Wczesna twórczość Goethego

Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) był najwybitniejszym przedstawicielem niemieckiej literatury okresu „burzy i naporu”. Urodził się w 28 sierpnia 1749 roku, w bogatej mieszczańskiej rodzinie radcy cesarskiego (jego ojciec był prawnikiem z wykształcenia). Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w rodzinnym Frankfurcie nad Menem, gdzie otrzymał staranne wykształcenie. W wieku 16 lat, zgodnie z życzeniem ojca, podjął studia prawnicze w Lipsku, gdzie zabłysnął poezją anakreontyczną. Nie pałał jednak szczególna miłością do wybranego dla niego kierunku studiów i korzystając z wolności, rzucił się w wir wielkomiejskiego życia Lipska, które było wówczas jednym z większych centrów kulturalnych i naukowych Niemiec. Nie musząc liczyć się specjalnie z pieniędzmi, prowadził burzliwe życie, nie stroniąc od różnych uciech. W tym czasie sięga po pióro i powstają jego pierwsze wiersze, głównie erotyki i pieśni, które wyda anonimowo w roku 1769.

Pobyt w Lipsku, trwający 3lata, zakończył się ciężka choroba poety (nieustanna zazdrość o Kätchen Schönkopf, córkę właściciela pensjonatu, doprowadziła go do kryzysu psychicznego), która zmusiła go do powrotu do domu i poddania się długiej rekonwalescencji. Troskliwą opiekę w tym okresie sprawowała nad nim przyjaciółka matki, Zuzanna von Klettenberg. Pod jej wpływem Goethe zainteresował się mistyką, filozofią przyrody i alchemią. Było to dość zaskakujące przeistoczenie się Goethego z fircykowatego „złotego” studenta w statecznego młodego człowieka. Taki stan rzeczy nie trwał jednak długo. Na wiosnę 1770 roku podjął poeta ponownie studia prawnicze, lecz tym razem w Strasburgu. W tym właśnie okresie przeżywa gorącą miłość, a obiektem jego uczuć jest Fryderyka Brion, córka wiejskiego pastora z Sensenheim. Romans zakończył się jednak tragicznie dla Fryderyki - Goethe uwiódł ją, a potem porzucił (nb. pogłos tej historii odezwie się w Fauście).

Szuka natchnienia w poezji ludowej, u Szekspira i w powieści oświeceniowej. Przyjaźni się z Herderem.

Po ukończeniu studiów w Strasburgu powraca po raz kolejny do rodzinnego miasta, by rozpocząć tam praktykę adwokacką. Nie był mu jednak pisany los prawnika. W maju 1772 roku decyduje się na wyjazd do Wetzlaru, gdzie praktykował przy Sądzie Najwyższym Rzeszy. Zakochuje się w narzeczonej swego przyjaciela, Charlotcie Buff.

Od 1775 roku aż do śmierci poety Weimar był głównym miejscem jego działalności. Goethe osiadł w tym mieście, zaproszony przez osiemnastoletniego podówczas księcia, Karola Augusta. W pierwszych latach obydwaj młodzieńcy prowadzili hulaszczy tryb życia, wywołując niejednokrotnie zgorszenie dworu. Z czasem Goethe zajął się poważnie sprawami księstwa. W roku 1782 otrzymał dyplom szlachecki i stanowisko prezydenta Izby Finansów. Niestrudzenie czynny jako reformator i działacz państwowy , porządkuje komunikację, armię księstwa, zajmuje się sprawami rolnictwa i przemysłu; reformuje również uniwersytet w Jenie. Miłość, która w tym czasie żywił do Charlotty von Stein, siedem lat starszej od siebie mężatki, wywarła uspokajający wpływ na jego bujny temperament. W 1779 roku wyrusza razem z księciem w podróż do Szwajcarii.

Działalność Goethego na dworze weimarskim odbiła się bardzo niekorzystnie na jego twórczości. Również romans z panią von Stein zaczął po latach nużyć poetę. We wrześniu 1786 roku Goethe wyjechał potajemnie do Włoch, by spędzić tam dwa beztroskie lata.

Miłość do Fryderyki Brion zmuszała pisarza do poszukiwania właściwych form wyrażenia spontanicznego uczucia w twórczości lirycznej. Na jego Pieśni z Sesenheim (Sesenheim) złożyły się proste, krótkie wiersze, pełne czystego, bezpośredniego, serdecznego, niejednokrotnie prawie dziecięcego wyrazu uczuć, utwory, w których młody, zakochany poeta, pełen miłosnego entuzjazmu opiewa swa promienną młodość. Wiersze te, w których sięgał chętnie do wzorca pieśni ludowej, po raz pierwszy w literaturze niemieckiej mają charakter czysto subiektywny, oddają w sposób niefałszowany przeżycia. Żaden poeta niemiecki nie potrafił dotąd tak prawdziwie opiewać uczuć miłości. W Pieśni majowej (Maifest) miłość i upojenie łączą się z rozkwitającą na wiosnę przyrodą w organiczną całość, a młodość i optymizm są wyrazem bujnego procesu życia. Poczucie jedności poety z budzącą się naturą znajduje wyraz w radosnym, dźwięcznym i uroczystym języku. Zakochani to część przyrody radującej się majem.

Wielka poezja może, zdaniem młodego Goethego, sięgać do języka ludowego bądź też „demoniczno-genialnego”. Cech geniuszu - to oryginalność i wewnętrzna konieczność procesu twórczego. W pełnych mocy hymnach podjął poeta próbę przedstawienia uczuć geniusza w oparciu o panteistyczne pojmowanie świata. W wierszach pełnych optymizmu i poczucia własnej mocy opiewa Goethe bohaterów niezwykłych , potęgę przyrody, wielką miłość, zastanawia się nad zagadką czasu i śmierci. Znane hymny to m.in. przetłumaczony przez A. Mickiewicza wiersz pt. Podróżny (Der Wandrer), Pieśń Mahometa (Mahomets-Gesang), Prometeusz (Prometheus). Pisane są one w wolnych rytmach, tzn. wersy mają różną długość i różną ilość przycisków przy nieregularnej liczbie sylab nieakceptowanych, a strofy mają różną budowę. W ten sposób uzyskał poeta formę bardzo swobodną, odpowiadającą bogactwu przeżyć psychicznych. Układ słów dostosowuje do kolejności wyobrażeń, a zdania kształtuje według następstwa psychicznego: najpierw spostrzeżenie, później pomysł i zrozumienie przyczyny. Zadaniem swobodnej składni jest bezpośrednie dostosowanie słowa do nasuwających się skojarzeń obrazowych. Hymny stanowią szczytowe osiągnięcie liryki okresu „burzy i naporu”.

W tym okresie tworzy tez Goethe wiele ballad. Poeta wykorzystuje elementy demoniczne i magiczne, luźne nagromadzenie motywów, charakterystyczne dla pieśni ludowej, zastępuje tekstem kompozycyjnie zwartym, ogranicza się do jednego wątku. Do najbardziej znanych ballad należy Polna różyczka (Heidenröslein, 1771). Składa się ona zaledwie z trzech zwrotek i wyróżnia prostym językiem. Znajdujemy w niej motyw winy, który później coraz częściej pojawia się w twórczości poety.

Pierwszy dramat Goethego Götz von Berlichingen (1773), w którym sięga poeta do tematyki z czasów wojen chłopskich, jest wzorowany na teatrze szekspirowskim.

W 1775 roku rozpoczął Goethe pracę nad tragedią Egmont, która ukończył dopiero w 1787 roku. Tłem tego dramatu jest walka niepodległościowa protestanckich Niderlandów z absolutyzmem hiszpańskim. W utworze tym Goethe wprowadza wielkie realistyczne sceny miłosne, ukazuje, jak rodzi się powoli opór przeciwko ciemiężycielom. Przedstawia walkę o niepodległość Niderlandów jako przejaw prawidłowości zjawisk historycznych, rozumując, iż sytuacja przedrewolucyjna Niderlandów przypomina sytuacje ówczesnych Niemiec.

Pierwszym dziełem, które stało się sukcesem literatury niemieckiej na miarę światową, była powieść epistolarna Cierpienia młodego Wertera (Leiden des jungen Werthers, 1774, druga wersja 1787). Goethe koncentruje w niej uwagę na subiektywnym wyrazie uczuć i przeżyć bohatera tytułowego, rozwija typ romansu stworzony przez Rousseau, który w Nowej Heloizie głosił potęgę namiętności.

Impuls do opisania historii zawiedzionej i nieszczęśliwej miłości, stworzenia studium chorobliwej psychiki młodego człowieka, który stopniowo traci kontakt ze światem, dały Goethemu wiadomości o ciężkim kryzysie psychicznym wielu przyjaciół ze Strassburga, o samobójstwie znajomego, a zwłaszcza własna nieszczęśliwa miłość do Charlotty Buff. W powieści tej pisarz rozwija wszelkie odcienie uczuć i namiętności nurtujące duszę bohatera, a także kreśli epizody z życia mieszczan, chłopów i szlachty, wiążąc je jak najściślej z główną akcją książki. Werter jest szczególnie czuły na poniżenia, których doznaje ze strony szlachty. Dlatego też konflikt pomiędzy niewzruszalnością konwencjonalnych barier stanowych a chęcią rozwoju osobowości mieszczańskiego bohatera musiał zakończyć się , zdaniem Goethego , tragicznie, bowiem w powieści głoszącej wszechpotęgę uczucia niemożliwy jest akt rezygnacji. Werter nie potrafi znaleźć swego miejsca w społeczeństwie feudalnym, wybiera więc śmierć.

W odróżnieniu od dawniejszych powieści epistolarnych, w których listy pisane są przez kilka osób, w Cierpieniach wszystkie listy wyszły spod pióra bohatera tytułowego. Jedynie w końcowej partii rezygnuje Goethe z formy listu, aby podać relację o tragicznej śmierci Wertera. Język powieści jest miejscami pełen żartu, miejscami nacechowany nerwowością, smutkiem i liryzmem.

Młodych Niemców ogarnęła „gorączka werterowska”. Noszono tzw. strój werterowski: niebieski frak, żółtą kamizelkę i buty z brunatnymi cholewami; roniono strumienie łez; wielu młodych ludzi popełniło samobójstwo. Wzruszano się ckliwością powieści, nie dostrzegano natomiast na ogół głębszej, społecznej problematyki utworu. Lepiej odczytano jego treść w przedrewolucyjnej Francji. Przekłady na liczne języki obce rozsławiły nazwisko Goethego w Europie.

Twórczość Goethego po 1786 roku

Jesienią 1786 roku Goethe wyjechał na dwa lata do Włoch. Po powrocie do Weimaru poświęcił się pracy literackiej i naukowej. W tym też czasie wybrał na towarzyszkę życia wesołą, prostą dziewczynę z ludu, Christianę Vulpius, która w 1789 roku urodziła poecie syna. Poślubił ja jednak Goethe dopiero w kilkanaście lat później, w okresie wojen napoleońskich.

Latem 1794 roku zawarł przyjaźń z Schillerem, dzięki któremu rozwinął swoje poglądy filozoficzne i udoskonalił warsztat artystyczny.

W pierwszych latach po śmierci Schillera (1805) i upadku Rzeszy Niemieckiej Goethe przeżywa poważny kryzys. Czuje, iż wkroczył w okres starości.

W roku 1808 w Erfurcie spotkał się Goethe z Napoleonem. Cesarz Francuzów wywarł na nim wielkie wrażenie.

W okresie romantyzmu pozostał wierny głównym założeniom klasyki niemieckiej, dostosował je tylko do nowej fazy rozwoju literatury i uwzględnił pewne postulaty romantyków. W jego twórczości z okresu klasyki na plan pierwszy wysuwają się tematyka starożytna i antyczne formy poezji. Poeta wprowadza metra antyczne - heksametr i pentametr.

W pierwszym cyklu wierszy, Elegiach rzymskich (1788), Goethe nawiązuje do elegii erotycznych z okresu cesarza Augusta.

W roku 1797 powstają ballady znacznie bogatsze w akcje, niż te z wczesnego okresu twórczości. Są to m.in. Poszukiwacz skarbów, Uczeń czarnoksiężnika, Narzeczona z Koryntu, Bóg i bajadera. Są to utwory kunsztowne, o skomplikowanym schemacie wersyfikacyjnym, a rytm wiersza i onomatopeje podkreślają treść utworu.

Wielkim dziełem lirycznym Goethego jest cykl wierszy pt. Dywan Zachodu i Wschodu (1819). Utwór, osnuty na motywach erotycznych, powstał pod wpływem Pieśni miłosnych perskiego poety, Hafiza (XIV wiek).

Pod koniec swego długiego życia przeżywał Goethe jeszcze raz wielką, acz nieodwzajemnioną miłość. Głęboki kryzys psychiczny pisarza znalazł wyraz w cyklu 3 wierszy zatytułowanych Trylogia namiętności (1823). Ukojenie przynosi mu muzyka polskiej pianistki, Marii Szymanowskiej, której dziękuje w jednym z wierszy. Ostatnie świetne liryki napisał w Dornburgu jako siedemdziesięciodziewięcioletni starzec.

Pierwsza, pisana prozą, wersja Ifigenii w Taurydzie, powstała już w roku 1779. Dopiero jednak w 1787 roku we Włoszech nadał Goethe tej sztuce formę ostateczną pisząc ją w pięciostopowych jambach. Tematykę zaczerpnął od Eurypidesa. Nowatorstwem akcji dramatu jest przeniesienie punktu ciężkości na przeżycia wewnętrzne bohaterów, ukazanie procesu dojrzewania prawdziwego człowieczeństwa. Niewiele pozostało w tej sztuce z greckiego wzoru: Goethe modernizuje podjętą przez antycznego dramatopisarza problematykę oraz rezygnuje z chóru. U Eurypidesa o biegu wydarzeń decydują bogowie, u Goethego - ludzie.

Często mówi się o zwrocie Goethego do antyku. Jest to jednak sformułowanie nieprecyzyjne, Goethe starał się w sposób jak najbardziej stanowczy usunąć ze swych sztuk wszystko to, co było zbyt greckie.

W dramacie Torquato Tasso (1790) przedstawia Goethe własny konflikt , konflikt poety z światkiem weimarskiego dworu. Nie chodzi tu jednak o wierność autobiograficzną, lecz o konflikty wewnętrzne poety.

Już w latach 1773-1775 pracował Goethe nad dramatem o Fauście. Los doktora Fausta z książki frankfurckiego wydawcy Johanna Spiesa (1587) miał odstraszyć ludzi od podobnego postępowania, w dramacie Goethego Faust jest bohaterem pozytywnym. Ostateczna wersja cz. I dzieła Goethego ukazała się w 1808 roku pod tytułem Faust. Tragedia. Druga część Fausta, która poeta określił jako swój testament artystyczny, ukończył w 1831roku (wyd. pośm. 1833).

Goethe pisze heksametrem dwa eposy: Lisa Przecherę (1794) oraz Hermana i Dorotę (1798).

W 1777 roku podejmuje Goethe prace nad powieścią, której główną postacią jest Wilhelm Meister. Pierwsza wersja nosi tytuł Posłannictwo teatralne Wilhelma Meistra, tekst jej odkryto dopiero w roku 1910 (druk. 1911). Ukazuje w niej Goethe drogę tytułowego bohatera do teatru, począwszy od teatru lalek, pierwszych własnych prób dramatycznych poprzez teatr amatorski i mimiczny do własnych dramatów o wielkiej wartości artystycznej.

W drugiej wersji powieści, zatytułowanej Lata nauki Wilhelma Meistra (1795-1796), kreśli pisarz rozwój bohatera mieszczańskiego. Skraca epizod odnoszący się do teatru, teatr jest bowiem jednym z wielu czynników kształtujących Wilhelma.

Ostateczna wersja II cz. Wilhelma Meista wyszła drukiem w 1829 roku pod tytułem Lata wędrówki Wilhelma Meistra, czyli O rezygnacji . W Latach nauki Goethe ukazał problem wychowania jednostki, w Latach wędrówki natomiast chodzi mu już o wychowanie całej grupy ludzkiej, której przyświeca cel służenia ogółowi poprzez praktyczną działalność.

W 1809 roku wychodzi powieść Goethego Powinowactwa z wyboru, historia podwójnej zdrady małżeńskiej , dokonanej - czy też przeżytej - tylko uczuciowo.

Z perspektywy swego bogatego w doświadczenia i wydarzenia historyczne życia napisał sześćdziesięcioletni Goethe dzieło autobiograficzne, pt. Z mojego życia. Zmyślenie i prawda (1811-1814). Omawia w nim tylko te wydarzenie, które miały jakieś znaczenie dla jego życia. Równocześnie łączy je jak najściślej z wydarzeniami historycznymi, przedstawia, jak kształtowało go otoczenie, jak powstawał jego światopogląd i jak później przetwarzał swoje przeżycia w poezji. Goethe doprowadził relację o swym życiu aż do roku 1775, czyli do czasu przeniesienia się do Weimaru, biografia obejmuje zatem okres decydujący o ukształtowaniu osobowości pisarza.

Johann Wolfgang Goethe zmarł 22 marca 1832 roku.

Cierpienia młodego Wertera

aspekt autobiograficzny

WYDARZENIA AUTENTYCZNE		WYDARZENIA W POWIEŚCI
Goethe urodził się w bogatej rodzinie mieszczańskiej, otrzymał wykształcenie prawnicze, 28 sierpnia - dzień urodzin Goethego, niespełniona miłość Goethego do Charlotty Buff, narzeczonej Jana Christiana Kestnera, których poznał Goethe podczas balu 9 czerwca 1772 roku, Goethe nie znał terminu ślubu Charlotty Buff z Kestnerem, dowiedziawszy się o wydarzeniu, napisał do młodej pary: „Niech Was Bóg błogosławi, gdyż zaskoczyliście mnie. W Wielki Piątek chciałem urządzić złożenie do grobu i pogrzebać sylwetkę Lotty. A tak to wisi ona dalej i niech już wisi, dopóki nie umrę”. przyjaźń Goethego z ojcem Charlotty, owdowiałym urzędnikiem , Henrykiem Adamem Buffem oraz dziesięciorgiem jej rodzeństwa, samobójstwo znajomego Goethego i Kestnera, Carla Wilhelma Jerusalema, zakochanego w żonie kolegi (Elizabeth Herd); Jeruzalem pożyczył od Kestnera, scenariusz samobójstwa: Jerusalem pożycza od Kestnera pistolety, potrzebne mu jakoby na czas podróży, z jednego z nich później strzelił sobie w głowę, ubrawszy się uprzednio w niebieski frak, żółtą kamizelkę i buty z brunatnymi cholewkami, pozostawiając na pulpicie otwarty egzemplarz tragedii Lessinga Emilia Galotti; ciężka rana postrzałowa zaś spowodowała, iż umierał długo w ciężkich cierpieniach; pochowano go na cmentarzu o godzinie 11 w nocy; podczas pogrzebu trumnę z ciałem nieśli czeladnicy z cechu balwierzy i chociaż na czele konduktu niesiono krzyż, to jednak w ceremonii pogrzebowej nie brał udziału żaden duchowny	Werter pochodzi z rodziny mieszczańskiej, ma wykształcenie prawnicze, 28 sierpnia Werter w jednym z listów do Wilhelma pisze: „Dziś dzień mych urodzin i wczesnym rankiem otrzymałem paczkę od Alberta”, Werter poznaje Lottę jeszcze przed balem, przyjeżdża po nią ze swoją tancerką i jej ciotką aby podwieźć ją na bal; Lotta ma narzeczonego Alberta, „pewnego bardzo dzielnego człowieka, który wyjechał, by po śmierci ojca doprowadzić swe sprawy do ładu i zdobyć przyzwoite stanowisko”, Werter w liście do Alberta z 20 lutego pisze: „Dziękuję ci, Albercie, żeś mnie oszukał; czekałem wiadomości o dniu waszego ślubu i postanowiłem sobie zdjąć tegoż dnia sylwetkę Lotty ze ściany i pogrzebać ją wśród innych papierów. Teraz jesteście małżeństwem, a jej portret jeszcze tu wisi! Otóż niech tak zostanie!” Werter także przyjaźni się z owdowiałym ojcem Lotty i jej licznym rodzeństwem, samobójstwo Wertera, a wcześniej jego przyjaźń z Albertem, mężem Lotty, identyczny scenariusz samobójstwa Wertera: pożycza pistolety od Alberta (potrzebne mu do podróży), z jednego z nich „przestrzelił sobie głowę nad prawym okiem”, w czasie śmierci ubrany był w niebieski frak i żółtą kamizelkę (strój który miał na sobie kiedy poznał Lottę); na biurku leżał otwarta Emilia Galotti; umierał długo w cierpieniach: „Po krwi na poręczy krzesła można było wnosić, że dokonał czynu siedząc przy biurku. Potem osunął się, tarzał się konwulsyjnie wokół krzesła. Leżał na wprost okna, bezsilny, na plecach [...], Wertera położono na łóżku, z obwiązaną skronią, twarz jego była już martwa; nie poruszał już żadnym członkiem. Płuca charczały jeszcze straszliwie, to słabiej, to mocniej; oczekiwano końca [...] O dwunastej w południe umarł”; pochowano go na cmentarzu (w miejscu, które on sam sobie wybrał) około godziny 11 w nocy (z końcem XVIII w. pogrzeby odbywały się przeważnie późnym wieczorem lub w nocy), nieśli go rzemieślnicy, nie towarzyszył mu żaden duchowny

Cierpienia młodego Wertera ukazały się w roku 1774 w formie jeszcze dwutomowej wersji zapisków rzekomego samobójcy. Całą powieść ujął Goethe w kształt listów (powieść epistolarna), których łącznie mamy 84. Taka odmiana powieści była wówczas znana i nie stanowiła w zasadzie artystycznego novum.

Powieść w listach czy powieść epistolarna jest jedną z głównych odmian powieści w literaturze XVIII wieku, a i później w wieku XIX - szczególnie w dobie romantyzmu - odgrywała jeszcze znaczną rolę. Za pomysłodawców tej formy powieści uznać wypada Jana Jakuba Rousseau i jego głośną Nową Heloizę (1758), oraz Samuela Richardsona , autora m.in. Pameli (1742) i Klarysy (1748), dwóch powieści napisanych w poetyce listu.

Cierpienia młodego Wertera są rzeczywiście zbiorem listów pisanych przez tytułowego bohatera, ale nie jest to prosty blok korespondencji. Zgromadzone bowiem przez Goethego-„wydawcę” listy Wertera „zebrane” Sa według określonej koncepcji artystycznej. Cały ów zbiór ujęty jest w swoiste klamry, jakimi są „uwagi wydawcy”. Poprzedza je krótka nota, w której znajduje się informacja na temat starań o jak najpełniejsze zgromadzenie listów „biednego Wertera”, kończy natomiast obszerny komentarz na temat ostatnich dni bohatera. Część ta jest dodatkowo „udokumentowana” fragmentami listów i notatek Wertera, które uzupełniają relację „wydawcy” o ich autorze. Goethe-„wydawca” opatrzył także parokrotnie listy przypisami o charakterze objaśniająco-komentującym, co miało jeszcze bardziej podkreślić ich autentyzm, a nade wszystko autentyzm opisywanych tam przeżyć i stanów emocjonalnych.

Wszystkie listy napisane są przez Wertera i adresowanego jego przyjaciela, Wilhelma. Wyjątek stanowią trzy ostatnie, z których dwa przesłane są do Lotty, a trzeci do Alberta. Wszystkie listy są datowane i ujęte w dwie księgi. Pierwsza zawiera listy datowane od 4 maja do 10 września 1771 roku, druga zaś od 20 października 1771 do 9 grudnia 1772 roku.

Oprócz tego są zawarte w tej księdze jeszcze trzy listy późniejsze - z 12, 14 i 20 grudnia; przywołuje je w swych dywagacjach końcowych wydawca. Dodatkowo zaś, na prawach kompozycji szkatułkowej, znalazły się w końcowych partiach utworu obszerne fragmenty Pieśni Osjana, których „własne” tłumaczenie czyta Lotcie Werter.

Różny jest charakter - podobnie jak i objętość - listów Wertera. Obok tych, które, odzwierciedlając jego stany uczuciowe i psychiczne, pełne są intymnych wynurzeń, mamy i listy „historyczne” - jak mówi o nich sam bohater i autor w jednej osobie. „Historyczne”, a więc przynoszące opisy osób, zdarzeń, zaobserwowanych pejzaży, przez co mają bardzo silny związek z rzeczywistością, realnym światem otaczającym zakochanego Wertera. Wszystkie zaś listy utrzymane są w nowej, ekspresyjnej poetyce, która w sposób zasadniczy różni je od oświeceniowej konwencji epistolarnej.

Wszystkie te listy podporządkowane są naczelnej zasadzie artystycznej, której oś krystalizacyjną stanowią dzieje miłości bohatera. Obserwujemy przy tym wyraźnie dwie części tej historii. Pierwsza, pokrywająca się z księgą pierwszą, jest jakby ekspozycją, zawiązaniem akcji i jej ważniejszych punktów dramatycznych, część druga zaś jest ich dopełnieniem, rozwinięciem i rozwiązaniem. Obie są przy tym zróżnicowane pod względem panującego w nich nastroju. Pierwszą wypełnia jeszcze spokój, a nawet cicha radość, w drugiej zagęszcza się pesymizm i pogłębia stan depresyjny bohatera, by w finale kulminować się w tragicznym geście samobójczym.

Cierpienia młodego Wertera są w sumie powieścią o wielkiej, nieszczęśliwej i tragicznej miłości, zakończonej samobójstwem bohatera. Kiedy powieść ukazała się w formie książkowej w 1774 roku, wstrząsnęła czytelnikami całej Europy. Przetłumaczono ją na wiele języków europejskich, a na polski przełożył ją Kazimierz Brodziński i wydał anonimowo w 1821 roku w Warszawie. Polska była bodaj jedynym znaczniejszym krajem Europy, do którego „gorączka werterowska” dotarła z tak znacznym opóźnieniem.

Powieść Goethego wydała liczne potomstwo literackie. Możemy wyróżnić dwa zasadnicze sposoby nawiązywania do Cierpień młodego Wertera. Pierwszy to tzw. WERTERIADY, czyli utwory rozwijające, naśladujące czy kopiujące pomysł Goethego. Przykładem zaś takich tekstów są m.in. francuska powieść Etienne de Senancoura Obarmann (1804) czy włoska U. Fasola pt. Ostatnie listy Jakuba Ortisa (1802).

Druga tendencja miała charakter wyraźnie parodystyczny, pastiszowy i przykładem jej mogą być choćby Fryderyka Nicolai Radości młodego Wertera (1775). Utwór Goethego doczekał się także licznych opracowań muzycznych, będąc m.in. inspiracją do opery Vincenzo Puccitta (1804).

Publiczność literacka reagowała na powieść o Werterze w różny sposób: zachwycano się utworem lub szydzono zeń, oburzając się na jego „niemoralną” wymowę. Nikt nie przechodził obok tego dzieła obojętnie. Powieść przeniknęła w sferę obyczaju: Europa zaludniła się młodzieńcami przybranymi w niebieskie fraki i żółte kamizelki, a więc noszącymi się tak jak bohater utworu. Dziewczęta czuły się Lottami i czekały na swych Werterów. Młodzi pielgrzymowali do grobu Jerusalema i popełniali samobójstwa z miłości strzałem pistoletowym w skroń. Kaznodzieje oskarżali autora i jego powieść o szkodliwe oddziaływanie. Europę ogarnęła „gorączka werteryczna”.

Goethe napisał swą powieść w bardzo krótkim czasie, niejako pod wpływem natchnienia. Normalną praktyką było u niego powracanie do stworzonych tekstów, przerabianie ich, komentowanie. W przypadku Cierpień było inaczej. Pisarz nie zaglądał do swej powieści przez szereg lat. W dzienniku pod datą 30 kwietnia 1780 zanotował : „Przeczytałem Wertera w całości po raz pierwszy od czasu, kiedy ukazał się drukiem i zdumiałem się”. Wtedy to podjął prace nad drugą redakcją powieści. Różnice dzielące obie wersje nie są zbyt istotne. Pierwsza wersja jest pełna ekspresji, dzikiej eksplozji uczuć, postawa bohatera jest tu bardziej zdecydowana, a język utworu - twardy, chropowaty. Albert ukazany zostaje jako człowiek bezwzględny i winny. Lotta kocha Wertera miłością bez zastrzeżeń, natomiast życie u boku Alberta jest dla niej nie do zniesienia.

Druga wersję cechuje bardziej potoczysty język, jest ona swobodniejsza i lepiej przemyślana w swej wymowie ideowej. Albert to człowiek sprawiedliwy i wyrozumiały. Zrozumiałe staje się, że Lotta kocha go jeszcze. Najważniejszą różnicą w porównaniu z pierwsza wersją jest wprowadzenie do drugiej postaci wieśniaka.

PROBLEMATYKA UTWORU

Cierpienia młodego Wertera poruszają bardzo szeroki wachlarz zagadnień. Chcąc je skondensować i uogólnić możemy powiedzieć, że w powieści tej szczególnie ważne są trzy aspekty problemowe. Utwór Goethego uznać bowiem możemy za:

1. powieść autobiograficzną,

2. powieść o miłości,

3. powieść podejmującą problematykę społeczną.

Dzieje opisywanej miłości osadził powieściopisarz w dobrze sobie znanych realiach życia prowincjonalnego miasteczka niemieckiego z II połowy XVIII wieku.

U Goethego mamy trzy osoby, pomiędzy którymi rozgrywa się ów dramat miłości. Sa to: Lotta, Albert oraz Werter, a wszyscy oni należą do warstwy mieszczaństwa niemieckiego. To, że te trzy postacie wywodzą się z tej samej warstwy społecznej ma duże znaczenie. Wszyscy oni bowiem są równi i cały konflikt w związku z tym nabiera innego wymiaru. Punkt ciężkości przesuwa się z płaszczyzny społecznej na płaszczyznę etyczną.

Zarówno Lotta, Albert, jak i Werter są bowiem ludźmi prawymi i szlachetnymi, o bardzo dużej wrażliwości moralnej. Werter kocha się w Lotcie i chce być jednocześnie lojalny wobec wielkodusznego Alberta. Lotta pomimo swych licznych zapewnień o wierności Alberta, jednak nie potrafi czy wręcz nie chce zdecydowanie odrzucić miłości młodego prawnika, zaś wrodzona szlachetność Alberta i fakt, iż jest starszy od Lotty oraz Wertera , a przez to bardziej życiowo doświadczony, sprawiają, że wobec obojga potrafi być całkiem naturalny, darząc narzeczoną niezmienną i niezachwianą miłością, a Wertera serdeczną przyjaźnią.

Werter cierpi, musi cierpieć i będzie cierpieć, ponieważ właśnie tego chce. Jest to jedna z najistotniejszych - jeśli nie najistotniejsza - cech postawy zwanej werteryzmem. Bohater z własnej - chciałoby się powiedzieć - i nieprzymuszonej woli cierpi i pragnie dalej cierpieć miłosne katusze. Wynika to z uwikłania się w sytuację, w której darzona przezeń uczuciem kobieta jest swoistym „owocem zakazanym”, gdyż związana jest z innym mężczyzną, a Werter tego właśnie związku - mimo wszystko - nie pragnie rozerwać.

Werter w zasadzie nie walczy o miłość Lotty, nie próbuje np. zdobyć jej uczuć w stopniu takim, by zdecydowała się pozostawić Alberta. Chodzi mu po głowie szalona myśl, aby zabić i Alberta, i Lottę, i siebie. Marzy o śmierci rywala. Sa to jednak wyłącznie szalone pomysły, marzenia, których realizacji tak naprawdę zupełnie nie chce. Jego bowiem rolą jest samounicestwienie.

Ciekawa jest reakcja Wertera na czyn młodego parobka, który zabija rywala wybranego przez gospodynię. Werter nie uważa go bynajmniej za mordercę, lecz ofiarę wielkiej, szalonej namiętności. Ma on również dla owego parobka wiele współczucia; usiłuje przyjść mu z pomocą prawną, wstawić się w jego sprawie.

Jean Paul Richter - głośny niemiecki pisarz, nawiązujący do tradycji rokoka i sentymentalizmu, w latach dwudziestych XIX wieku wprowadził do obiegu literackiego określenie „Weltschmerz” , czyli dosłownie tłumacząc: ból z powodu świata, jest kategorią nazywającą ludzkie niepokoje i cierpienia związane z własną egzystencją. Pojęcie to powstało wprawdzie później niż powieść Goethego, ale w sposób bardzo trafny określa predyspozycje psychofizyczne Wertera.

Symptomy „choroby wieku” czy Weltschmerzu były łatwe do zauważenia i ustalenia, wyrażając się w „klinicznej” postaci: PESYMIZMEM, NIEWIARĄ W SENS LUDZKIEGO ISTNIENIA, POCZUCIEM ABSURDALNOŚCI WŁASNEGO ISTNIENIA, ŚWIADOMOŚCIĄ UWIĘZIENIA W EGZYSTENCJI, PRÓBĄ NAWIĄZANIA KONTAKTU Z INNYM CZŁOWIEKIEM, LECZ KOŃCZĄCĄ SIĘ KOLEJNYM ROZCZAROWANIEM, PRÓBĄ UCIECZKI W MIŁOŚĆ, KTÓRA NIE SPEŁNIA JEDNAK POKŁADANYCH NADZIEI, TRAGICZNYM FINAŁEM ZAMKNIĘTYM SAMOBÓJCZYM GESTEM. Wszystkie te wskazane cechy są charakterystyczne dla Wertera.

W opinii Boya zasadniczą rolę w samobójstwie Wertera odegrał aspekt społeczny. Towarzyski afront, który spotkał mieszczańskiego bohatera w arystokratycznym salonie, byłby praźródłem tragicznego finału.

Werter jest ofiarą własnego pochodzenia. I o ile nie było to przeszkodą w dziejach jego miłości do Lotty, o tyle przy próbach zrobienia kariery zawodowej i towarzyskiej staje się zdecydowaną barierą. Nieporozumienia z posłem, upokorzenia, na jakie trafia ze strony arystokratycznego towarzystwa , w którym usiłuje znaleźć jakieś miejsce dla siebie, stają się przysłowiową kropką, przepełniającą czarę doznawanych goryczy. Werter odjeżdżając od Lotty nosił w sobie - mniej lub bardziej uświadamianą - potrzebę odniesienia sukcesu, rekompensującego świadomość miłosnej klęski. Spotyka go jednak kolejna porażka. Pesymistyczna świadomość, że nie można nigdy osiągnąć własnych nadziei, narastająca depresja, poczucie absolutnej samotności, zwątpienie w religię jako „podporę”, pchają już zdecydowanie i coraz szybciej Wertera do tragicznego rozwiązania własnych problemów.

Jego samobójstwo jest wypadkową doznanych klęsk, tak miłosnej, jak towarzyskiej.

Cierpienia młodego Wertera to jednak przede wszystkim znakomite, głębokie i nowoczesne w swych obserwacjach studium psychologiczne. To wspaniałe studium psychiki wrażliwego i osamotnionego człowieka, który usiłuje odnaleźć swe miejsce w świecie, znaleźć sens istnienia, znaleźć wreszcie uczucie, będące ratunkiem przed przygnębiającą samotnością. Pod tym względem jest to jakby studium psychiki współczesnego człowieka zagubionego w nowoczesnym świecie.

POGŁOSY POWIEŚCI GOETHEGO NA GRUNCIE POLSKIEM

• Maria z Czartoryskich Wirtemberska Malwina czyli Domyślność serca (1816), romans sentymentalno-romantyczny z osjanistycznymi pierwiastkami; pokrewieństwa widać głownie w sposobie kształtowania charakteru i psychiki bohatera, chociaż finał jest szczęśliwy, co różni ten utwór od powieści Goethego,

• Feliks Bernatowicz Nierozsądne śluby,

• Adam Kasperowski Cierpienia Albina,

• Ludwik Kropiński Julia i Adolf,

• pogłębioną recepcję werteryzmu odnajdziemy głównie w twórczości Mickiewicza i Słowackiego, w IV części Dziadów oraz Godzinie myśli i Kordianie jest to w pełni widoczne; zarówno Mickiewicz, jak i Słowacki dążą do przełamania postawy werterycznej, dając w efekcie nowych bohaterów, którzy z „gorączki werterycznej” wychodzą jako nowi jakościowo i ideowo ludzie,

• powieść Józefa Ignacego Kraszewskiego Poeta i świat (1839),

• poemat Romana Zamorskiego Lesław (1843),

• Słowacki Fantazy (1846),

• Wokulski z Lalki Prusa,

• Leon Płoszowski z Bez dogmatu Sienkiewicza,

Jan Gottfryd Herder był m.in. autorem hasła głoszącego kult literatury narodowej (tj. niemieckiej), potrzebę zainteresowania się, zebrania, spisania i opublikowania zasobów ustnej literatury ludowej, której grozi zagłada.

Modne w XVIII wieku, ale żywe i do dzisiaj w Niemczech, wycinanie z czarnego papieru sylwetek , konturów postaci lub przedmiotów.

Cierpienia młodego Wertera tłumaczył na język polski także Leopold Staff.

Opracowując zagadnienie korzystałam m.in. ze wstępu do Ć.M.W. autorstwa O. Dobijanki-Witczakowej (z BNki), a także z pozycji zatytułowanej Dzieje literatur europejskich, pod red. W. Floryana.

Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (8 stron)

8

---