CZĘŚĆ I - STAROŻYTNOŚĆ

U ŹRÓDEŁ CYWILIZACJI I REFLEKSJI POLITYCZNEJ

1. Najstarsze ogniska cywilizacji

1. Dzieje ludzkości zaczęły się przed 2 milionami lat, a „anatomicznie współczesne istoty ludzkie” pojawiły się przed 40 tys. Lat

2. Starożytne cywilizacje wyrastały w dolinach wielkich rzek

3. Proces kształtowania się społeczeństw starożytnych trwał kilkanaście tysięcy lat

2. Teokratyczny charakter władzy

1. Wierzono w potęgę sił nadprzyrodzonych oraz dążono do ich pozyskania dla realizacji celów ziemskich

2. Wynoszono władzę państwową ponad poziom życia rodowego i konstruowano przeświadczenie o jej filiacjach ze światem bogów - teokratyczne uzasadnienie uprawnień władzy

3. Przekonanie o boskim charakterze władzy wiązało się z geograficznym usytuowaniem kraju

• Egipt - oddzielony od świata - trwało długo

• Mezopotamia - władca musiał walczyć z najeźdźcą i bronić wizerunku

3. Eudajmonizm

1. Oznaczał troskę o dobro poddanych, kreowanie wyobrażenia o władzy opiekuńczej było jej stałą cechą

2. Stanowienie prawa fundamentalnym uprawnieniem teokratycznego władcy (Hammurabi łączył z ideą porządku i dobrych rządów) oraz idea trwałości państwa

4. Majestat władzy

1. Podkreślany przez tytuły, skomplikowany rytuał dworski, szczególną rolę stanu kapłańskiego

2. Pojawiła się idea tolerancji religijnej (Asioka)

MYŚL GRECKA

1. Pojęcia polityczne okresu przedklasycznego

1. Poematy homerowe - Iliada i Odeseja

• Świat ludzi i bogów tworzy jedną, przenikająca się wzajemnie całość, bogów odróżnia większa moc i nieśmiertelność

• Jest to świat wyobrażeń arystokracji greckiej, Homer odcina się od dołów społecznych

• Bliski Homerowi świat patrymonialnych władców, szlachty i herosów (basileus, rada starszych-bule, w stanie zalążkowym agora-zgromadzenie ludowe); nie ma jeszcze pogardy do pracy

• Nie ma prawa w znaczeniu pr. Stanowionego (nomos); Themis - wyraża boską wolę; uosobieniem Temida, która wspomaga Dike

• Sąd polubowny, brak przestępstwa ściganego z urzędu ale myśl o porządku prawnym wynikającym z woli boskiej

2. Hezjod z Askry

• Proces ponownego przechodzenia prerogatyw królewskich do rąk szlachty - centralny element tła jego twórczości

• „Prace i dni”, „Teogonia” - obraz trudu chłopskiego, chciwość i sprzedajność możnych, godność pracy ludzkiej, błędne łączenie szlachectwa z bogactwem, potępił sprzedajne sądy

• Prawa Zeusa winny być wzorcem dla innych norm; Dike wspomagana przez 3 bóstwa

Teognis z Megary

• Obraz przejęcia przez lud władzy sprawowanej dotąd przez arystokrację (rzecznik jej supremacji)

• Godzi w lud gminu - podły, występny, zły

• Tworzy swego rodzaju terminologię demagogiczno-partyjną

• Główne wątki myśli politycznej tzw. filozofów przyrody

1. Tales z Miletu

• Pierwszy krok na drodze wyjaśniania wszystkich zjawisk zachodzących w świecie, sprowadził je do jednego pierwiastka - wody

• Poznanie samego siebie; 1szy monopol

• Rzecznik idei panhelleńskiej, najlepszy ustrój taki, w którym nie ma zbyt dużych różnic majątkowych

• Rozwój poprzez walkę przeciwieństw występujących we wszystkich zjawiskach

• Pitagoras z Samos

• Pierwszy użył poj. Filozofia, czynnik kształtujący i kształtowany, dwoistość duszy i ciała, celem życia oczyszczenie z grzechów

• Ład kosmiczny - zjawiska przebiegają z matematyczną dokładnością

• Zwolennik opcji arystokratycznej (rządy ludzi najlepszych)

• Hippodamos z Miletu - model państwa idealnego- 3 stany, 3 działy ziemi, 3 rodzaje przestępstw

• Heraklit z Efezu

• Pods. pierwiastek - ogień - żywa, myśląca materia; jego przekształcanie kierowane jest przez boski rozum - logos

• Nierówność w społeczeństwie zupełnie naturalna, a dążenie do równości występne

• Pojęcie normy prawa stanowionego - nomos; o prawo należy walczyć, stanowi ono podstawę i oparcie państwa

• Heraklityzm (wariabilizm) - zjawisko powszechnej zmienności, odnoszone także do stosunków społecznych

• Eleaci

• Podstawa stosunków wyst. w przyrodzie - zasada niezmienności

• Przyrodą włada utożsamiany z kosmosem Bóg

• Tendencje demokratyczne, ale mądrości podstawą systemu prawnego i politycznego

• Atomiści i Demokryt z Abdery

• Wszystkie zjawiska przyrody mają strukturę materialną - materializm

• Atomizm - materia składa się z drobnych, niepodzielnych cząsteczek - atomów

• Rozum i umiar „zarówno w pożądaniach, jak i w stanie posiadania dóbr”

• Etyka i prawo podstawami funkcjonowania społeczeństwa

• Sprawiedliwość to wykonywanie obowiązków, a jej wzgardzenie rodzi potrzebę wydawania norm prawnych - jedna z podstaw życia społecznego

• Władza to nie przywilej ale sztuka, starał się łączyć kompetencję z rządami demokratycznymi

• U progu oświecenia

1. Forma organizacyjna - polis - obszar niewielkiej wyspy bądź otoczonego murem miasta z przyległymi terenami

2. Powst. ustroju demokratycznego w Atenach: prawo Drakona (po raz pierwszy stwarzające poczucie pewności prawa), reformy Solona, tyrania Pizystrata, reformy Kleistenesa

• wzmocnienie znaczenie głównych instytucji demokratycznych- zgr. Ludowego, rady 500 i sądu przysięgłych

• Doktryna polityczna demokracji

1. Demokracja - forma ustrojowa, w której władzę sprawuje lud, podkreślano że można czynić i mówić to co się uważa za stosowne

2. Wolność wypowiedzi, podkreślano hasło zgody i harmonii a także równość praw [jednakowa waga głosu obywatela, dostęp do sprawowania władzy, równe traktowanie, tendencja do eliminowania różnic majątkowych]

3. Wystąpienie Peryklesa - dem. szkołą wychowania Hellady, oparta na większości obywateli, jednostkę ceni się ze wzglądu na jej talenty osobiste, osiąganie zaszczytów przez służbę ojczyźnie, w życiu państwowym kierowanie się zasadą wolności

4. Demostenes - wskazywał ideał miłości ojczyzny, nawoływał do zgody i pojednania wszystkich Greków

• Sofiści

1. „kramarze wiedzy” - nie szukali prawdy ostatecznej, podkreślali względność (relatywizm) wszelkich prawd, wskazywali na indywidualistyczny charakter poznania; silny bodziec dla rozwoju stwarzała demokracja - opanowanie sztuki przemawiania, ważna rola w podnoszeniu techniki argumentacji

2. Protagoras z Abdery - nurt relatywistyczno-subiektywistyczny, kwestionował możliwość osiągnięcia prawdy ostatecznej; moralność, prawo i państwo są względne i zalezą od umowy między ludźmi

• Państwo jest rezultatem zgody jego obywateli, wspólne decyzje ponad stanowiskami jednostek, państwo decyduje co jest sprawiedliwe

• Dążenie do pogodzenia interesów jednostki z interesami państwa

• Georgiasz z Leontinoj

• Rozwijał retorykę i dialektykę

• Nihilizm poznawczy i etyczny - każde twierdzenie fałszywe, nic nie istnieje

• Zdolność dobierania argumentów decyduje o tym co słuszne a co nie

• Nie ma stałych zasad postępowania

• Idea zjednoczenia się wszystkich Greków

• Kalikles i Trazymach - teorie siły

• Rozróżnienie sprawiedliwości opartej na naturze rzeczy i ustanowionej przez ludzi

• Wg natury gorsze jest doznawanie krzywdy, wg praw ludzkich jej wyrządzanie

• Sprawiedliwe by jednostka lepsza miała więcej; dążenie do zastąpienia ustalonych przez większość norm zasadami sprawiedliwości naturalnej, kult siły, negacja zasad etycznych

• Trazymach - państwo i sprawiedliwość to dzieło ludzi silnych, ustanawiających to, co im przynosi korzyść

• Teorie prawno-naturalne Antyfona i Hippiasza z Elidy

• Antyfon - prawa ustanowione przez ludzi są dowolne, podczas gdy prawa natury są konieczne i obowiązują same przez się, ich naruszenie jest zawsze naganne, tworzą podstawowe standardy postępowania ludzkiego

• Hippiasz z Elidy - wszyscy ludzie podobni, współobywatele świata, prawo stanowione zmusza ich do czynienia rzeczy sprzecznych z naturą; prawa natury są powszechne i mają trwałą moc; nie można żądać posłuszeństwa zmiennym zasadom prawa stanowionego

• Sokrates i sokratycy

1. Metoda sokratyczna polegała na uprawianiu dialektyki

2. Hasłem poznanie samego siebie, celem uszczęśliwienie rodzaju ludzkiego cierpiącego pod brzemieniem niewiedzy

3. Cnota tożsama z wiedzą - źle czyni się pod wpływem niewiedzy

4. Prawdziwa wolność - opanowanie namiętności

5. Sprawiedliwość podwaliną życia; obywatel, który nie akceptuje systemu prawnego państwa, winien je opuścić

6. 4 formy ustrojowe, prawidłowe monarchia i arystokracja (rządy najlepszych) - bo tylko wtedy podstawę rządów tworzy dążenie do dobra ogółu oraz prawo

7. Przeciwnik demokracji - lekceważy kryterium kompetencji

8. Ksenofont

• Doniosłość postawy etycznej rządzącej elity (bliskie ideały mon.-arystokratyczne)

• Troska o przymioty etyczne poddanych zadaniem każdego władcy

• Odrzucał demokrację - prawo nie jest w stanie zastąpić edukacji moralnej

• Izokrates

• Relatywizm filozoficzny

• Cenił mieszanką arystokracji z demokracją - władza w ręku najcnotliwszych

• Cynicy i cyrenaicy

• Państwo schodzi na plan dalszy i ustępuje poglądom kosmopolitycznym

• Antystenes z Aten - cnota (wiedza) wystarczającym warunkiem szczęścia, cnotliwe życie zgodne z naturą, zniesienie własności prywatnej oraz granic państwowych

• Arystyp z Cyreny - twórca szkoły cyrenaików, rzecznik kosmopolityzmu i utylitaryzmu, ludzie dążą do przyjemności, instytucje publiczne i sprawiedliwość to pojęcia sztuczne i względne

• Hegezjasz z Cyreny - prawdziwego szczęścia nie można osiągnąć, zalecał samobójstwo

• Filozoficzno-polityczny system Platona

1. Demokracja to ustrój z gruntu zły

2. Idealizm obiektywny - świat, w którym żyjemy, postrzegany zmysłami, jest jedynie kopią, wtórnym odbiciem doskonałego świata idei

3. Kształtując duszę można ożywić obrazy postrzegane przez nią podczas pobytu w świecie idei i tym samym poznać Prawdę i główną z cnót- ideę Dobra; teoria reinkarnacji

4. Timokracja - oligarchia - demokracja - tyrania -nietrwałe, ale człowiek nie może istnieć poza organizacją państwową

5. Ludność państwa idealnego dzieli się na rządzących (rządcy i wojownicy) i rządzonych (klasa pracująca) - państwo takie mężne, mądre, umiarkowane i sprawiedliwe

6. Państwo na korzystnym teryt. (negatywny wpływ cudzoziemców)

7. Rządcy wyselekcjonowani spośród mędrców; proces wychowawczy - sofokracja

8. Wojownicy - siła zbrojna a zarazem aparat wykonawczy

9. „Prawa” - nowy projekt ustrojowy, własność prywatna jako należąca do ogółu obywateli, przywraca rodzinę; ustrój - pośredni między monarchią a arystokracją lub demokracją; prawa miały regulować wszystkie dziedziny życia

• Chciał, aby „prawo było panem zwierzchników, a zwierzchnicy sługami praw”

• Arystoteles - twórca systemów filozoficzno-politycznych

1. Synteza czynników empiryczno-racjonalistycznych i idealistycznych

2. Sądy ogólne winny wynikać ze zgromadzonych uprzednio doświadczeń

3. Szczęście można osiągnąć przez cnotę, cn. intelektualne i moralne

4. Wychowawcza rola państwa sprowadza się do wdrażania obywateli do życia cnotliwego; złoty środek

5. Sprawiedliwość - środek między wyrządzaniem z znoszeniem bezprawia; polityczna oraz w znaczeniu szczególnym

6. Państwo kategorią bardziej pierwotną niż jednostka - człowiek z natury istotą państwową

7. Inne rozumowanie - państwo wraz ze stopniowym wzrostem rodzaju ludzkiego

8. „państwo to naturalna, doskonała oraz zupełnie samowystarczalna wspólnota osad, która powstała za względu na potrzeby życia dla popierania najwyższego dobra”

9. „ustrój to ujęcie w pewien porządek władz w ogóle”, tam gdzie ubodzy mają liczebną przewagę nad jakością bogatych powstaje demokracja, a gdy przeważają cechy jakościowe bogatych - oligarchia

10. Ustroje prawidłowe: monarchia, arystokracja, politea, zwyrodniałe: tyrania, oligarchia, demagogia

11. Ustroje prawidłowe sprawowane są w interesie ogółu, nieprawidłowe - grupy ludzi

12. Najlepsze ustroje państwowe zajmują środek między krańcowościami, politea, dominacja stanu średniego

13. Naruszenie równowagi między czynnikiem ilościowym i jakościowym w państwie prowadzi do przewrotu

14. Państwo najlepsze dąży do zapewnienie szczęścia ogólnego - wychowanie, drobiazgowe uregulowanie życia

• Własność prywatna, mały obszar, korzystne położenie, samowystarczalne

• Nieodzowność i naturalność niewolnictwa

• Doktryny hellenizmu

1. „ojczyzna tam, gdzie dobrze”

2. Stoicyzm - interpretowano świat w duchu materialistycznym i monistycznym zarazem

• Źródło poznania - wrażenie zmysłowe, byt jeden, jego podstawą pramateria

• Świat geocentryczna całość, ograniczona w przestrzeni, przejściowa w czasie, przeniknięta pierwiastkiem boskim, kosmiczna wspólnota bogów i ludzi

• Ludzi są równi i dobrzy, najwyższe dobro szczęście człowieka osiągane przez uniezależnienie się od zewnętrznych okoliczności, przyjmowanie wszystkiego ze spokojem

• Zenon zalecał aby mędrcy brali czynny udział w życiu publicznym

• Wszyscy ludzie obywatelami jednego państwa światowego, gdzie stosunki opierają się na prawie naturalnym

• Zenon z Kition - wizja państwa idealnego, odpowiednika wspólnoty ogólnoludzkiej, całkowita równość ludzi, władza w rękach mędrców

• Panecjusz i Pozydoniusz - szczęście kreowane przez zespół czynników, ustrój mieszany, odpowiadający urządzeniom republiki rzymskiej (mężowie stanu)

• Szacunek do pracy

• Epikureizm

• Epikur - próba wyjaśnienia świata w sposób naturalny oraz materialistyczny, atomizm +heraklityzm

• Zjawiska przyrody przebiegają bez woli boskiej, religia odwołując się do strachu stanowi zgubę ludzkości

• Do szczęścia prowadzi brak cierpienia, czwórnian leczniczy

• Najlepszymi obywatelami egoiści, jeśli kierują się rozumem - nie krzywdzą się wzajemnie i nie wyzyskują

• Szczęście jednostki ponad zbiorowe interesy

• Sprawdzianem sprawiedliwości jej użyteczność dla społeczeństwa, prawo zmienne

• Mędrcy nie powinni brać udziału w życiu publicznym

• Czyli umowny charakter społeczeństwa i państwa oraz użyteczność tych instytucji

• Sceptycyzm

• Negował możliwość poznania prawdy, droga do szczęścia to obojętność dla życia i cierpienia

• Dystans wobec kwestii etycznych - ludzie kierują się tym, do czego skłaniają naturalne popędy i panujące obyczaje oraz tym, na co wspólnie wyrazili zgodę

• Probabilizm - rozsądne prawdopodobieństwo

• Myśl sceptyków zabarwiona silnie cynizmem, Karneades przedstawił stan wyższej konieczności

Rozdział 7 - IDEOLOGIA POLITYCZNO-PRAWNA RZYMU STAROŻYTNEGO

1. Wprowadzenie

1. W dziedzinie teorii państwa i prawa Rzymianie nie dorównywali osiągnięciom Greków, ale przewyższali ich w praktycznej aktywności państwowotwórczej

2. 2w p.n.e. podział elity politycznej na optymatów (reprezentujących interesy arystokracji senatorskiej) oraz popularów (program poprawy położenia warstw średnich)

3. Greckiej refleksji intelektualnej przeciwstawiał Katon Starszy rzymską koncepcję cnoty, która znajduje oparcie w godności i męstwie obywateli

2. Doktryna Polibiusza (200-118r. p.n.e.)

1. Każde państwo przechodzi przez fazę wzrostu, rozkwitu, upadku (monarchia- tyrania- arystokracja- oligarchia-demokracja- anarchia- monarchia)

2. Najlepszy ustrój mieszany- monarchia+ arystokracja+ demokracja

3. Idea rzymskiego uniwersalizmu politycznego

4. Moralność oraz sprawiedliwość wynikają ze zbiorowej akceptacji lub negacji zachowań, które uważane są za korzystne lub szkodliwe dla tejże grupy

3. Myśl polityczno-prawna M.T. Cycerona

1. Państwo - z rodzin, które tworzą kolejna szczeble uspołecznienia, ponad nim ludzkość

2. Państwo - „rzecz ludu (res populi). Lud zaś - to bynajmniej nie każde zbiorowisko ludzi skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada, zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytek wynikający ze wspólnego bytowania

3. Ideałem ustrojowym państwo rzymskie - cechą dawnej republiki troska o zachowanie obyczajów oraz instytucji ustrojowych wypracowanych przez przodków

4. Dopuszczał jednoosobowego naczelnika państwa, który byłby wyposażony w specjalne uprawnienia

5. Przywództwo ludzi zacnych - model zgody czołowych klas społecznych - stanu senatorskiego i ekwitów

6. Prawo natury to zasady rozumu tkwiące w umysłach wszystkich ludzi; „Nie z edyktu pretora (…) ani z ustawy dwunastu tablic (…), ale ze źródeł najgłębszej filozofii czerpać trzeba naukę prawa”

7. Podstawowym nakazem obywatela wypełnianie obowiązków wypływających z natury

8. Uzasadnienie wojen sprawiedliwych (prowadzonych dla obrony kraju) oraz niesprawiedliwych (agresywnych), jak również postulat humanitarnego traktowania niewolników

4. Idee polityczne pryncypatu

1. Publiusz Wergiliusz Maro - wzywa Rzymian do rozciągnięcia swojego panowania nad całym światem - łaskawe traktowania poddających się Rzymowi a niszczenie przeciwstawiających się

• Podbój i tworzenie państwa uniwersalnego zasadniczą przesłanką rzymskiej racji stanu, jednakże jej celem ostatecznym jest pokój rzymski (pax Romanae)

• Ideał obywatelski - bohaterstwo, patriotyzm, wysoka wartość moralna obywateli

2. Kwintus Horacjusz Flakkus

• Gloryfikuje cnoty obywatelskie dawnych Rzymian i wskazuje je jako wzór do naśladowania dla obecnego pokolenia

• Ideał patriotyzmu, szacunek dla praw opartych na zasadach moralnych

• Publiusz Owidiusz Naso - Cezar i August na nowo odbudowują państwo rzymskie (Wiek Złoty)

• Publiusz Korneliusz Tacyt - idealizuje republikę rzymską oraz naturalną wolność ludów germańskich

• Gajusz Swetoniusz Trankwillus - głosił chwałę imperium rzymskiego

• Stoicyzm rzymski

1. Lucjusz Anneusz Seneka

• Świat stworzony został przez Boga bądź też wyższą inteligencję. W związku z tym ma on swój cel i tworzy harmonijna całość, w której wszystkie zjawiska podporządkowane są prawom Opatrzności

• Prawa boskie utożsamiał z prawami natury; cnota jest niczym innym jak doskonałym rozumem i stanowi zarazem miarę dobra; dobro świadczone innym wraca do nas w postaci zwielokrotnionej

• Żądza posiadania i panowania sprawiła, że konieczne stało się ustanowienia władzy państwowej, której zadaniem jest powściąganie nazbyt wybujałych pożądań ludzkich

• Zadaniem państwa ziemskiego zachowanie praworządności oraz bezpieczeństwa

• Prawo natury równoznaczne z mądrością gwarantem szczęścia, istota prawa stanowionego to oddawanie każdemu tego, co mu się należy

• Kara - zwrócenie uwagi na sferę wewnętrzną sprawcy, wskazanie na cele kary - poprawa, zapobieżenie, eliminowanie tych, którzy nie rokują

• Epiktet

• Życie zgodnie z naturą wiedzie do szczęścia, należy odrzucić to, co niezależne od naszej woli

• Mędrzec zadowala się jedynie tym, co jest niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb, gardząc zarazem próżna pogonią za bogactwami. Mędrzec dystansuje się również wobec polityki. Uwagę swą skupia nie na państwie, z którym związany jest przez urodzenie, ale na wspólnocie znacznie szerszej, obejmującej cały świat

• Należy odrzucić podziały na obywateli a także na wolnych i niewolników

• Marek Aureliusz

• Wespazjan, Tytus, Hadrian, Aureliusz - filozofowie na tronie - do praktyki życia politycznego wnieśli filozoficzne postulaty pokoju i sprawiedliwości, wspierali ponadto rozwój życia intelektualnego

• Stoicką koncepcję rozumu świata łączy z pojęciem Opatrzności, która tworzy harmonijny świat i kieruje każdym jego przejawem

• Zadaniem człowieka dążenie do doskonałości - samowystarczalności

• Wykonując pracę stajemy się członkami organizmu, który obejmuje całą ludzkość; dobro ogółu ponad dobrem jednostek

• Uznanie demokracji i monarchii, potępienie despotyzmu

• Naczelną zasadą stoicyzmu rzymskiego jest kosmopolityzm oraz dwojakie pojęcie ojczyzny - tej, z którą połączeni jesteśmy przez fakt urodzenia oraz ojczyzny stanowiącej mistyczny związek bogów i ludzi. Doktrynę tę cechuje podkreślenie równości wszystkich ludzi, włączając w to niewolników, szacunek do pracy oraz humanistyczne podejście do prawa

• Główne tendencje doktryny prawa rzymskiego

1. Prawnicy rzymscy wypracowali podział na prawo publiczne i prywatne, wyodrębnili ius civile oraz ius Pentium, wprowadzili w obieg praktyki prawniczej pojęcia: iusticia, aequitas, bonitas, honestos

2. Zręcznie wprowadzano ujęcia filozoficzne na grunt prawa

3. Doktryna prawników wpływała na humanizowanie sfery prawa cywilnego i karnego (humanitarne traktowanie niewolników, objęcie ich ochroną prawa); wypracowanie większości argumentów przemawiających za humanizacją i łagodzeniem wymiaru kary

4. Wyodrębniono kategorię przestępstw obrazy majestatu

5. Wola władcy jest prawem, ale to lud przelewa na cesarza całą swoją władzę - jedno ze źródeł teorii umowy społecznej

Rozdział 8 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA WCZESNEGO CHRZEŚCIJAŃSTWA

1. Wprowadzenie

1. Chrześcijaństwo wyrosło w okresie wielkiego przełomu w świecie żydowskim oraz grecko-rzymskim; nastroje mistycyzmu i oczekiwanie na Mesjasza

2. Podział społeczności żydowskiej podział na:

• Saduceusze - spadkobiercy gorliwych helleńczyków, spośród wyższego kapłaństwa i arystokracji, uznawali obowiązywanie jedynie litery prawa, odrzucali mesjanizm i zmartwychwstanie

• Faryzeusze - największa popularność; wierzyli, że Jahwe przyśle wkrótce Mesjasza, aby ocalił naród żydowski; domagali się przestrzegania przepisów rytualnych i litery Testamentu, spór z saduceuszami

• Zeloci - spośród ubogiego ludu wiejskiego, gorący patrioci; Mesjasz stanie na czele niepodległościowego buntu i zostanie „królem żydowskim”

• Esseńczycy - nakaz czystości cielesnej, dualizm duszy i ciała, nieśmiertelność duszy, wiara w życie wspólnotowe, żyli skromnie

2. Nauka Jezusa

1. „ojczyzną chrześcijanina jest niebo”, „królestwo moje nie jest z tego świata” - wskazanie na przejściowy charakter ziemskiej egzystencji

2. Chrześcijanin musi współpracować z realnie funkcjonującym państwem - Bogu należy więc oddać bo boskie, a Cesarzowi co cesarskie

3. Nowa religia adresowana głównie do ubogich, bogaczowi trudno będzie wejść do Królestwa Niebieskiego

4. Obowiązek miłości Boga i bliźniego, odpuszczania win

5. Idea wszechobecnego Boga oraz przekonanie o nieskończonej i wiecznej wartości duszy

6. Rodzina monogamiczna fundamentalną komórką struktury społecznej

Rozdział 9 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA ŚW. AUGUSTYNA

1. Aureliusz Augustyn

1. De civitate Dei - określa pozycję Kościoła oraz tworzy syntezę myśli społecznej i politycznej Starożytności

2. Założenia poznawcze i ontologiczne

1. Celem poznania Bóg i własna dusza - zarówna przy pomocy zmysłów jak i na drodze racjonalnej

2. Bóg bytem absolutnym i przyczyną wszechrzeczy

3. Etyka Augustyna

1. Stanowisko woluntarystyczne, w opozycji wobec greckiego intelektualizmu - wolność

• Formalna - zdolność wyboru między dobrem a złem

• Moralna - ukształtowanie stałego nawyku unikania zła

2. Tylko dzięki łasce bożej wola ludzka ewoluuje od stanu niemożności niegrzeszenia do stanu niemożności grzeszenia

3. Historiozoficzny obraz walki dwóch światów: civitas Dei - państwa bożego oraz civitas terrena - państwa szatana; prowadzi do ostatecznego triumfu dobra

• Poglądy społeczne

1. Pochwala wspólną własność - rzeczy znajdujące się we wspólnym władaniu nie rodzą sporów, naturalna równość wszystkich ludzi oraz równouprawnienie kobiet

2. Własność wspólna ponad indywidualną, która zniknie na końcowym etapie ewolucji

3. Szacunek do pracy, korzystne łączenie umysłowej z fizyczną, wskazane aby była wykonywana przez wszystkich

4. Same niewolnictwo jest przejawem niesprawiedliwości, ale prawdziwa niewola to niewola grzechu, człowiek szlachetny zawsze jest wolny; niewolnictwo sprzeczne z prawem bożym i naturą

• Państwo i prawo

1. Podstawą struktury społecznej małżeństwo oraz rodzina; także towarzyska natura ludzi

2. Państwo to wielka, rozumna gromada, zespolona zgodną łącznością w umiłowanych przez się rzeczach; Bóg tworzy władzę poprzez prawo pozytywne i ludzkie stanowione toteż posłuch także dla despoty

3. Dwie odmiany ludzkiej społeczności - chcący żyć podług ciała i podług ducha

4. Państwo troszczy się o fizyczne i duchowe dobra obywateli, szczególną jego powinnością zachowanie pokoju; pokój jest znamieniem państwa bożego, ale winien być także celem państwa ziemskiego

5. Wojny sprawiedliwe - obronne i dla odzyskania dobra oraz niesprawiedliwe

6. Podstawowym zadaniem państwa ziemskiego ustanowienie odpowiedniego porządku prawnego - nakaz oddawania każdemu, co mu się należy

7. Prawo boże (wola boża), naturalne (zasady wypisane przez Boga w duszy każdego człowieka) i prawo doczesne (zmienne i niedoskonałe); prawo boskie usytuowane ponad państwem

8. Państwo i Kościół autonomiczne; Kościół - troska o poziom moralny społeczeństwa, państwo - zaspokajanie potrzeb doczesnych, bicz boży dla gwałcicieli prawa

9. Augustynizm polityczny - mylna interpretacja doktryny jakoby podporządkowanie państwa ziemskiego Kościołowi było uprawnione

10. Idea postępu, którym kieruje Opatrzność

MYŚL POLITYCZNA WIEKÓW ŚREDNICH

Rozdział 1 - CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

1. Periodyzacja Średniowiecza

1. Okres wstępny, gdy gromadzono pojęcia i określano główne problemy, trwający do XII w

2. Okres systemów średniowiecznych, XII w

3. Okres krytyki średniowiecznej, XIV i XV w

2. Stosunki społeczno-ekonomiczne

1. Zrezygnowano z niewolnictwa jako podstawy stosunków produkcyjnych, kształtują się stosunki feudalne, które początkowo łączą się z patrymonialną koncepcją własności i państwa; dominującym stosunkiem władzy do sprawowanych czynności jest dominium

2. Tworzy się drabina lenna

3. Stanowa struktura społeczeństwa

4. W części Europy istotnym elementem kształtującym sytuację społeczną była ideologia mieszczańska

3. Życie intelektualne

1. Naukę tego okresu określano scholastyką

2. Tendencją przewodnią myśli filozoficznej i politycznej spojrzenie na problemy życia społecznego z perspektywy religijnej; ale nie można sprowadzać istoty scholastyki do pedantyzmu i jałowych dociekań religijnych

3. Życie intelektualne skupia się w 3 ośrodkach: bizantyjskim, arabsko-islamistycznym oraz chrześcijańskim państwie Franków

4. Przez kilka początkowych stuleci kultywowane głównie w ramach klasztorów i związanych z nimi szkół

5. Dominuje przekonanie, że cały świat chrześcijański stanowi wspólnotę, której politycznym reprezentantem jest papież bądź cesarz

6. Czynnikiem politycznym spajającym Europę wojny krzyżowe; krzyżowców postrzegano jako rycerzy Boga, podejmujących walkę z sztanem

4. Przekazy literackie - O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, Pieśń o Beowulfie, Testament króla Alfreda Wielkiego, Pieśń o Niebelungach, Pieśń o Gudranie, Pieśń o Rolandzie

Rozdział 2 - MYŚL POLITYCZNA BIZANCJUM

1. Podstawy potęgi

1. Korzystne położenie i dynamiczna ekonomika zapewniły trwanie 1000 lat dłuższe niż cesarstwa zachodniego

2. Sprawny aparat władzy

3. Wielonarodowy charakter - ciągłe wysiłki integracyjne

2. Justynian i cezaropapizm

1. Kodyfikacja justyniańska jednoczy społeczeństwo, jednocześnie szeroko zakreśla granice uprawnień cesarza - twórca prawa, najwyższy sędzia, zwierzchnik administracji i wojska

2. Cezaropapizm - zwierzchnie uprawnienia cesarza wobec Kościoła wsparte były przez podkreślenie jego religijnej misji i podtrzymywanie tradycji wywodzącej się z czasów Konstantyna Wielkiego, iż jest on równy apostołom. Zarówno w propagandzie politycznej, jak i dziełach sztuki podkreślano boski charakter władzy cesarza, jak również to, iż jest on pośrednikiem miedzy Bogiem a ludem

3. Doktryna cesarska wykreowała konstrukcję, według której wszyscy niezależni władcy, więksi i mniejsi, są członkami rodziny, na czele której stoi cesarz bizantyjski, występujący w roli ojca monarchów

3. Reformy okresu schyłkowego

1. Dynastia Izauryjska - liczne reformy mające na celu przywrócenie dawnego blasku

2. 1453 Mahomed II zdobywa Konstantynopol i kładzie kres aspiracjom imperialnym

Rozdział 5 - DOKTRYNA UNIWERSALIZMU PAPIESKIEGO I CESARSKIEGO

1. Walka o dominację

1. Grzegorz Wielki - papieżom należy się prymat wśród władców, gdyż są oni następcami św. Piotra

2. Stopniowe wyzwalanie się papieży spod zależności od cesarzy bizantyjskich, w kontekście wewnętrznej schizmy w Kościele

2. Teorie przewagi papiestwa

1. Augustynizm polityczny - uważano, że Kościół realizuje cele augustowskiego państwa bożego, stąd jego prymat

2. Prawo do kontroli zgodności działań władców z Pismem Świętym; ekskomunika

3. Grzegorz VII - władza państwowa kieruje się ślepą ambicją i podjudzana jest przez diabła, jest więc ze swej istoty tworem grzesznym

4. Doktryna papieska - w niebie rządzi Bóg, a na ziemi jego namiestnik papież, który część swej władzy przekazuje w użytkowanie papieżowi; przewaga Kościoła wyprowadzana także z tezy o wyższości duszy, która jest pierwiastkiem boskim, nad ciałem, które naznaczone jest grzechem

5. Spokrewniona teoria akcentująca wyższe zadania papiestwa a także teoria Kościoła, instytucji doskonałej, i państwa, tworu obarczonego grzechem

6. Teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża; teoria 2 mieczy: Bóg przekazał św. Piotrowi 2 miecze symbolizujące władzę świecką i duchowną, papież przekazał 1 z tych mieczy w użytkowanie władzy świeckiej

7. Niekiedy papież występował w roli reprezentanta ludu rzymskiego, idea wypraw krzyżowych

8. Hierokratyzm - papież nie tylko namaszcza władców, ale baczy na ich postępowanie i może ich w każdej chwili pozbawić władzy

3. Argumenty doktryny uniwersalizmu cesarskiego

1. Po opanowaniu przez Ottona I znacznej części Europy cesarz obwołany został panem całego świata, sukcesorem tradycji rzymskiej (ważny argument spadkowy), następca wybitnych władców Imperium Romanum, wreszcie protektorem Kościoła i wiary; wszelki opór przeciw władcy był buntem przeciw Bogu

2. Anonim z Jorku - władza najwyższego, niebieskiego władcy i władcy drugiego, ziemskiego, jest jedna i ta sama

3. Glosatorzy - cesarz jest rzymskim imperatorem, twórca prawa, który pozostaje poza wszelką ziemską kontrolą, jest jedynym źródłem sprawiedliwości; lud przeniósł na niego całość swych uprawnień

Rozdział 6 - MYŚL SPOŁECZNA I POLITYCZNA ŚW. TOMASZA Z AKWINU

1. Awerroizm

1. Awerroes - punkty widzenia filozofii i teologii różne, ale wnioski z nich wyprowadzane mogą być równie prawdziwe

2. Za Arystotelesem przyjmowano wieczność świata i rodzaju ludzkiego, nieśmiertelność duszy ludzkiej, rozdział duszy i ciała, filozofii i teologii uzasadniał rozdział władzy monarszej od kościelnej

2. Tomasz z Akwinu

1. Doctor angelicus, jego koncepcja filozoficzno-teologiczna do dziś podstawą nauki Kościoła

3. Ontologia i gnoseologia

1. Świat materialny tworzy harmonijną i zhierarchizowaną całość zintegrowaną ze sferą duchową i Bogiem

2. Bóg zwieńczeniem każdego zjawiska, czynnikiem esencjonalnym

3. Poznanie rozumowe oraz sfera wiary coraz częściej potwierdzać będą prawdy ostateczne

4. Państwo i społeczeństwo

1. Dzieła boże, które spełniają ważne zadanie i zasługują na szacunek - zaspokajane są naturalne potrzeby ludzkie

2. Bóg składa suwerenność polityczną w ręce ludu, a ten powierza ją dowolnej ustanowionej formie rządu - umowa miedzy rządzonymi a rządzącymi

3. Obowiązek zbrojnego przeciwstawienia się władcy gdy zrywa warunki umowy

4. Społeczeństwo naturalną formą artykułowania potrzeb ludzkich, opiera się na prawach natury, z której wynika hierarchiczna struktura społeczeństwa - nie należy dążyć do zmiany istniejącego ładu społecznego

5. Hierarchia społeczna wsparta przez koncepcję stopniowego zbliżania się poszczególnych jednostek oraz grup do Boga

6. Sprawiedliwość rozumiana w sposób rozdzielczy - oddać każdemu to, co mu się należy (stosownie do stanu)

7. Patriarchalna struktura rodziny

5. Własność i praca

1. Własność prywatna nie pozostaje w sprzeczności z naturą ale dobra, których ma się w nadmiarze, należą również do innych, gdy ci mogą ich potrzebować

2. Praca naturalną potrzebą człowieka i obowiązkiem; podział pracy; godziwe wynagrodzenie jako rezultat umowy miedzy pracownikiem a pracodawcą

6. Prawo

1. 4 rodzaje

• Prawa wieczne - odzwierciedlenie woli Boga i jego plan wszechświata

• Prawa naturalne - zaszczepione przez Boga w rozumie (pod. własność)

• Prawo ludzkie - dzieło państwa, podstawa ludzkiego porządku

• Odrębny rodzaj - boskie prawo objawione w Piśmie Świętym

2. Ius Pentium - część praw poszczególnych narodów, która jest im wspólna; ius civile - rozumne zarządzenia dla wspólnego dobra, ustanowione przez uprawniony organ zgodnie z zasadami rozumu i moralności

• Państwo i Kościół

1. W trosce o dobro moralne obywateli państwo jest tylko pomocnikiem Kościoła, dlatego królowie winni być poddani i posłuszni kapłanom; zbawienie - cel wyższy; państwo zobowiązane jest do zwalczania heretyków

2. Państwo o Kościół nie wykluczają się wzajemnie, lecz uzupełniają. Oznacza to, iż konieczne jest uznanie najwyższego autorytetu państwa w sprawach świeckich Kościoła w sprawach duchowych

CZĘŚĆ III - MYŚL POLITYCZNA ODRODZENIA

Rozdział 1 - WPROWADZENIE

1. Spór o renesans (1350-1550)

1. Wątpliwości co do periodyzacji oddzielającej Wieki Średnie od Odrodzenia - liczne zjawiska zazębiają się

2. Humanizm i reformacja

1. Humanizm - zwrot ku człowiekowi, pięknu jego ciała, głębi duchowej, przeżyciom intelektualnym

2. Reformacja - wyrasta z wiary w możliwości człowieka, a zarazem podejmuje działo oczyszczenia źródła wiary - Ewangelii z naleciałości interpretacji narzuconej przez hierarchię kościelną

3. Postęp w zakresie nauki i techniki

1. Uniwersytety stają się ośrodkami szerokiej edukacji, naczelne miejsce nauki humanistyczne i przyrodnicze

2. Odkrycia Kolumba, Vasco da Gamy, stopniowe docieranie do świadomości teorii heliocentrycznej

3. Zdobycze cywilizacyjne docierają do bogatych mieszczan i szlachty - druk

4. Zagadnienie tolerancji

1. Elementy wsteczne - wolność słowa - prasa drukarska objęta surowym licencjonowaniem

2. Epoka wykazuje też dbałość o podporządkowanie refleksji kanonom ustanowionym przez władzę

3. Doktryna polityczna ugruntowuje pozycję państwa narodowego, przezwycięża skutki rozdrobnienia feudalnego

4. Utopia renesansowa - gatunek literacki, który sięga do ewangelicznej zasady równości w wspólnoty dóbr, odruch protestu przeciw aktualnym formom rządów oraz stosunków społecznych

Rozdział 2 - ERAZM Z ROTTERDAMU (1467-1536)

1. Atak przeciw ciemnocie i zabobonowi, krytyk scholastyki, adorator myśli starożytnej

2. Potępiał deformacje życia politycznego, nieuctwo i powierzchowna wiarę duchowieństwa, uroszczenia świeckie papieży

3. Nawet niesprawiedliwy pokój jest lepszy od najsprawiedliwszej wojny

4. Człowiek jest centralnym punktem wszelkich konstrukcji ustrojowych, jego poziom moralny i intelektualny decyduje o losach państwa

Rozdział 3 - DOKTRYNA REFORMACJI

1. Marcin Luter

1. 1517 - tezy Lutra, uzupełnione następnie protestem przeciw doczesnej władzy papieży, eksploatacji finansowej i bogactwom pozostającym w ręku Kościoła

2. Dla zbawienia człowieka istotny wewnętrzny akt wiary; mistyczny charakter Kościoła jako wspólnoty wierych, postulat bezpośrednich studiów nad Biblią

3. Potępienie rozumu, uniwersytet narzędzie szatana, negacja teorii Kopernika

4. Władza państwowa pochodzi od Boga, tytuł do całkowitego zwierzchnictwa nad religią poddanych

5. Przeciwnik aspiracji ludowych i egalitarnych w sferze stosunków społecznych

2. Tomasz Munzer

1. Bardziej radykalny; władza powinna być przekazana prostemu ludowi, który zaprowadzi ład boży na ziemi

3. Ulrich Zwingli

1. Reorganizacja życia jednostek oraz całej struktury władzy tak, aby wszystkie instytucje społeczne służyły Bogu

2. Stapiał władzą świecką z władzą duchową - świecka winna wcielać w życie zasady nowej religii; skrajna nietolerancja religijna

3. Atak na uroszczenia papiestwa do sprawowania władzy politycznej i religijnej, podważanie kultu świętych, odrzucenie postów i celibatu

4. Jan Kalwin

1. Hasło powrotu do Biblii oraz nauki moralnej Chrystusa

2. Nauka o predestynacji - Bóg jednych powołał do zbawienia, innych przeznaczył na potępienie

3. Skrajny rygoryzm etyczny

4. Rozdział Kościoła od państwa, nie godził się też na zastąpienie władzy papieskiej przez książęcą

Rozdział 4 - DOKTRYNA REALIZMU POLITYCZNEGO MIKOŁAJA MACHIAVELLEGO

1. Mikołaj Machiavelli i jego dzieło

1. Próba teoretycznego opracowania podstawowych reguł działania politycznego, oddzielał politykę od etyki

2. Realizm polityczny Machiavellego

1. Metoda analizy polityki uwzględniać miała rzeczywiste składniki sytuacji politycznej

2. Przyjęcie, że natura człowieka jest bardziej skłonna do zła

3. Celem jednostek zazwyczaj pomnożenie majątku, jednostek przywódczych - zdobycie władzy i jej umocnienie

4. Virtu - siły duchowe i fizyczne jednostki, fortuna - los, zwraca się przeciw jednostce ale może być ujarzmiony, gdy virtu będzie umiejętnie wykorzystywane dla osiągnięcia sukcesu

3. Władza i sztuka rządzenia

1. Twórca nowego państwa nie wywodzi się z arystokracji ale czerpie z własnego virtu

2. Konkurentów - wrogów - książę odnajdzie w arystokracji - wytępić potencjalnych jednym uderzeniem

3. Potencjalni sojusznicy w ludzie - pozyskanie przez manipulację obietnicami

4. Okrucieństwa dobrze użyte raz w koniecznej potrzebie utrwalenia władzy, nie wraca się do nich tylko wykorzystuje władzę dla pożytku poddanych

5. Represje nie mogą wzmagać się z czasem, a dobrodziejstwa powinny być cedzone stopniowo

6. Książę powinien roztaczać wokół siebie atmosferę człowieka wiernego zasadom moralnym, ale nie może się nimi kierować bo by przepadł, niezbędna siła i zręczność

4. Od księstwa do republiki

1. Książę musi wybierać to jedynie, co ocali istnienie i wolność kraju; ale nie zwalnia się go z obowiązku wychowywania poddanego społeczeństwa

2. Docelowym ideałem ustrojowym pozostawała republika o cechach ustroju mieszanego, a więc łącząca w sobie elementy monarchii, arystokracji, demokracji. Republika lepiej aniżeli monarchia gwarantuje trwałość ustroju, a także zabezpiecza wolność obywateli

3. Podstawę republiki winny stanowić prawa, a jej oparcie siła

5. Armia narodowa

1. Najbardziej pożyteczna jest dla kraju armia złożona z własnych obywateli i kierująca się patriotyzmem a nie chęcią zysku

6. Konkluzje

1. Machiavelli że polityka jest sztuką realizacji celów osobistych panującego, określał metody skutecznych działań w sferze polityki

2. Ale skrajnie negatywna ocena natury człowieka, nie zauważał więzi spajających grupę społeczną

3. Państwo bez władcy to ciało bez głowy, które szybko pójdzie w rozsypkę

Rozdział 5 - DOKTRYNA SUWERENNOŚCI MONARSZEJ

1. Jean Bodin i jego dzieło

1. Także próba stworzenia naukowych przesłanek polityki

2. Odrzuca idealne wizje państwa na rzecz koncepcji odwołującej się do doświadczenia i znajomości historii

3. Zmiana społeczna jako zjawisko naturalne

4. Związek polityki z naturalnymi warunkami geograficznymi, społecznymi i ekonomicznymi

2. Doktryna państwa i zagadnienie suwerenności

1. Państwo pojawia się w rezultacie konfliktu między rodzinami

2. Formy państw zmieniają się stosownie do warunków życia

3. Państwo - sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele

• Sprawowanie władzy zgodnie z zasadami sprawiedliwości bożej i naturalnej

• Publiczny charakter władzy nad rodzinami i ich mieniem

• Władza suwerenna na czele państwa

4. Zwierzchnictwo państwowe odznacza się trwałością, stoi ponad prawem, jest nieograniczone w sprawowaniu władzy i nieodpowiedzialne w porządku ziemskim

5. Suwerenność - najwyższa wobec obywateli i poddanych tudzież nie związana prawami władza; nie można jej dzielić - ustrój mieszany nonsensem

6. Podstawowe uprawnienie władzy suwerennej - stanowienie i znoszenie prawa

7. Prawo - sprawiedliwy rozkaz; brak uprawnienia obywateli do przeciwstawienia się legalnej władzy, która narusza prawa boże bądź natury

8. Postulat konsultowania nakładanych podatków, nakaz ochrony własności; żądanie zrównania mieszczaństwa z prawem innych stanów i zniesienia stosunków feudalnych

9. Postulat likwidacji przywilejów duchowieństwa, podporządkowania Kościoła władzy świeckiej monarchy

• Konkluzje

1. Koncepcja państwa świeckiego, odwołująca się do rozległej analizy historycznej i geograficznej

Rozdział 6 - UTOPIA RENESANSOWA

1. Wprowadzenie

1. Renesans - czas postępu a także inspirowaniem no nowo dzieł starożytnych do przemyśleń nad celem życia i zasadami ładu społecznego

2. Utopie zarazem protestem przeciw uzurpacjom kształtującego się absolutyzmu monarszego

3. Ideały równości, szerszej wolności - sprzeczność, bo reglamentowana przez zasady etyczne

2. Tomasz Morus (1478-1535)

1. Krytyka stosunków społecznych Anglii i Francji; problemy socjalne wsi angielskiej, bezsens kosztownych wojen, okrucieństwo angielskiego systemu prawa karnego, pasożytniczy tryb życia przedstawicieli klas wyższych

2. „rozumne i moralne zasady utopian” - równy podział własności, rygoryzm etyczny, umiarkowana regulacja prawna, uniwersalizm w podejściu do kwestii społecznych

3. Racjonalne zasady organizacji życia eliminują przesłanki do popełniania przestępstw

4. Rodziny wybierają corocznie urzędników aż po księcia, którego władza zasadniczo dożywotnia

5. Powszechny obowiązek niewielkiej pracy, produkty rozdzielane centralnie i konsumowane wspólnie, opieka zdrowotna publiczna

6. Rygoryzm etyczny i intelektualny - uniwersalizm postaw

3. Franciszek Bacon (1561-1626)

1. Obraz idealnego społeczeństwa, które strukturę swych instytucji podporządkowuje rozwojowi nauk eksperymentalnych - zapewnią człowiekowi panowanie nad przyrodą

2. Struktura organizacyjna społeczeństwa - cechy patriarchalne; zakaz dostępu do kraju cudzoziemców z obawy przed zmianami

4. Tomasz Campanella (1568-1639)

1. Wspólna własność

2. Życie mieszkańców podlega reglamentacji, ale są otwarci na cudzoziemców

Rozdział 7 - POLSKA MYŚL POLITYCZNA OKRESU ZŁOTEGO WIEKU

1. Egzekucja praw

1. Jest to program umacniania demokracji społecznej; istota jego sprowadzała się do unowocześnienia ustroju państwa

2. Egzekucja praw, czyli ścisłe ich wykonywanie, oznaczać miała, iż żadne prawo ustanowione bez zgody stanu szlacheckiego (nihil novi) nie może mieć mocy obowiązującej. Chodziło zarazem o wyeliminowanie popełnionych dotychczas nieprawości, zwłaszcza przez odebranie magnaterii zawłaszczonych przez nią królewszczyzn oraz urzędów. Naczelną pozycję króla lokowano w kontekście sejmu, a więc senatu i izby poselskiej oraz wskazywano, że król, bez zgody tego organu, nie może podjąć żadnej ważnej decyzji

3. Żądanie ograniczenia przywilejów magnaterii, zakaz kumulowania urzędów, dążenie do uzdrowienia skarbu koronnego

4. Program zakładał kodyfikację prawa i usprawnienie procedury sądowej

5. Zasada wolności wyznania, dążenie do ograniczenia przywilejów duchowieństwa i podporządkowania go władzy państwowej

6. Ale zrealizowano tylko pozbawienie mieszczaństwa praw politycznych, wielu uprawnień ekonomicznych, a także umocnienie władzy panów nad chłopami - poszerzono zakres ich obowiązków i ugruntowano niewolę osobistą

2. Pisarze polityczni epoki

1. Jakub Przyłuski - w Polsce winno obowiązywać jedno prawo dla wszystkich stanów, podobnie Jan Dymitr Salikowski

2. Wawrzyniec Goślicki - najważniejszy stan senatorski; założenia ustrojowe zbliżone kształtem do monarchii konstytucyjnej

3. Stanisław Orzechowski - postulat podporządkowania władzy świeckiej duchowieństwu; idea ustroju mieszanego - Politem

3. Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572)

1. Wszelkie wnioski trzeba formułować w oparciu o analizę rzeczywistości oraz rzetelne stanowisko rozumu

2. Państwo powołane zostało przez ludzki rozum, a poza państwem jednostka bytować nie może

3. „Rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”

4. Państwo zobowiązane także do ochrony mienia i dóbr prywatnych

5. Przymus niezgodny ze sprawiedliwością nie zasługuje na miano prawa

6. Argumenty na rzecz silnej władzy monarszej; rzecznik państwa scentralizowanego, ale z władzą ograniczoną przez prawa, sprawnym aparatem administracyjnym i gwarantującym praworządność sądownictwem

7. Równość wszystkich ludzi wobec prawa

8. Szlachectwo łączył z moralnością, pracowitością, intelektualizmem - odrzucenie dziedziczności tego stanu

9. Prawa polityczne także dla mieszczańskich posesjonatów

10. Wolność słowa i krytyki

11. Demokratyzacja życia kościelnego - obieralność biskupów, wprowadzenie języka narodowego do nabożeństw, zniesienie celibatu

12. Postulat tworzenia praw jasnych i humanitarnych, zebranych w jednym akcie prawnym

13. Potępia wojny agresywne i akcentuje konieczność współpracy międzynarodowej

Rozdział 2 - SZKOŁA PRAWA NATURY

1. Konstrukcja prawa natury

1. Powoływanie się na prawo natury równoznaczne niemal w każdym przypadku z próbą oparcia się na stałym i niezmiennym systemie wartości, wspólnym ogółowi członków danego społeczeństwa. Zawsze też przedstawiano je jako prawo stałe i wyższego rzędu w stosunku do relatywnego i podporządkowanego woli grupy rządzącej prawa stanowionego

2. Poznajemy je za pomocą rozumu

3. Stan natury to okres, w którym ludzie kierowali się wyłącznie normami prawa natury i nie byli jeszcze połączeni więzami społecznymi i państwowymi. Z kolei umowa społeczna to akt dobrowolnego zrzeszenia się wszystkich ludzi i powołania władzy zwierzchniej. Umowa kreuje zorganizowane społeczeństwo oraz państwo

4. Stan natury

• Rzecznicy silnej władzy monarszej - stan permanentnej walki

• Rzecznicy tendencji liberalnych - stan idealnej harmonii i szczęścia

5. Umowa społeczna

• Fakt historyczny

• Albo hipoteza robocza dostarczająca najbardziej racjonalnego wyjaśnienie motywów utworzenia organizacji państwowej

• Hugo Grocjusz (1583-1645)

1. Prawo natury ma tak zasadniczy charakter i tak bardzo związane jest z niezmienną naturą człowieka, że nawet Bóg nie mógłby go zmienić; ale utożsamia je z prawami matematyczno-przyrodniczymi

2. Normy prawa natury

• Nienaruszanie cudzej własności

• Wynagradzanie szkód

• Dotrzymywanie umów

• Ponoszenie kary za popełnione przestępstwa

• Suwerenem jest naród, ale wówczas gdy deleguje on swe prawa na jednostkę, bądź też grupę osób, jest już na stałe związany swą decyzją, chyba że monarcha swym działaniem naruszy zasady umowy społecznej

• Własność prywatna rezultatem umowy miedzy ludźmi

• Wolność przemysłu i handlu

• Kwestionuje prawo papieża do decydowania o sferach wpływów w świecie

• Broni kapitalistycznej zasady zysku i bogacenia się

• Dopuszczalne wojny sprawiedliwe - w celu ochrony lub urzeczywistnienia słusznego prawa

• Tomasz Hobbes (1588-1679)

1. Przywiązywał wagę do silnej władzy państwowej

2. Materializm mechanistyczny; człowiek podlega tym samym prawom co przyroda, a jego psychika jest jedną z odmian ruchu mechanicznego

3. Człowiek z natury zły; stan natury - egoizm, powszechna wojna

4. Umowa tworzy państwo, które odwołując się do przymusu i strachu potrafi zapewnić człowiekowi bezpieczeństwo; z tym momentem ginie naturalna wolność ludzi

5. Warunków raz zawartej umowy nie można zmieniać - zmiana formy rządów nie wchodzi w rachubę, poddani mają tylko takie prawa jakich udzieli im państwo

6. Kontrakt społeczny to kontrakt totalny, ale zarazem racjonalnie uwzględniający fundamentalne interesy każdej jednostki

7. Władca nie powinien ograniczać swobód obywatelskich gdy nie godzą one w spokój publiczny

• John Locke (1632-1704)

1. Stworzył wczesną postać liberalizmu politycznego, u którego podstaw leży konstrukcja praw natury

2. W stanie natury ludzie żyli połączeni w rodziny i małe grupy społeczne. Życie ich upływało w pokoju, wolności i równości; nie zakłócały go żadne pasje ani namiętności. Byli rozumni i z daru tego korzystali bez ograniczeń. Istotnym składnikiem praw naturalnych było także prawo posiadania mienia

3. Stan natury niepewny; brak stałych i wyraźnych norm, konieczność karania przestępców, ochrona własności prywatnej skłaniały ludzi do utworzenia państwa

4. Organizacja państwowa powstaje w wyniku umowy społecznej, która składa się z 2 aktów: 1ego, który konstytuuje społeczność jako jednolity organizm, którego działanie określają wola i decyzje większości oraz 2ego, tworzącego konkretną władzę państwową

5. Ograniczona monarchia konstytucyjna - ludzie rezygnują na rzecz władzy państwowej jedynie z naturalnego prawa represjonowania gwałcicieli praw naturalnych, zachowują natomiast naturalne prawo do wolności, życia i własności

6. Lud nie tylko źródłem suwerenności; także po utworzeniu państwa pozostaje suwerenem w zakresie wymienionych praw naturalnych, prawo do zmiany rządu

7. Konieczne wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz federacyjnej - polityka zagraniczna

8. Locke nie wyklucza możliwości przekazania władzy wykonawczej i federacyjnej w rękę monarchy, pod warunkiem wszakże, że konsekwentnie pozbawi się go wpływu na działalność organu ustawodawczego

9. Władza ustawodawcza - pozycja naczelna; dwuizbowy organ przedstawicielski

Rozdział 3 - MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA FRANCUSKIEGO

1. Nowe zjawiska w sferze życia umysłowego

1. Fizjokratyzm gwarancję rozwoju ekonomicznego i politycznego widział w wygospodarowaniu, głównie przez rolnictwo, nadwyżek, które można by wydatkować na rozwój innych dziedzin życia

• „ziemia jest jedynym źródłem bogactw

• Wolność oraz obowiązek pracy

• Rola władzy państwowej sprowadza się do ochrony naturalnego, fizjokratycznego porządku

• Dziedziczny, absolutny król najpoważniejszym gwarantem porządku społecznego

• Voltaire (Wolter)

1. Oświecony monarcha przekształci ustrój w duchu liberalistycznym, upodabniając go do angielskiej monarchii umiarkowanej; katolicyzm - obraza rozumu

2. Prawo natury to prawa rozumu - wolność i równość, ale nie majątkowa; wyzwolenie spod pańszczyzny; wolność myśli, druku, sumienia

3. Przepisy procedury karnej powinny zabezpieczać podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władz

4. Stanowisko tej części burżuazji francuskiej, która nie aspirowała jeszcze do objęcia władzy, domagała się natomiast reform i gwarancji, które mogłyby być zrealizowane przez monarchię absolutną; ideałem monarchia konstytucyjna

• Ideologia liberalizmu arystokratycznego - Szkoła ducha praw - Karol Monteskiusz (1689-1755)

1. Źródłem siły i znaczenia państwa są cnoty polityczne obywateli

2. Zapoczątkował rozwój tzw. socjologii polityki

3. Duch praw to empirycznie stwierdzalny zespół przesłanek, które muszą być uwzględniane przy wszelkich rozważaniach i praktycznych reformach ustrojowych

4. Dobre prawa to nie te, które pozostają w zgodzie z jakimś abstrakcyjnym schematem, ale z całokształtem warunków politycznych danego kraju, a więc z jego położeniem, ustrojem, wierzeniami, warunkami ekonomicznymi itd.

5. Zasadniczym zadaniem państwa jest zapewnienie politycznej wolności obywateli, która jest możliwością czynienia tego wszystkiego, na co pozwalają ustawy

6. Trzy zasadnicze modele - republikański, monarchiczny, despotyczny; nie wskazał najlepszego ale zło rodzi się wówczas, gdy ustrój umiarkowany przekształca się w despotyczny

7. Trójpodział władz - ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza ma służyć zagwarantowaniu wolności

8. Istotny dwuizbowy parlament

9. Odrzucenie zasady równości wobec prawa; wolność źródłem postępu i rozwoju

• Jan Jakub Rousseau (1712-1778)

1. W rozważaniach odwołuje się do czynników irracjonalnych: uczucia, wiary, intuicji, apelu do serca

2. Demokracja polityczna - suwerenna władza ludu, polegająca na prawie każdego członka społeczeństwa do współuczestniczenia w działaniach decydujących o jego losie

3. Wrodzona dobroć człowieka; współczesne społeczeństwo gwałci naturalne przymioty

4. Stan natury przedrefleksyjny i przedmoralny; życie w społeczeństwie uniemożliwia rozwój przyrodzonych instynktów i deformuje w kierunku egoizmu, próżności, zachłanności; siły przyrody zmusiły do tworzenia skupisk

5. Własność prywatna spowodowała wiele nieszczęść, ale jest przejawem nieustannego rozwoju społecznego

6. Konsekwencją powstania własności prywatnej powołanie do życia społeczności politycznej

7. Nieodzowne usunięcie skrajnej nędzy i ucisku ale likwidacja despotyzmu

8. Forma organizacji społecznej powinna zapewniać każdemu wolność a zarazem dobrodziejstwa płynące ze wspólnego bytowania

9. Umowa społeczna - wszyscy przekazują pozostałym członkom społeczeństwa swe naturalne prawa i dobra, aby następnie otrzymać je w postaci praw cywilnych

10. Ideałem niewielka republika, w której wszyscy mogliby ustanawiać i stosować prawa - demokracja bezpośrednia

11. Przeciwnik rządów reprezentacyjnych - prowadzą do oddzielenia funkcji władczych od ludu, łączą się z korupcją i zawsze gwarantują przewagę arystokracji i bogaczom

12. Przeciwnik podziału władz - suwerenność niepodzielna

13. Ale demokracja bezpośrednia zbyt doskonała dla ludzi - najlepszy rząd arystokratyczny, który kształtowany jest w drodze wyboru spośród najmądrzejszych obywateli, nie akceptuje dziedzicznej arystokracji

14. Społeczeństwo wolne od jaskrawych różnic ekonomicznych - państwo ma możliwość ingerowania w stosunki własnościowe

Rozdział 5 - MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ

1. Federaliści i antyfederaliści

1. Deklaracja Niepodległości

• prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia

• Podstawowym zadaniem rządu zabezpieczenie tych praw

• Suwerenność ludowa

• Prawo ludu do zmiany formy rządu

• Podział władz; umowa społeczna

• Program federalistów: Aleksander Hamilton (1757-1804)

1. Silna władza centralna - dożywotni urząd prezydencki oraz rząd niezależny od parlamentu

2. Ustanowił system prezydencki, ukształtował Senat, wprowadził sądową kontrolę konstytucyjności ustaw (Sąd Najwyższy), utworzył Bank Federalny Stanów Zjednoczonych

3. Później potwierdzona zasada supremacji federacji nad stanami

• Program antyfederalistów: Thomas Jefferson (1743-1826) i Thomas Paine (1737-1809)

1. Jefferson

• Suwerenność ludu, który jako prawowity twórca rządu ma także prawo zmienić rząd

• Demokratyzacja życia politycznego, wzmocnienie pozycji Kongresu, relatywne osłabienie roli prezydenta; rzecznik zakazu reelekcji prezydenta; powszechne prawo wyborcze, wolność słowa, druku i religii, rezygnacja ze stałej armii

• O bogactwie narodu decyduje praca na roli; domagał się ograniczenia rozwoju wielkich majątków rolnych; krytykował próby ograniczenia praw politycznych warstw nieposiadających

• potępiał niewolnictwo

• Paine

• Prawo do rewolucji ludów przeciw ciemiężcom

• W stanie natury brak regulacji uczynił egzystencję nieznośną

• Rząd powstał w wyniku umowy między członkami społeczności

• Ideałem demokratyczna republika - swobody obywatelskie, powszechne prawo wyborcze, równouprawnienie kobiet

• Mniejszość ma być chroniona ustawami, które zapobiegną rządom absolutnym większości

• Przeciwnik nadmiernej koncentracji własności w ręku nielicznych jednostek

• Idee polityczne Konstytucji USA

1. Zasada podziału władz oraz federalizmu

2. Poprawki: wolność wyznania, słowa, druku, zgromadzeń i petycji; prawo do posiadania broni, gwarancje procesowe

Rozdział 6 - MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

1. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

1. Była raczej programem politycznym niż normatywną podstawą sprawowania rządów

2. Preambuła: naturalne, niezbywalne, święte prawa człowieka

3. Art. 2: wolność, własność, bezpieczeństwo, opór przeciwko uciskowi

4. Naród jedynym źródłem suwerenności

5. Wolność jako możliwość czynienia tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu - ramy te może określić ustawa

6. Art. 5 - przedmiotem regulacji ustawowej tylko działania szkodliwe dla społeczeństwa

7. Równość wobec prawa, nullum crimen nulla poena sine lege, lex retro non agit, domniemanie niewinności oskarżonego

8. Art. 10 i 11 - wolność słowa, druku i zgromadzeń

9. Ale: podział obywateli na czynnych i biernych w zależności od majątku (prawa polityczne), utrzymanie niewoli w koloniach francuskich, zakaz tworzenia zrzeszeń cechowych i ogłaszania strajków, ograniczenie wolności prasy

2. Program polityczny żyrondystów

1. Początkowo dążą do kompromisu między władzą królewską a demokracją, później stają w obronie republiki burżuazyjno-demokratycznej

2. Suwerenność ludu, jego prawo do wykonywania władzy ustawodawczej

3. Jakobini

1. Idea suwerenności ludowej, cnót republikańskich, zwłaszcza patriotyzmu, miłości ludu, uczciwości, wiara w rewolucyjną intuicję ludu

2. Lud ma prawo stanowienia ustaw, jedyną formą władzy republika demokratyczna; od początku przeciwstawiali się cenzusowi majątkowemu

3. Postulowali ograniczenie kadencji parlamentu do 1 roku, wiązali zasadę reprezentacji z elementami demokracji bezpośredniej, wprowadzono referendum

4. Stosowali terror

• Wściekli - sankiuloci - protesty przeciw spekulantom, korupcji, drożyźnie

• Sprzysiężenie Równych: Babeuf (1760-1797)

1. Istnienie klas przyczyną wszystkich zjawisk politycznych; zasada równości majątkowej

2. Konieczne wprowadzenie własności społecznej oraz powszechnego obowiązku pracy

3. Społeczeństwo zapewni wszystkim jednakowe i godne warunki zycia

4. Ci, co zechcą swe posiadłości zachować nie będą posiadali praw politycznych

• Bonapartyzm

1. Przede wszystkim pragmatyczny system rządów

2. Nadal wolność, równość, braterstwo, suwerenność ludu, ale Napoleon deptał te zasady

3. Ponad parlamentem rząd z jego szefem na czele

4. Akty prawne utrwalają wolność osobistą, równość wobec prawa, zniesienie feudalizmu, świeckość państwa i wolność sumienia, wolność pracy

5. Napoleon utwierdził podziały społeczne, zasadę świętego prawa własności, wprowadził zakaz strajków i administracji; reforma administracji wiodąca w kierunku centralizacji

---