Orientacje badawcze w teorii wychowania
W ogólnej metodologii nauk występuje termin paradygmat. Oznacza się nim wyraźnie wyodrębniony, spośród innych, osób formułowania problemów badawczych, ustalenia zakresu badanego zjawiska, dobór metod oraz stosowanie określonej terminologii. Paradygmat jest pewnym wzorem prowadzenia badań dosyć powszechnie powielanym przez naukowców w pewnym momencie czasu. Na ogół nieznany jest moment jego pojawienia się i nie znani są jego autorzy. Raczej jest tak, że bywa on współtworzony przez wiele osób funkcjonujących w określonej epoce.
W naukach społecznych , słabiej rozwiniętych niż nauki przyrodnicze, stosuje się niekiedy termin mikroparadygmat. Już w samej jego nazwie występuje element oceny. Mikroparadygmat jest skromniejszą wersją paradygmatu, tak jak się go rozumie na gruncie nauk przyrodniczych i obejmuje tylko część nauk społecznych w pewnym okresie czasu. Mikroparadygmat nie zawładną bowiem wszystkich dyscyplin społecznych. W określonym momencie historycznym mogło występować kilka mikroparadygmatów nawet w obrębie jednej nauki. Sytuacja taka nie miała miejsca w historii nauk przyrodniczych. Tam panował jeden paradygmat w większości dyscyplin wiedzy.
Pojęcie mikroparadgmatu, jak zresztą większość terminów występujących w naukach społecznych, mimo że zostało przyjęte z obszaru ogólnej metodologii nauk, nie uzyskało semantycznej jednoznaczności. Badacze posługują się nim dosyć swobodnie. Termin ten stał się modnym i nieprecyzującym. Przyjęty z innej dyscypliny wiedzy pozbawiony został całego kontekstu teoretycznego. Stąd szafuje się nim powszechnie raczej jako chwytliwą nowiną niż uznanym i sprawdzonym terminem naukowym.
Szkołą naukową nazwano zespół osób podejmujących różne zagadnienia badawcze z obszaru jednej nauki lub dyscyplin pokrewnych, realizowane za pomocą takich samych metod, według określonej procedury postępowania badawczego, mieszczących się w takiej samej perspektywie teoretycznej i tworzących określony, pozytywny klimat emocjonalny związany z funkcjonowaniem wielu jednostek organizacyjno-badawczych. Szkołę naukową na ogół tworzył jeden wybitny profesor, który potrafił skupić wokół siebie grono znakomitych badaczy i stworzyć atmosferę twórczej pracy poprzez promowanie najzdolniejszych uczniów, propagowanie idei własnej szkoły w środowisku naukowym, poprzez wymierne osiągnięcia badawcze.
Pojęcie orientacja badawcza wskazuje na kierunek poszukiwań zarówno problematyki, jak tez sposobu gromadzenia wiedzy i jej publicznego prezentowania. Termin ten jest szerszy niż pojęcie szkoły naukowej i nie tak zobowiązujący do precyzyjnego stosowania jak mikroparadygmat badawczy.
Usuwa tez wszelkie niedobre skojarzenia związane z modą naukową polegającą na częstym stosowaniu danego terminu w różnych kontekstach teoretycznych bez próby redefinicji na gruncie danej nauki, zwłaszcza jeżeli został przejęty z innej dyscypliny.
Ale pojęcie orientacji badawczej również nie jest wolne od wieloznaczności. Orientacja oznacza koncentracje na jakimś ustalonym kierunku poszukiwań. Badacz eliminuje te dane które przesłaniają mu ów kierunek. Skupia swoje zainteresowania tylko na rozwiązaniu określonego problemu stojącego niejako w poprzek ustalonej przez niego, albo może intuicyjnie wyczuwanej drogi postępowania. Orientacja badawcza może wypływać z głębokiego przeświadczenia udokumentowanego już zgromadzonymi wynikami badań empirycznych, przeświadczenia wypływającego tez z tradycji. Ale może też ona być inspirowana tylko przez intuicje badacza. Ta zaś niekiedy prowadzi bardziej na manowce, a niżeli ku rozwiązaniu problemu.
Pomimo owych niedoskonałości termin orientacja badawcza jest bez wątpienia szerszy naukowo niż szkoła naukowa i węższy niż paradygmat. Może być on przydatny do analizy metodologicznych problemów teorii wychowania.
W dziejach teorii wychowania nastąpiło kilka orientacji badawczych, które dominowały w różnych okresach rozwoju. I tak pierwszą z nich, związaną najbardziej z tradycja pedagogiczna i jej związkami z filozofia i innymi naukami społecznymi, nazwać można tradycjonalistyczną. Poszukiwała ona wspólnych pól zainteresowań badawczych teorii wychowania i nauk blisko z nią współdziałających. Problemy wychowawcze sytuują się wówczas w kontekście zainteresowań badawczych innej nauki i poprzez zastosowanie różnych jej teorii próbuje się je rozwiązać.
Druga orientacja badawcza próbowała wprost opisać praktykę i ja objaśnić bez podejmowania jakichkolwiek założeń teoretycznych. Oczywiście taki podejście dogmatyczne bez założenia nie jest możliwe. Bowiem każdy człowiek, jak to podkreśla R.Leppert (1996), nosi w sobie własna, osobista teorię wychowania. Każdy ma swój pogląd na wiele problemów wychowawczych i każdy w jakiś sposób już interweniował w różnych sytuacjach społecznych. Tę orientację można nazwać fenomenologiczna na podkreślenie jej związków z jednym z nurtów filozoficznych występujących na przełomie XIX i XX wieku.
Teoretycy wychowania nie tyko zadawalają się czystym, bez założeniowym opisem zjawisk edukacyjnych, albo tylko tradycyjnym, wzorowanym na badaniach filozoficznych podejściem do wychowania. Niektórzy badacze wzorowali się na naukach przyrodniczych, gdyż uznawali to, że nie są one lepiej rozwinięte, znacznie dojrzalsze pod względem metodologicznym, a ich tezy poparte licznymi eksperymentami. Próbowali oni przenieść te wzory z rozwiniętych nauk przyrodniczych na grunt teorii wychowania, i stosować tu procedurę wziętą wprost z tamtych dyscyplin wiedzy. Taką orientację nazywa się niekiedy scjen tyczną, podkreślając jej teoretyczne zakorzenienie w filozofii neopozytywistycznej. Tutaj bada się zjawiska lub procesy zachodzące pomiędzy różnymi podmiotami za pomocą metod eksperymentalnych. Tylko taka wiedza którą można empirycznie zweryfikować, można ja uzyskać powtórnie w zbliżonych eksperymentalnie warunkach, jest wiedzą pewną i uzyskaną w toku procedury możliwej do przeprowadzenia przez innego badacza. Metoda badawcza jest tu równie ważna co sam przedmiot. Poprawność metodologiczna urasta zatem do rangi cnoty.
Komentując dotychczasowe rozwiązania można powiedzieć, że orientacja tradycjonalistyczna sytuuje się w historycznym kontekście rozwoju pedagogiki. Podkreśla się tu ciągłość problematyki wychowania i niemożność nagłego oderwania się od wspólnego pnia intelektualnego, jakim była zawsze dla pedagogiki filozofia. Orientacja druga-fenomenologiczna i trzecia-scjentystyczna próbują przezwyciężyć ograniczenia teorii wychowania wynikające z jej bliskich związków z innymi dziedzinami nauki. Orientacja fenomenologiczna poprzez ciągłe odwoływanie się do praktyki, a scjen tyczna poprzez maksymalna obiektywizację procesu badania zjawisk wychowawczych.
Funkcje teorii wychowania
Każda nauka pełni różne funkcje. Na ogół przypisuje się im jako podstawową funkcję poznawczą. Nauka bada świat, po to, aby zrozumieć prawa nim rządzące i niejako tan świat oswoić dla ludzi. Nauki humanistyczne badające wytwory działalności człowieka pełnią jeszcze inną funkcję, a mianowicie dostarczają ludziom kryteriów oceny i analizy dzieł stworzonych przez człowieka. Studiując dzieła krytyczne-artystyczne czytelnicy wyrabiają sobie osąd estetyczny o danym dziele, epoce, czy nawet całej dziedzinie twórczości artystycznej. Z kolei nauki techniczne, obok funkcji poznawczej, pełnia także inną-funkcję weryfikacyjną. Sprawdzają one niejako na różne sposoby ustalenia badaczy z nauk podstawowych, jak na przykład z różnych dziedzin fizyki, w poszczególnych dziełach technicznej działalności człowieka. Jest to weryfikacja naukowa a nie praktyczna.
Teoria wychowania pełni funkcję nie tylko poznawczą, ale także oceniającą i prognostyczna. Funkcja poznawcza związana jest szczególnie z diagnozowaniem rzeczywistości wychowawczej. Teoria wychowania ustala warunki funkcjonowania wychowanków, „repertuar” stosowanych środków wychowawczych, ustala genezę różnych zjawisk edukacyjnych. Opisuje rzeczywistość wychowawczą, stosując różne metody badawcze (o dużych walorach obiektywności). Uzyskany materiał poddaje się analizie statystycznej i teoretycznej (jakościowej). Przedmiotem diagnoz teorii wychowania są poszczególne elementy struktury procesu wychowania.
H Muszyński uważa, iż jednym z najważniejszych elementów badania rzeczywistości wychowawczej jest stawianie hipotez w formie projektów edukacyjnych, a następnie ich weryfikacja w praktyce. S.Ziemski w pracy poświęconej istocie diagnozy wyraził pogląd, iż prognoza jest ostatnim elementem dobrej diagnozy. Na podstawie dogłębnej analizy stanu rzeczy badacz wykrywa dominujące w rzeczywistości tendencje rozwojowe jakiegoś zjawiska. Stawia on prognozy dotyczące przebiegu i faz rozwojowych różnych procesów. Tak też teoria wychowania stawia, na podstawie zebranego materiału empirycznego, prognozy dotyczące rozwoju problematyki i metod badawczych oraz konstruuje optymalny w dawnych warunkach model funkcjonowania różnych instytucji wychowawczych.
Można zatem powiedzieć, że teoria wychowania opisuje i wyjaśnia badanie zjawiska (funkcja deskryptywna, diagnostyczna), następnie poddaje owe zjawiska ocenie z punktu widzenia systemu wartości obowiązujących w danym kręgu społecznym (funkcja oceniające, ewoluatywna ), a także prognozuje kierunki rozwoju rzeczywistości i na ich podstawie konstruuje projekty działań edukacyjnych (funkcja prognostyczna, projektująca).
Co to jest Paradygmat?
Co to jest Mikroparadygmat?
Co to jest Szkoła naukowa?
Co to jest Orientacja?
Co to jest Orientacja badawcza?
Co to jest Tradycjonalistyczna orientacja badawcza i na czym polega?
Co to jest fenomenologiczna orientacja badawcza i na czym polega?
Co to jest Scjentystyczna orientacja badawcza i na czym polega?
Co to jest Teoria wychowania?
Jakie są i co oznaczają funkcje teorii wychowania?
Jakie są poglądy H. Muszyńskiego i S. Ziemskiego?