STANISŁAW LUBOMIRSKI

Stanisław Lubomirski urodził się w 1642 rok. Urząd marszałka koronnego otrzymał za działalność dyplomatyczną oraz poparcie Jana III Sobieskiego na króla 1676. Prowadził ożywioną działalność polityczną nawet w organizacji antykrólewskiej, za co posądzony został o zdradę. Ze względu na swe liczne znajomości wśród najważniejszych ludzi Europy (m.in. z Ludwikiem XIV) oraz rozległe wykształcenie został uznany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli baroku.

Ani jeden pisarz XVII wieku, nie wyłączając Krzysztofa Opalińskiego i Fredry, nie cieszył się taką poczytnością i sławą za życia i długo jeszcze po śmierci, jak marszałek koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski - "Salomon polski" i "mądry marszałek", jak go nazywali wielbiciele jego mądrości.

Największą sławę przyniosło Lubomirskiemu jego pismo łacińskie, wydane po raz pierwszy w roku 1699 o długim tytule: ''O ułudzie rad księga jedna, w której ułudę i prawdę spraw ludzkich jasno udowadnia się racjami politycznymi i moralnymi i wykłada się pod postacią dialogu.'' O wielkim zainteresowaniu tej książki świadczy fakt, że jeszcze za życia autora rozchwytano sześć (czy nawet siedem) wydań, a i po śmierci Lubomirskiego przez długi czas ją czytywano.

W całej literaturze staropolskiej nie ma nic, co by sprawiało tak przygnębiające, jak ta książka. Uosobiona Ułuda (Vanitas) rozmawia z uosobiona Prawdą (Veritas) o różnych sprawach politycznych, a więc o sejmach, o sejmikach, o przymierzach i związkach, o skarbie i wojsku, o pokoju i wojnie itd.: autor nie mówi wprawdzie, że te wszystkie sprawy dotyczą Polski, ale nietrudno dostrzec, że ma na myśli swój własny kraj. Każdą rozmowę zaczyna Ułuda, dzieląc się z Prawdą swymi "radami", zmierzającymi do uzdrowienia kraju; na co odpowiada Prawda, że się te pomysły na nic nie przydadzą, każdy z nich bowiem ma wprawdzie dobre strony, ale jeszcze więcej złych. Weźmy na przykład początek rozmowy trzynastej, "O sejmie walnym koronnym". [Przekład Franciszka Bohomolca (wyraz "Znikomość" zastąpiono wyrazem "Ułuda").]

1

UŁUDA

Jutro

UŁUDA

Jutro za boską pomocą zacznie się sejm.

PRAWDA

Jutro też zaraz masz myśleć, jako się ma skończyć. Dobrze zaczniesz, jeśli go do końca zaczniesz. Żadna sprawa nie jest dobrze poczęta w samej rzeczy, która wprzód nie jest dokończona w myśli. Jutro wprawdzie zacznie się, jeśli Bóg da, ale dobrze się nie skończy, jeśli ty nie dasz.

UŁUDA.

Posłowie ziemscy już się zeszli do izby.

PRAWDA.

Winszuję; będą niebiescy jeśli zgodni.

UŁUDA.

Wszyscy naprzód słuchali Mszy Wielkiej o Świętym Duchu.

PRAWDA.

A przecie nie widzę, żeby co odebrali z darów Ducha Świętego oprócz różności Języków ...

UŁUDA.

... Senat poda środki, wielce potrzebne do bezpieczności i potęgi Rzeczypospolitej.

PRAWDA.

Wiele radził Maryjusz, Fabijusz, Kato i Brutus, mężowie doskonali, nader roztropnie i potrzebnie, ale skutek to zganił ... I wojsko, które Rzymianie przeciwko Antoniuszowi wygotowali, na Rzeczpospolitą obróciło się.

UŁUDA.

Znajdzie się sposób i stanie zgoda na trzymanie jak najpotężniejszego wojska, i na punktualne jemu płacenie.

PRAWDA.

I w tej materyi, tak potrzebnej Rzeczypospolitej, niepewny znajdziesz pożytek. Bo jeżeli przyczynisz wojska, będziesz podejrzany obywatelom; jeżeli nie, w pogardzie będziesz u nieprzyjaciół; trzeba będzie uważyć, jaki postrach mieć wolisz, zagraniczny czy domowy. Nadto największa będzie przeszkoda w tej rzeczy od samej Rzeczpospolitej, aby ci punktualnie mieli płacić, których wolność do niczego ściśle nie obowiązuje z przymusu ...

UŁUDA.

Po odprawionych wotach senatu posłowie z powiatów powrócą do swojej poselskiej izby, aby tam układali konstytucyje potrzebne Rzeczpospolitej, według żądania od powiatów sobie w instrukcyjach danego, i te znowu odeślą do senatu, aby za zgodą wszystkich utwierdzone były.

PRAWDA.

Powrócą do swojej izby posłowie, nie wątpię; ale powracają się do morza wody słodkie - i stają się słone; powracają i mgły na ziemię, ale spuszczają i deszcze i grady; powraca się wiosna z fiołkami, ale kwitną razem ciernie. Tak mnóstwo rady w przeciągu czasu odradzają się z żądaniu [tj. posłowie przestaną radzić o Rzeczpospolitej i będą żądali własnych korzyści]; […] 2

I tak jest ciągle: kiedy Ułuda wystąpi z jakimś pomysłem, zawsze Prawda wylewa na nią strumień zimnej wody. Wprawdzie to, co mówi Prawda, nieraz jest słuszne i mądre (na przykład zdanie, że "nigdy bardziej obawiać się nie mamy nieprzyjaciela jako podczas pokoju"), ale główna jej rola polega na wątpieniu, czy warto się trudzić myślą mającym na celu dobro państwa, skoro wszystkie są bezskuteczne. Można być pewnym, że niejeden szlachcic przeczytawszy pismo De vanitate consiliorum uznał, że nic się zrobić nie da i wracał do hulanek i obijania się.

Przez ten sceptycyzm pismo to było dla Polaków straszliwą trucizną, usypiało je i obezwładniało. "Gdy serce nie chce, rozum nie pomoże ... a gdy się w serce co potężnie wpije, - ni gwałt ni rozum tego nie wybije" - są to własne słowa Lubomirskiego; ale cóż po tym, kiedy mu się miłość ojczyzny nie wpiła potężnie w serce.

3

---