MOTYWY ZACHOWANIA CZŁOWIEKA
„Dlaczego ludzie wiedzą, co jest ważne w życiu, a jednak robią inaczej?”
Stosunkowo niedawno psychologia zaczęła zajmować się zdrowym człowiekiem, jego potrzebami i motywacją działania. Dużą rolę odegrali tu „psychologowie humanistyczni”, m.in. Abraham Maslow, którzy spojrzeli na człowieka, jako na istotę z gruntu dobrą, ciekawą świata i dążącą do rozwoju swojego JA.
Według Maslowa, motywacja działania człowieka zmienia się w miarę zaspokajania potrzeb na coraz wyższych szczeblach rozwoju osobowości. Potrzeby człowieka mają charakter hierarchiczny, muszą więc być zaspokajane w odpowiedniej kolejności: najpierw musi być zaspokojona potrzeba niższa w hierarchii, tak, aby można było efektywniej zaspokoić potrzebę wyższą.
Najbardziej elementarne są potrzeby fizjologiczne: potrzeba pożywienia, schronienia i ubrania.
Druga w hierarchii, potrzeba bezpieczeństwa staje się istotna dopiero wtedy, kiedy pierwsza jest w miarę zaspokojona. Człowiek w stanie skrajnego głodu będzie myślał przede wszystkim o jedzeniu i dopiero po napełnieniu żołądka może zająć się wyższą potrzebą bezpieczeństwa.
Kiedy zapewnione jest bezpieczeństwo - fizyczne, finansowe, jak również emocjonalne - pojawia się potrzeba przynależności i miłości. Człowiek jest istotą socjalną i potrzebuje być kochany, lubiany i uznawany przez innych.
Kolejną, czwartą w hierarchii jest potrzeba poczucia własnej wartości, wiążąca się z szacunkiem dla samego siebie
Maslow twierdził, że ludzie, którzy nie mają zapewnionego bezpieczeństwa emocjonalnego oraz odpowiedniej dawki miłości, nie są w stanie zaspokoić potrzeby poczucia własnej wartości. Wiele osób czuje się zagubionych właśnie na tym etapie - na etapie szacunku dla samych siebie. Jest to o tyle ważne, że stanowi hamulec w rozwoju osobowości i praktycznie nie pozwala na zaspokojenie następnej w hierarchii:
Potrzeby samorealizacji - i tutaj wkraczamy na bliskie nam - jeśli chodzi o sferę zawodową - obszary. Na potrzebę samorealizacji składają się bowiem:
potrzeba rozwoju osobistego,
potrzeba odnoszenia sukcesów,
potrzeba awansu w pracy.
Początkowo Maslow ograniczał się do pięciu szczebli w swojej hierarchii potrzeb, po czym dodał jeszcze dwa dodatkowe: potrzebę piękna i potrzebę prawdy. Są to bez wątpienia potrzeby wyższego rzędu, przez niektórych odczuwane bardzo mocno, przez niektórych wcale.
Istnienie potrzeby piękna występowało w różnych kulturach, nawet w okresie życia jaskiniowego (dowodzą tego chociażby obrazki na ścianach jaskiń). Są ludzie, którzy rozpaczliwie wręcz tęsknią do pięknych przedmiotów, pięknych krajobrazów, pięknej muzyki, natomiast zdecydowanie źle czują się w otoczeniu brzydoty.
Potrzeba prawdy zdaje się być najwyższą potrzebą człowieka - tego najedzonego, bezpiecznego, kochanego, kochającego siebie i innych. Jak to, naprawdę, jest z tą świadomością, reinkarnacją, duchem i materią? Czy komputery są następnym etapem ewolucji, czyli naszymi spadkobiercami na ziemi? Kto reżyseruje nasze niesamowite zbiegi okoliczności? Pytania można by mnożyć. Oczywiście nie wszystkich one dręczą.
Maslow zwrócił uwagę na rzecz bardzo interesującą: otóż zaspokojenie potrzeb wyższych nie powoduje ich zaniku. Wręcz przeciwnie, człowiek odczuwa je jako przyjemne i będzie dążył do ich wzmocnienia. Małe sukcesy rodzą chęć odniesienia większych.
Motyw strachu
Kiedy pojawiają się działania „strachliwe”? Wtedy, gdy się boimy - konsekwencji, represji, kary. Strach działa różnie na poszczególnych ludzi, może powodować ucieczkę, albo walkę.
Motyw korzyści
Zachowania kierowane motywem korzyści podlegają ciągłej kalkulacji „koszta⇔efekty”. Nie ma tu miejsca na wewnętrzną satysfakcję, podobnie jak w przypadku działań podejmowanych ze strachu.
Motyw wartości
Czym są wartości? Mówimy często o wartościach moralnych, religijnych, prawnych, zawodowych, estetycznych itd. Pewne wartości wynosi się z domu (moralne, religijne), ze szkoły, przejmujemy wartości od ludzi, z którymi się stykamy.
Jest takie powiedzenie: „Każdy człowiek zastanawia się nad sobą, tylko wariat nie myśli”. Każdy, albo prawie każdy człowiek ma też system wartości, który wypracowuje przez całe swoje życie i którym się kieruje. Zachowania zgodne ze standardami osobistymi, z tym co my sami uznajemy za słuszne, cenne, wartościowe zaspokajają potrzebę godności. A bez zaspokojenia tej potrzeby człowiek nie może normalnie funkcjonować.
SYTUACJA POKUSY I SYTUACJA UPOKORZENIA
JAKO SYTUACJE TRUDNE
„Dlaczego ludzie wiedzą, co jest ważne w życiu, a jednak robią inaczej?”
Potrzeba posiadania wartości to sposób na wypracowanie własnej godności. Człowiek postępujący uczciwie, a więc kierujący się w praktyce wartością, jaką jest uczciwość, pracuje na swoją godność. Można powiedzieć, że realizując wartości, zyskujemy godność. Człowiekowi nie można odebrać jego godności. Ale on sam, swoim postępowaniem, może tę godność utracić.
Nie ma nic złego w zarabianiu pieniędzy pod warunkiem, że nie pozostaje to w sprzeczności z przyjętym systemem wartości. Jeżeli „staje to w poprzek” wartości, mamy do czynienia z sytuacją pokusy.
Namawianie człowieka do złego, i poniekąd korzystnego uczynku to nic innego jak stawianie go w sytuacji pokusy i podsuwanie mu usprawiedliwień - rzecz w tym, aby zechciał je uznać za wiarygodne.
Na pokusę wystawiani jesteśmy zawsze, ponieważ zawsze jest do wyobrażenia jakaś korzyść, po którą można sięgnąć kosztem jakiejś wartości.
Spośród wielu dążeń człowieka w sytuacji pokusy dominują dwa:
dążenie do korzyści,
dążenie do zachowania zgodnego z cenionymi przez niego wartościami i wynikające z potrzeby godności.
WARTOŚĆ → JA → KORZYŚĆ
Problem polega na tym, że nie da się zaspokoić tych dwóch dążeń naraz. Sięgnięcie po korzyść jest moralnie naganne, zaś zachowanie zgodne z cenionymi wartościami nieuchronnie powoduje utratę korzyści.
W zdecydowanej większości po korzyść w sytuacji pokusy sięgają ludzie, którzy cenią sobie uczciwość i na co dzień postępują uczciwie i rzetelnie. Sięgają po naganną korzyść, bo uważają, że mogą tak postąpić, ponieważ w tej konkretnej sytuacji można - ich zdaniem - uczynić wyjątek od reguły powołując się np. na jakieś okoliczności.
Wiarygodność usprawiedliwień bierze się z poparcia udzielonego człowiekowi przez osoby dla niego znaczące lub przez grupę, w której żyje, np. kolegów z pracy.
Wszędzie tam, gdzie zdarza się, że całe grupy ludzi wystawione są na sytuację pokusy, a tak właśnie jest w administracji publicznej, stale obserwujemy konflikt pomiędzy dążeniem do wartości, a dążeniem do korzyści.
Konsekwencją tego jest wytworzenie przez takie grupy podkultury usprawiedliwień.
Zjawisko to polega na tym, że ludzie podzielają pewne specyficzne przekonania pozwalające im sięgać po korzyść w najczęściej przez nich spotykanych sytuacjach pokusy, bez odczuwania dysonansu moralnego. Jeżeli mogą przy tym liczyć na aprobatę grupy, to poczucie dysonansu moralnego znacznie maleje.
Przynależność do takiej podkultury powoduje, że jej uczestnicy nadal z przekonaniem podtrzymują wartości i normy uczciwego postępowania, lecz „wycinkowo” w sytuacjach, które dotyczą ich samych lub ich grupy, sięgają po moralnie naganne korzyści.
Najczęściej ludzie nie szukają jakichś wyjątkowych tłumaczeń na usprawiedliwienie swych uczynków, lecz oglądają się na to, co robią inni i idą ich śladem.
Przykład lub aprobata otoczenia są podstawą wiarygodności najczęściej spotykanego usprawiedliwienia: „Wszyscy tak robią, to nie może być nic złego”. Najbliższe środowisko głośno lub milcząco to akceptuje, co pozwala każdemu z osobna uważać, że jest to w porządku.
Jak przerwać proces uzgadniania usprawiedliwień?
Trzy istotne cechy tego procesu, a mianowicie:
ciągłość
jawność
bezwyjątkowość
Proces uzgadniania usprawiedliwień trwa w grupie dopóty, dopóki staje ona przed powtarzającymi się sytuacjami pokusy. Przerwanie tego procesu powoduje, że uzgodnione usprawiedliwienia tracą wiarygodność (stają się zbędne).
Ludzie uzgadniający usprawiedliwienia są przekonani, że nie mają się czego wstydzić - otwarcie, jawnie mówią o tym, co czynią w gronie porządnych, znających się ludzi.
Proces uzgadniania usprawiedliwień wymaga bezwyjątkowego uczestnictwa wszystkich członków grupy. Wystarczy jeden sprawiedliwy, żeby ten proces przerwać.
Sytuacją, która powoduje znacznie silniejszy stres i znacznie poważniejsze deformacje w postawach ludzi niż sytuacja pokusy jest sytuacja upokorzenia. Jej istota polega na tym, że zachowanie zgodne z wartościami cenionymi przez człowieka pociąga za sobą dotkliwą karę, zaś uniknięcie tej kary (połączone ewentualnie z jakimiś korzyściami) możliwe jest tylko przez wyraźne zaprzeczenie cenionej wartości słowami i zachowaniem.
Tu zachować się godnie jest znacznie trudniej, niż w sytuacji pokusy. Bywa tak, że postępowanie zgodne z cenionymi wartościami wymaga nie lada odwagi, jeśli kara za obstawanie przy tym, co uważamy za słuszne, jest dostatecznie surowa. Stąd większość ludzi idzie na kompromis, szukając gwałtownie usprawiedliwień. Te usprawiedliwienia pozwalają „zachować twarz” i niezbędne minimum ludzkiej godności.
AUTONOMIA I RELACYJNOŚĆ
Usprawiedliwienia - nawet najbardziej wiarygodne - nie zaspokajają potrzeby godności, lecz tylko chronią ją przed deprywacją. Tymczasem człowiek, żeby móc normalnie funkcjonować, musi posiadać minimum poczucia własnej wartości i godności, czyli musi zaspokajać potrzebę godności, a nie tylko ją chronić. Każdy człowiek - minister i ślusarz, biznesmen i żebrak - potrzebuje tego w równym stopniu, i każdy z nich na swój sposób musi tego dokonać. Potrzebne są nie tylko usprawiedliwienia, lecz także uczynki „właściwe i słuszne”, które są zgodne z tym, co sami osobiście uważają za właściwe i słuszne.
Ludzie z reguły tworzą pozytywne wyobrażenia o sobie: uważają się za rozsądnych, odpowiedzialnych, rzetelnych, uczciwych, przyzwoitych itd.
Jeżeli uświadomimy im, że jakieś ich zachowanie jest sprzeczne z tym idealnym obrazem, będą się czuli „niezręcznie”, „głupio” lub wręcz „niegodnie”.
Powstaje wówczas dysonans godnościowy, który cechuje się sprzecznością pomiędzy przekonaniem o własnych przymiotach a dokonywanymi uczynkami.
Podstawowym sposobem zaspokajania potrzeby godności jest dokonywanie „godnych uczynków” - tzn. uczynków zgodnych z tym, co osobiście uważamy za słuszne, cenne, wartościowe. Taką zgodność nazywamy autonomią godnościową (moralną). W człowieku kształtuje się poczucie tożsamości (wiem, kim jestem) i poczucie wartości (wiem, jaki jestem).
Zgodność zachowania z wyznawanymi wartościami w pełni zaspokaja potrzebę godności. Zaspokaja tę potrzebę jak woda pragnienie.
ANOMIA I ETOS
Przyczyna nie leży w tym, że brakuje im norm i nie cenią sobie uczciwości i sprawiedliwości, nie powoduje tego też wyjątkowo silna potrzeba lub niedostatek. Nie sięgają po korzyść mówiąc zarazem cynicznie o sobie „Kradnę, jestem łajdakiem, i cóż w tym złego?”. Przeciwnie, dbają o to, aby móc powiedzieć „Nic złego nie zrobiłem, w tych okolicznościach każdy by tak postąpił, ja nadal jestem uczciwym człowiekiem”.
Ludzie ci sięgają po naganną korzyść tylko wtedy, gdy ich zdaniem mogą tak uczynić bez naruszenia dobrego mniemania o sobie. Mają wiarygodne usprawiedliwienia na okoliczność popełnianego uczynku, dalej więc cenią sobie uczciwość i pozostają w swym mniemaniu uczciwi. Taki stan nazywamy anomią.
Ludzie w stanie anomii, inaczej mówiąc anomicy, cenią sobie wartości i normy z nich wynikające, ale ich nie przestrzegają.
Przeciwieństwem anomii jest etos, czyli taki stan, w którym ludzie cenią określone wartości i wynikające z nich normy oraz bezwzględnie, bez wyjątku je podtrzymują.
Stuprocentowy etos jest stanem idealnym, niemożliwym do osiągnięcia. Ale dążenie do świadomego tworzenia etosu jest nader pożądane, gdyż zaspokaja (a nie tylko chroni) poczucie wartości i godności pracowników. Na szczęście nie grozi nam też osiągnięcie stanu stuprocentowej anomii.
Zasada jest prosta: im więcej etosu, tym mniej anomii - i odwrotnie.
1