Historia myśli politycznej ĆW II.
Doktryny polityczno-prawne Starożytnego Rzymu
Ogólna charakterystyka
W historii dziejów rzymskich wyróżnia się 3 podstawowe etapy:
Powstanie państwa rzymskiego
Okres republiki
Cesarstwo
Najwcześniejsza historia Rzymu - społeczeństwo rodowe z silną władzą ojcowską (patriarchalizm rzymski), w którym ojciec spelniał funkcje kierownicze, kaplańskie a sędziowskie wobec członków rodziny
300 rodzin łączyło się w 30 kurii; 10 kurii tworzyło plemię, plemiona związane w Rammes, Tities, Luceres, zrzeszając Populus Romanus Quiritium
Początkowa forma → monarchia patriarchalna oparta na fundamencie; zgromadzeń ludowych głosujących weglud kurii; senatu wywodzącego się od rady starszych; 300 senatorów oraz króla obieranego jako wodza, kapłana czy najwyższego sędzia
Władzy króla nadawano początkowo silne zabarwienie teokratyczne, pochodzące zapewne z kultury Orientu
Walka plebejuszów z patrycjuszami o wpływy i dostęp do urzędów
Plebejusze wywodzili się z napływowej wolnej ludności wykonującej różne rzemiosła; nie należali do rodów i kurii → nie posiadali szans na piastowanie urzędów
Mieli jednak majątek i odbywali służbę wojskową → szybko zaczęli formować osobną siłę społeczną i polityczną
Przyjęty podział terytorialny oparty na kręgach miejskich i wiejskich → postęp organizacyjny i polityczny
Uformowanie się republiki arystokratycznej → władza w ręku dwóch wybieranych na rok konsulów oraz z wyboru pochodzących urzędników
Uzyskanie przez plebejszów prawa powoływania do obrony swych interesów urzędników = trybunów ludowych + zagwarantowanie im dostępu do kierowania państwem a zniesiono zakaz zawierania małżeństw z patrycjuszami
Szybki rozrost imperium → przejęcie przez Rzymian handlu światowego → ogólne bogactwo; rozwoj prawa
Przyspieszyło to ukształtowanie się osobnej grupy zawodowych prawników (=osób zajmujących się badaniem, stosowaniem i interpretacją prawa oraz doradztwem politycznym)
Rozwój gospodarki i społeczeństwa przynosił nowe konflikty - napływ do miast ludności wolnej, nie posiadającej szans konkurowania z najtańszą pracą niewolników → przyczyna powstania rzymskiego proletariatu
Napięcie między najbogatszymi a plebsem → dążenie do zreformowania podstaw organizacji państwa
Rzymianie przyjmowali wzorce greckie dokonując zazwyczaj ich modyfikacji celem przystosowania do warunków imperium
Etapy rozwoju prawa rzymskiego:
Okres prawa archaicznego (753r p.n.e. - połowa III w p.n.e.). W tym okresie prawoobywateli, quirites, zwane stąd prawem kwirytalnym, to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Dzięki ustawie XII Tablic oraz działalności interpretacyjnej uczonych-prawników, zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy systemem prawa.
Okresu rozwoju i prawa klasycznego (do 235r n.e.). Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny zaborcze spowodowały nagromadzenie dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników. Dynamiczny rozwój produkcji , a co za tym idzie intensywna wymiana towarowa, także międzynarodowa powoduje pojawienie się nowej gałęzi prawa - ius gentium. Zmiana ustroju państwa przejście od republiki do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Dlatego też nastąpił podział na podokresy : prawo przedklasyczne i prawo klasyczne. Dzięki wszystkim tym czynnikom prawotwórczym prawo rzymskie osiągnęło wtedy szczyt swojego rozwoju.
Okres schyłkowy - okres poklasyczny (do 565r n.e.). Ogólny upadek gospodarczy Rzymu pociągnął za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Kryzys ogarnął także prawo pochodzące z wielu źródeł. Prawo klasyczne staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników państwowych, występują tendencje do unifikacji całego prawa z jednej strony, oraz pospolitowania się prawa klasycznego z drugiej. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy. Upadek twórczej jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodowałwzrost znaczenia i aktywności szkół prawniczych na wschodzie i na zachodzie. One przyczyniły się do ostatniego w dziejach prawodawstwa zrywu, jakim była działalność kodyfikacyjna Justyniana
zasada personalności albo osobowości prawa - oznaczało to ,że każdy obywatel bez względu na to gdzie się znajdował posługiwał się prawem własnego państwa-civitas do której należał . Czyli jeśli obywatel rzymski wyjeżdżał za granice państwa rzymskiego np. do Grecji , Galii itd. Dalej posługiwał się swoim prawem nie zważał w ogóle na prawo jakie obowiązywało na innym terenie. Oznacza to że prawo rzymskie było tylko dostępne dla obywateli rzymskich . Cudzoziemcy posługiwali się własnym prawem ze swojego państwa.
Ius civile - rodzime, rzymskie prawo narodowe, obowiązujące wyłącznie obywateli rzymskich.
W rzymskim systemie prawa odgrywało decydującą rolę do połowy III wieku p.n.e. Zostało skodyfikowane w nigdy nie uchylonej ustawie dwunastu tablic. Cechowało się znacznym stopniem sformalizowania i wąskim kręgiem adresatów.
Ius gentium (z łac. prawo narodów) - część starożytnego prawa rzymskiego prywatnego, która odnosiło się do relacji prawnych obywateli rzymskich z cudzoziemcami.
W czasach nowożytnych termin ten zaczęto stosować na określenie dzisiejszego prawa międzynarodowego. Termin ten, choć rzadko, bywa używany także współcześnie.
Ulpian = rzymski jurysta i pisarz epoki cesarstwa. Fragmenty oraz wyciągi jego pism stanowią znaczną część kodyfikacji prawa rzymskiego podjętej przez cesarza Justyniana I Wielkiego w VI wieku naszej ery, znanej pod nazwą justyniańskich Digestów.
Autor wielu dzieł prawniczych, z których największe znaczenie ma komentarz do edyktu pretorskiego (Libri ad edictum) w 81 księgach
Edykt pretorski - zbiór zasad, jakimi zamierzał się kierować pretor w czasie swojego urzędowania, które trwało jeden rok. Edykt będąc aktem prawnym i źródłem prawa łączył prawo rzymskie z prawami ludów podbitych.
Podstawowymi nakazami prawa były: „żyć szlachetnie, innym nie szkozić, dać każdemu, co mu się należy”
Instytucje Gaiusa (Caiusa)
Gajusz, Gaius (II w. n.e.) - jurysta rzymski, znany głównie jako autor Instytucji Gajusza
Instytucje Gajusza, Institutiones - podręcznik do nauki prawa napisany przez Gajusza około 160 roku n.e. Składa się z czterech ksiąg. Przełomowa była zastosowana w nim systematyka prawa, które zostało podzielone na trzy działy:
ius quod ad personas pertinet (dotyczące osób) księga I ) - prawo osobowe i rodzinne
ius quod ad res pertinet (dotyczące rzeczy) księgi II i III - prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania
ius quod ad actiones pertinet (dotyczące powództw) księga IV - postępowanie sądowe
Do XIX wieku Instytucje Gajusza znane były wyłącznie dzięki fragmentom z Digestów i Instytucjom Justyniana. Dopiero w 1816 roku w bibliotece kapituły w Weronie zostały one odkryte przezBartholda Niebuhra na pergaminowym palimpseście z V/VI wieku, publikacja drukiem w 1820 roku
Nie miał ius respondendi
„Wszelkie zaś prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo postępowań i przywództw...A najogólniejszy podział co do prawa osób jest ten, że wszyscy ludzie są albo wolni, albo niewolni. Z kolei spośród ludzi wolnych jedni są wolno urodzonymi, inni wyzwoleńcami”.
Kodyfikacja Justyniańska (Digesta Iustiniani) = jedna z trzech części wielkiej kompilacji[1] prawa rzymskiego podjętej w latach 528-534 przez cesarza Justyniana I Wielkiego.
Kodeks Justyniana składa się z 12 ksiąg podzielonych na tytuły (w liczbie 765). Zawierają one szereg (przeszło 4600) konstytucji wydawanych przez cesarzy rzymskich, z których najstarsze pochodzą z czasów Hadriana, z wyszczególnieniem imienia cesarza, który przyjął dany akt, adresata konstytucji oraz daty i miejsca jej ogłoszenia
Treścią są przepisy prawa kościelnego i ustrojowego (księga 1), cywilnego (księgi 2−8), karnego (księga 9), administracyjnego i finansowego (10−12).
Poza Kodeksem Justyniana w skład kodyfikacji justyniańskiej wchodzą jeszcze dwa dzieła. Pierwszym były Digesta Iustiniani (Digesta seu Pandectae) - zbiór 50 ksiąg, ogłoszonych 16 grudnia 533 przez konstytucję Tanta z mocą od 29 grudnia, zawierających fragmenty (9123) z pism 38 prawników rzymskich, poczynając od I wieku p.n.e. aż do III wieku n.e., będący najobszerniejszą częścią kodyfikacji Justyniana.
Drugim dziełem były Institutiones Iustiniani (Institutiones sive Elementa) - podstawowe wiadomości z zakresu prawa, o charakterze podręcznikowym, adresowane cupidae legum iuventuti („żądnej prawa młodzieży”), zebrane w czterech księgach; oparte były głównie naInstytucjach Gaiusa z II w n.e. oraz podręcznikach takich prawników jak: Florentinus, Marcjan, Ulpian.