niewątpliwie miał ważny wpływ na rozwój kultury polskiej natomiast większej roli propagandowej nie odegrał. Dyskusjami toczonymi na jego łamach interesowały się tylko elity magnackie i szlacheckie skupione w warszawskich salonach. Przeciętny szlachcic nie był nim zainteresowany, a poglądy prezentowane w piśmie były mu obce, wręcz wrogie
„ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne z Różnych Autorów Zebrane”, pierwsze pol. czasopismo lit., ukazujące się, co tydzień 1770-77 w Warszawie (1770 pt. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne z Sławnych Wieku Tego Autorów Zebrane”); założyciel i red. J. Albertrandi, od 1771 — A. Naruszewicz. Nieoficjalny organ obiadów czwartkowych, propagujący m.in. zasady klasycyzmu stanisławowskiego.
W „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” debiutował m.in.: I. Krasicki (jako poeta), S. Trembecki, T.K. Węgierski, J. Szymanowski.