Zastosowanie wyłącznie rysunku w diagnozie stosunków rodzinnych jest niewystarczające. Informacje uzyskane przy jego użyciu powinny być zawsze uzupełniane i konfrontowane z informacjami o dziecku i jego rodzinie pochodzącymi z innych źródeł (wywiad, badania testowe itp.), a otrzymana zbieżność wskaźników wpłynie na zwiększenie trafności diagnozy.

Analiza zawsze powinna być dokonywana w powiązaniu z innymi informacjami o dziecku.

1. Rozdział. Historia testu.

„Wymyśl sobie jakąś rodzinę i narysuj ją” - Corman (1978).

W teście Cormana obejmuje ona trzy elementy:

1) poziom graficzny - rozległość, siła i ekspansywność linii, wielkość przestrzeni zajmowanej przez rysunek rozmieszczenie poszczególnych elementów w tej przestrzeń.

2) poziom struktur formalnych - dokładność wykonania rysunku.

3) poziom treści - subiektywna wizja własnej rodziny, relacji między poszczególnymi jej członkami.

Treść rysunku Corman analizuje według następujących kryteriów:

postać centralna - rysowana w pierwszej kolejności, na pierwszym miejscu z lewej strony kartki, powiększona, wykonana staranniej niż pozostałe, bardziej ozdobiona, skierowane są na nią spojrzenia innych postaci; znaczenie tej postaci podkreślane jest w rozmowie;

Badany identyfikuje się z nią.

postać dewaloryzowana - pominięta na rysunku albo rysowana w ostatniej kolejności, zmniejszona, usytuowana z dala od innych, mniej starannie narysowana, nie nazwana; Rysujący z nią się nie identyfikuje.

Według Cormana, rysunek nieistniejącego faktycznie w rodzinie niemowlęcia oznacza regresję, a agresja jest wyrażona przez postacie zwierząt.

Test został opracowany dla dzieci w wieku od 6.0 do 11.11 lat.

W wieku 5 lat na ogół każde dziecko ma już wykształcony swój sposób rysowania postaci. Umożliwia to zróżnicowanie i porównanie poszczególnych postaci znajdujących się na rysunku rodziny.

W okresie do l1 roku życia dziecko rysuje bardziej „jak czuje” niż „jak widzi”, przekazuje w swej wypowiedzi rysunkowej informacje o więziach emocjonalnych z poszczególnymi członkami rodziny, o spostrzeganym znaczeniu każdej postaci, o swoim widzeniu konfliktu w rodzinie i wiążących się z nim lękach.

Około 12 roku życia w rysunku dziecka bierze górę chęć realistycznego „fotograficznego", odzwierciedlenia rzeczywistości, co w wielu przypadkach ogranicza jego użyteczność, jako przekaźnika emocji i uczuć.

Test Stosunków Rodzinnych - Test FRT (The Family Relation Test) - jest przeznaczony do badania atmosfery emocjonalnej rodziny, do odtwarzania obrazu uczuć, jakie dziecko i inni członkowie rodziny żywią względem siebie. Jest tak skonstruowany, aby przedstawiał konkretnie rodzinę badanego. Spośród 21 konturowych rysunków postaci, przedstawiających ludzi w różnym wieku i różnej płci, badany wybiera te, które mają przedstawiać jego rodzinę.

Rysunki przymocowane są do pudełek, do których badany wkłada karteczki. Treść każdej z karteczek wyraża pozytywne lub negatywne uczucie badanego do kogoś z członków rodziny badanego. Badany wkłada karteczkę w pudełko z figurką tej postaci z rodziny, do której zawarta na karteczce treść pasuje najlepiej. Przy analizie wyników testu bierze się pod uwagę, jaką liczbę karteczek wyrażających uczucia badany przypisał każdemu z członków rodziny oraz rodzaj tych uczuć.

2. Rozdział. Narzędzie.

Test Rysunek Rodziny jest dwuczęściowym narzędziem.

Część pierwsza - analiza treści rysunku - dokonuje się na podstawie następujących kryteriów:

1) kolejność rysowania postaci (rysowanie w pierwszej i w ostatniej kolejności),

2) relatywna wielkość rysowanych postaci (wyraźne powiększenie lub zmniej szenie),

3) ozdobienie postaci (wyraźnie większe lub wyraźnie mniejsze niż pozostałych),

4) usytuowanie postaci względem siebie (umieszczenie postaci obok siebie, połączenie postaci rękami, odsunięcie postaci),

5) pominięcie postaci,

6) duży, zdecydowanie dominujący na rysunku dom, rozdzielający rodzinę (część rodziny w domu, część poza nim),

7) niemowlę w wózku lub postać małego dziecka.

Część druga - wywiad z dzieckiem - jest prowadzony w oparciu o wykonany rysunek.

Dane:

Test jest przeznaczony do badań indywidualnych.

Przeciętny czas badania wynosi - ok. 35 minut.

Analiza rysunku i interpretacja wyników - ok. 30 min.

Test Rysunek Rodziny musi być uzupełniony wywiadem z rodzicami lub opiekunami dziecka na temat jego sytuacji rodzinnej.

3. Rozdział. Badanie i ocena rysunku.

Technika badania.

Niezmiernie istotne jest nawiązanie dobrego kontaktu z badanym przed rozpoczęciem rysowania. Wskazane jest prowadzenie z dzieckiem swobodnej rozmowy, zadawanie pytań niemających zabarwienia emocjonalnego, np. dotyczących wieku, dziecka, ulubionych zabawek, sportów, oglądanych filmów, zainteresowań.

W czasie rysowania nie wypowiadamy żadnych uwag dotyczących treści wykonywanego rysunku.

Jeśli badany przerywa rysowanie, twierdzi, że rysunek mu się nie udaje chwalimy go i zachęcamy do kontynuowania.

Należy uwzględniać wszelkie objawy reakcji emocjonalnych dziecka (niepokój, momenty wahań, przedłużenia reakcji itp.). Odpowiedzi dziecka oraz wszelkie obserwacje dotyczące jego zachowania podczas rysowania i wywiadu zapisujemy w Arkuszu Zapisu.

Ocena rysunku.

Ocena formy:

Analiza linii, jaką został wykonany rysunek (rozległość, siła), jest najłatwiejsza w przypadku rysunków wykonanych ołówkiem i prawie zupełnie niemożliwa w odniesieniu do rysunków wykonanych flamastrem.

Ekspansywność wyrażona jest w wielkości postaci w stosunku do kartki, w odróżnieniu od relatywnej oceny wielkości postaci w analizie treści rysunku. Postacie duże to postacie zajmujące około 2/3 wysokości kartki, postacie bardzo małe nie przetłaczają 34 cm. są to oczywiście granice orientacyjne.

Ocena treści:

Na ogół dzieci rysują nieco większe postacie rodziców i mniejsze postacie dzieci (wielkość ich postaci może być zróżnicowana w zależności od wieku) lub wszystkie postacie jednakowej wielkości.

Matka, będąca na ogół dla dzieci najważniejszą postacią w rodzinie, jest najczęściej powiększana na rysunku.

W rodzinach konfliktowych najczęściej zmniejszany jest ojciec.

Łączenie na rysunku postaci rękami jest trafniejszym kryterium oceny związku emocjonalnego niż odsunięcie postaci.

Bardzo często dziecko wykonując rysunek rodziny „jakiejś” twierdzi zdecydowanie, że jest to rodzina wymyślona, natomiast w wywiadzie wypowiada się już wyraźnie o własnej rodzinie.

Przy interpretacji rysunku powinny być brane pod uwagę wszelkie objawy reakcji emocjonalnych dziecka, objawy niepokoju, momenty wahań, przedłużenia reakcji itp.

Na ogół rysunek jest przekazem posiadanego przez dziecko obrazu rodziny, zdarzyć się jednak może, że np. ostra kłótnia z bratem w dniu poprzedzającym badanie wpłynie na sposób przedstawienia tegoż brata na rysunku.

6. Rozdział. Interpretacja rysunku

Kolejność rysowania postaci:

Analizując kolejność rysowania postaci bierzemy pod uwagę rysowanie postaci w pierwszej kolejności i rysowanie postaci w ostatniej kolejności.

Rysowanie postaci w pierwszej kolejności - najczęściej rysowana jest ta osoba z rodziny, która jest oceniana przez dziecko, jako najważniejsza, posiadająca władzę w rodzinie. Postać rysowana w pierwszej kolejności nie musi być tą, z którą dziecko jest najbardziej związane emocjonalnie.

Rysowanie postaci w ostatniej kolejności - jest to postać oceniana przez dziecko, jako najmniej ważna w rodzinie. Rysowanie w ostatniej kolejności może być wyrazem chęci dewaloryzacji danej postaci.

Dziewczynki częściej rysują, jako pierwszą postać matki, chłopcy zaś postać ojca.

Szczególnie silnie dzieci identyfikują się z rodzicami w wieku 7-8 lat 52% dzieci identyfikuje się z rodzicami, dopiero między 11 a 12 roku życia procent ten spada do 20%.

Rysowanie w pierwszej kolejności kogoś z rodzeństwa może oznaczać, że w ocenie rysującego zajmuje on szczególnie uprzywilejowaną pozycję w rodzinie.

Dzieci umieszczające własną postać na pierwszym miejscu - wykazują często tendencję do dominacji, koncentracji na sobie

Należy upewnić się czy dziecko nie rysuje postaci w „porządku chronologicznym", to znaczy najpierw rodzice, potem rodzeństwo od najstarszego do najmłodszego.

Dziecko maluje siebie pierwszego - może być egoizm, egocentryzm.

Relatywna wielkość rysowanych postaci.

Powiększenie postaci - wyraźnie powiększone na rysunku są te osoby z rodziny, które dziecko uważa za znaczące, dominujące w rodzinie

Zmniejszenie postaci - wyraźne zmniejszenie postaci oznacza jej dewaloryzację, chęć obniżenia jej wartości (występuje dość rzadko)

Ozdabianie postaci.

• wyraźne ozdabiane kolorystyczne,

• ozdobienia postaci dodatkowymi elementami (kokarda, torba, kapelusz itp.)

Usytuowanie postaci względem siebie - wieź emocjonalna między członkami rodziny.

Umieszczenie postaci - obok siebie umieszcza najczęściej swą postać w pobliżu tej osoby z rodziny, którą uważa za najważniejszą lub też w pobliżu tej, z którą jest najbardziej związany emocjonalnie.

Połączenie postaci rękami - oznacza silną więź emocjonalną między połączonymi postaciami lub pragnienie istnienia takiej więzi.

Odsunięcie postaci - może oznaczać zakłócenie więzi emocjonalnej (dystansu) między rysującym i odsuniętą postacią. Może być zaznaczone za pomocą przegrody (drzewo, mebel czy pionowa oddzielająca linią).

Pominięcie postaci - negacja nieakceptowanej rzeczywistości.

Pominięcie własnej postaci - świadczy o zaburzeniu emocjonalnych więzi dziecka z rodziną, o nieakceptowaniu przez nie sytuacji istniejącej w rodzinie.

Najczęściej pomijane jest rodzeństwo, najrzadziej postać matki.

Zawsze należy ustalić czy pominięcie nie wynika z naturalnej nieobecności któregoś z członków rodziny.

Trzeba najpierw sprawdzić, czy ta osoba żyje, czy nie jest czasowo nieobecna w domu.

Duży, dominujący dom.

duży dom - rodzina niedająca bezpieczeństwa, bądź konflikt między rodzicami odbierany przez dziecko, jako zagrażający istnieniu rodziny.

część postaci w domu, część poza nim - konflikt między osobami znajdującymi się w domu i poza nim.

Domu nie bierzemy pod uwagę, gdy jest na drugim planie, w tle.

Uwzględniany powinien być w analizie jedynie wówczas, gdy dominuje na rysunku i jest elementem rozdzielającym postacie z rodziny.

Niemowlę w wózku, lub postać małego dziecka - nieistniejące.

Dziecko wyraża w ten sposób chęć powrotu do okresu, który ocenia, jako szczęśliwszy od aktualnego, okresu wolnego od obowiązków, okresu, w którym było bardziej akceptowane.

Identyfikacja z tą postacią są wyrazem pragnienia zajęcia uprzywilejowanej pozycji najmłodszego z rodzeństwa (w oczach dzieci często najszczęśliwsze).

Może towarzyszyć pominięcie wlanej postaci (ja, jako dziecko).

U jedynaków - umieszczenie na rysunku postaci małego dziecka bardzo często oznacza chęć posiadania rodzeństwa.

Rozległość i siła linii - ekstrawersja, stabilność emocjonalna.

niepewność, lękowość, tłumienie uczuć - linia słaba, cienka, niewyraźna, przerywana.

pewność siebie, żywe, otwarte reakcje emocjonalno - linia gruba, zdecydowana, długa.

Wielkość postaci w stosunku do kartki - ekspansywność.

introwersja, zahamowanie, lękowość, niska samoocena - postacie małe, umieszczone na brzegu kartki

ekstrawersja, ekspansywność, agresja - postacie duże, zajmujące większą część kartki, a także nie mieszczące się na niej.

3. Interpretacja wywiadu z dzieckiem.

Czy chciałbyś coś zmienić w tej rodzinie?

-Informacje na temat najsilniej odczuwanych przez dziecko konfliktów w rodzinie.

4. Interpretacja przypadków

rysunek życzeniowy - życzeniowy obraz własnej rodziny, życzeniowe odwrócenie ról.

Umieszczenie swojej postaci między rodzicami i połączenie wszystkich postaci rękami (przypadek 4) - silna więź emocjonalna dziecka z postaciami połączonymi dłońmi.

Pierwsza postać siebie - (przypadek 7) - chłopiec spostrzega siebie, jako najważniejszego, najmocniejszego w rozbitej rodzinie, wchodzi w rolę ojca, jest w tej roli podtrzymywany przez mało odporną i zagubioną w sytuacji konfliktowej matkę.

Trzymanie za dwie ręce - (przypadek 10) - siostra trzyma, co może oznaczać krepowanie, ograniczanie autonomii.

Dom i dwie postacie poza nim - (przypadek 8) - może to symbolizować pragnienie odizolowania ich (brak kontaktu i konflikt) od reszty rodziny, od siebie i matki, która znajduje się w domu.

Interpretacja - monografia:

-czyja rodzina?

-co powiedziało niej? Na przykład: „to jest moja rodzina bez brata”.

-chętnie rysuje?

-czy mówi, czy milczy?

Środowisko miejskie, robotnicze.

Środowisko miejskie, inteligenckie.

Środowisko wiejskie.

Środowisko wielkomiejskie, robotnicze.

Jakie ten obrazek wzbudza we mnie uczucia /emocje?

Cechy rysunku poszczególnych postaci	M	O	D S	Rodzeństwo				Pozostali
Rysowanie postaci w pierwszej kolejności
Wyraźne powiększenie postaci w porównaniu z innymi
Największe ozdobienie postaci (wskaźnik dodatkowy)
Rysowanie postaci w ostatniej kolejności
Wyraźne zmniejszenie postaci w porównaniu z innymi
Najmniejsze ozdobienie postaci (wskaźnik dodatkowy)
Wyraźne odsunięcie postaci od pozostałych
Pominięcie postaci

M-matka, O-ojciec, S-sam, D-dziecko

---