WYKŁAD 4

INTELIGENCJA. MODELE HIERARCHICZNE

DZIEJE POJĘCIA TEORETYCZNEGO (KONSTRUKTU) INTELIGENCJI

Wybitny uczony angielski F. Galton w wydanej w 1869 r. książce Hereditary genius sformułował tezę, że zdolności umysłowe są dziedziczne.

W późniejszej książce English Men of Science (1874), będącej raportem z badań nad wybitnymi twórcami, Galton postulował, że te zdolności umysłowe wyrażają się w prostej i niepodzielnej dyspozycji intelektualnej

Droga do przyjęcia koncepcji inteligencji ogólnej, jako podstawowej funkcji intelektualnej umysłu ludzkiego była już otwarta

Wczesne próby pomiaru inteligencji

A. Binet, 1905

A. Binet, francuski psycholog, współpracownik T. Simon, opracowali zbiór zadań do oceny ogólnego poziomu umysłowego dzieci. Była to pierwsza skala do oceny inteligencji.

Binet nie podał formalnej definicji inteligencji. Analizował natomiast różnice między dzieckiem inteligentnym i nieinteligentnym. Do postulowanych różnic zaliczył:

• Tendencję do utrzymywania kierunku myślenia bez rozpraszania się

• Dobieranie odpowiednich środków do realizacji celów

• Krytyczną ocenę własnego postępowania

• Nie zadowalanie się częściowymi, nieskutecznymi rozwiązaniami

Psycholog ten uważał, iż do pomiaru inteligencji należy włączyć różnorodne zadania odnoszące się do tych właśnie aspektów sprawności myślenia

Do skali inteligencji włączono zdania dotyczące:

• Rozumowania na materiale słownym

• Rozumowania na materiale figuralnym

• Rozpoznawania przedmiotów

• Zadania badające pamięć

• Zadania dotyczące znaczenia złów, przysłów.

Inteligencja była więc w tym ujęciu dyspozycją skrywająca się za tymi różnymi zadaniami umysłowymi

Skala inteligencji Bineta-Simona była tak skonstruowana, iż stopień trudności poszczególnych zadań wzrastał i by zadania te mogły być rozwiązywane przez dzieci o przeciętnym poziomie umysłowym, typowym dla określonego wieku życia (WŻ).

Analogicznie, Binet wprowadził pojęcie wieku umysłowego (WU), które wyrażało, w miesiącach i latach, liczbę prawidłowo rozwiązanych zadań testowych, przeznaczonych dla określonego wieku życia.

Miarą wieku umysłowego był osiągnięty maksymalny poziom rozwiązania testu, to znaczy maksymalna liczba prawidłowo rozwiązanych zadań.

Posługiwanie się skalą Bineta-Simona miało określone ograniczenia, mianowicie porównania między osobami badanymi odnosiły się jedynie do porównań o określonym wieku umysłowym. Można więc było porównywać dzieci w tym samym wieku życia.

Modyfikacja wprowadzona przez W. Sterna do pomiaru inteligencji

W. Stern zaproponował w 1912 r. by zamiast Wieku umysłowego (WU) zastosować wskaźnik wyrażający się ułamkiem, w którym porównujemy Wiek Umysłowy z Wiekiem Życia (WŻ).

WU

—— • 100

WŻ

Ten ułamek to właśnie Iloraz Inteligencji (II), po angielsku IQ.

Ta pozornie drobna modyfikacja okazała się mieć dalekosiężne konsekwencje. Wykorzystał ją w swojej modyfikacji testu Bineta-Simona, amerykański psycholog L.M. Terman. Wprowadzając tak rozumiany pomiar inteligencji, można porównywać wyniki ilorazów inteligencji dzieci i młodzieży w różnym wieku, a nie tylko w obrębie określonego wieku umysłowego, na co pozwalała skala Bineta-Simona.

Okazało się jednak wkrótce, że tak rozumiany pomiar inteligencji wiązał się z pewną niedogodnością. Mianowicie zaobserwowano, że po 16 roku życia badanych iloraz inteligencji zaczął się zmniejszać!

Wynikało to z tego, że około 16 roku życia (WŻ) rozwój umysłowy zaczyna się stabilizować. A jeśli zwiększa się wiek życia (WŻ), to całe wyrażenie maleje.

Aby umożliwić pomiar inteligencji po 16-tym roku życia, Terman przyjął, że wiek życia dorosłych wynosi 16.

Dewiacyjny iloraz inteligencji

D. Wechsler rozwijający od 1939 r. badania nad pomiarem inteligencji, wyrażonym za pomocą ilorazu inteligencji (IQ), zdecydował wiek umysłowy (WU) zastąpić w ilorazie za pomocą wartości standaryzowanej. Procedura ta polegała na tym, że średniej arytmetycznej wyników testowych uzyskanych w populacji Wechsler nadał wartość 100, a odchylenie standardowe ustalił na 15 punktów. W ten sposób powstał termin „dewiacyjnego ilorazu inteligencji”.

W teście inteligencji opracowanym przez L.M. Termana odchylenie standardowe ustalono na 16 punktów.

Poniżej podany został rozkład ilorazów inteligencji „Stanfordzkiej Skali Inteligencji” (Stanford-Binet Intelligence Scale) opracowanej przez L.M. Termana, w której wartość odchylenia standardowego wynosi 16 punktów.

Najczęściej wymieniany zarzuty kierowanych wobec stosowania Ilorazu Inteligencji (II)

1. Iloraz inteligencji nie uwzględnia zmian rozwojowych zachodzących w obrębie inteligencji. Mimo, że w ontogenezie zachodzą zmiany jakościowe w funkcjonowaniu intelektualnym, pomiaru i charakterystyki poziomu inteligencji dokonuje się za pomocą wskaźnika ilościowego, jakim jest II.

2. Inteligencja jest zjawiskiem złożonym, wieloczynnikowym, tymczasem iloraz inteligencji, mimo, iż na jego pomiar składają się wyniki kilku podtestów, jest traktowany jako jednorodny.

3. W związku z tym, iloraz inteligencji nie oddaje specyfiki różnic między ludźmi ze względu na strukturę inteligencji.

4. Konstrukcja ilorazu inteligencji oparta była na założeniu i przekonaniu, że inteligencja jest wyrazem przede wszystkim czynników genetycznych. Tymczasem wiele badań, w tym nad bliźniętami jednojajowymi, wskazuje, że duża część wariancji wyników w testach inteligencji ma źródło w środowisku społecznym. Zwraca się też uwagę, że na poziom funkcjonowania intelektualnego wpływ wywierają cechy pozaintelektualne, na przykład osobowość.

KRÓTKI PRZEGLĄD DEFINICJI INTELIGENCJI

1. Inteligencja - to złożone procesy umysłowe charakteryzujące się sprawnością wnioskowania i rozumowania (A. Binet, 1904)

2. Inteligencja - to zdolność wywodzenia związków i korelatów

3. Inteligencja - to ogólna zdolność do adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań (W. Stern, 1912)

4. Inteligencja - to zdolność do uczenia się (G.A. Ferguson, 1954)

5. Inteligencja - to zdolność do rozwiązywania problemów, zależna od takich procesów umysłowych, jak rozumienie, wnioskowanie, porównywanie, rozumowanie, wykrywanie (J. Piaget, 1966)

6. Inteligencja - to zdolność do przetwarzania informacji (E. Hunt, 1980)

7. Inteligencja - to jest właśnie to, co mierzy test służący do pomiaru inteligencji (E.G. Boring, 1923)

8. Inteligencja - to zagregowana (składająca się z poszczególnych elementów, zdolności) i ogólna (charakteryzująca zachowanie jednostki jako całości) zdolność jednostki do podejmowania działań celowych, racjonalnego myślenia i do efektywnego radzenia sobie we własnym środowisku (Wechsler, 1939)

9. Inteligencja - to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie trwałych warunków wewnętrznych człowieka, współdeterminujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych. Te warunki kształtują się pod wpływem interakcjigenotypu, środowiska i aktywności własnej (J. Strelau, 1992)

NURT TEORETYCZNY W BADANIACH INTELIGENCJI

Model inteligencji ogólnej C. Spearmana

W 1904 r. brytyjski psycholog C. Spearman opublikował ważną pracę General intelligence objectively determined and measured .

W pracy tej wykazał, iż wszelkie formy działalności intelektualnej można wyjaśnić przyjmując istnienie dwóch ukrytych czynników: czynnika ogólnego i nie skorelowanych z nim czynników specyficznych.

Spójrzmy na poniższy rysunek:

Okręgi przedstawiają wariancje trzech testów badających funkcje intelektualne. Spearman zainteresował się tym, iż niektóre spośród tych testów mają wspólne wariancje. Na powyższym rysunku jest to ta część wariancji, która powstała z „nakładania się” (zachodzenia na siebie) wariancji.

Stosując skonstruowaną przez siebie metodę analizy czynnikowej wyodrębniania wspólnej wariancji, zwaną „metodą sumowania”, Spearman skonstatował, iż ta wspólna wariancja to „czynnik inteligencji ogólnej” (general intelligence) - g. Pozostałe części wariancji, na rysunku reprezentowane jako S1 , S2 , S3, są to czynniki specyficzne, nie skorelowane z czynnikiem g, a zatem nie uczestniczące w jego pomiarze.

Tak oto powstała pierwsza teoretycznie i empirycznie stworzona koncepcja inteligencji, nawiązująca do teorii Galtona.

Charakterystyka modelu inteligencji ogólnej (czynnika g) Spearmana

Inteligencja ogólna jako zdolność

„wywodzenia związków i korelatów” (eduction of relations and correlates), czyli myślenia formalnego

1. Teoria C. Spearmana była pierwszą, niespekulatywną teorią inteligencji

2. Pozostawiła trwały wkład w psychologii inteligencji przyczyniając się do

rozwoju modeli hierarchicznych inteligencji, a pośrednio również do

modeli wieloczynnikowych

3. Formułując pierwszy statystycznie zweryfikowany model inteligencji

ogólnej Spearman przyczynił się do rozwoju zastosowań metod

wielozmiennowych w psychologii, przede wszystkim analizy czynnikowej,

również i metod testowych (testy czynnika g, np. Test Ravena)

4. Spearman zapoczątkował badania nad zdolnościami

5. Krytykowana była za zbyt uproszczone rozumienie inteligencji

Model hierarchiczny C. Burta-Ph.Vernona

Rozwój zastosowań metod testowych w okresie I Wojny Światowej i po jej zakończeniu przyczynił się do zintensyfikowania badań nad modelami czynnikowymi inteligencji.

Nowe metody analizy czynnikowej umożliwiły bardziej staranne analizowanie macierzy korelacji między bardziej zróżnicowanymi testami badającymi funkcje intelektualne, w rezultacie czego powstały nowe modele inteligencji. Jednym z ich twórców był brytyjski psycholog C. Burt a następnie Ph. Vernon.

Według C. Burta głównym źródłem wariancji (zmienności) dużego zestawu testów intelektualnych jest nadal, tak jak w modelu Spearmana, czynnik g. Jednak, po wyizolowaniu czynnika g pozostaje znacząca część wariancji wspólnej, tłumaczącej zmienność pewnej grupy testów. Ta wspólna wariancja umożliwia wyizolowanie dwóch „głównych czynników grupowych”, czynników bipolarnych, czyli takich, na biegunach których znajdują się dwa różne jakościowo wymiary.

Czynnik bipolarny nie jest więc jednorodnym wymiarem.

Spójrzmy na poniższy rysunek:

Te dwa czynniki bipolarne - „główne czynniki grupowe” to:

Czynnik bipolarny v:ed - to czynnik „werbalny” vs. numeryczny

Czynnik bipolarny k:m - to czynnik „przestrzenny” vs. mechaniczny.

Dalszy proces wyłaniania czynników prowadzi do utworzenia „Mniejszych czynników grupowych”, dzielących się, z kolei, na znajomość słów, płynność słowną, zdolność operowania liczbami, czynnik przestrzenny, uzdolnienia mechaniczne, manualne.

Dalszy proces izolowania czynników prowadzi do wyłonienia „czynników specyficznych”, takich, jakie obserwowano w modelu Spearmana.

Charakterystyka modelu inteligencji ogólnej Burta-Vernona

1. Model ten stanowił rozwinięcie modelu Spearmana. Zakładał bowiem

istnienie nadrzędnego czynnika inteligencji ogólnej g, ale również

istnienie czynników grupowych

2. Pokazał, że inteligencja, poza czynnikiem g, jest bardziej złożona, a co za

tym idzie umożliwiał bardziej szczegółową diagnozę ludzi i wyjaśnienie

ich funkcjonowania w różnych sytuacjach

3. Pozostawiał jednak nadal wątpliwości dotyczące statusu ontologicznego

czynnika g i czynników grupowych

Model hierarchiczny inteligencji R.B. Cattella

Cattell wyodrębnił dwa czynniki inteligencji ogólnej składające się na czynnik g Spearmana:

g₁ - inteligencję płynną (fluid intelligence), która zdeterminowana jest głównie genetycznie.

Zachodzące w niej zmiany zależą od dojrzewania i degeneracji komórek nerwowych. W największym stopniu przejawia się w ujmowaniu stosunków między elementami, a więc w „wywodzeniu relacji” (eduction of relations) Spearmana.

Do jej pomiaru najbardziej nadaje się test czynnika g Ravena.

g₂ inteligencję skrystalizowaną (crystallized intelligence), która zdeterminowana jest głównie kulturowo

Zmiany, jakie zachodzą w obrębie inteligencji skrystalizowanej są wynikiem interakcji czynnika g₁ i doświadczenia indywidualnego człowieka. Inteligencja skrystalizowana, w odróżnieniu od inteligencji płynnej, rozwija się do wieku starczego. Do pomiaru tego rodzaju inteligencji Cattell stosował tradycyjne testy inteligencji, mierzące m. in. uzdolnienia werbalne.

Triadowa koncepcja zdolności R.B. Cattella

W celu wyjaśnienia funkcjonowania obu rodzajów inteligencji, Cattell zaproponował triadową strukturę zdolności. Wg tej teorii zdolności wyznaczone są przez trzy podstawowe składniki:

1. Możliwości (capacities)

2. Zdolności lokalne (provincials)

3. Zdolności pośredniczące (agencies) - zwane instrumentalnymi

1. „Możliwości” człowieka składają się z takich czynników, jak szybkość i płynność przebiegu procesów umysłowych pamięć mechaniczna.

Czynniki te, zdeterminowane biologicznie tzw. masą asocjacyjną mózgu, Cattell zalicza do zdolności ogólnych, gdyż interweniują we wszystkich czynnościach umysłowych człowieka.

Inteligencja płynna odgrywa tu najważniejszą rolę.

2. „Zdolności lokalne” zdeterminowane są właściwościami anatomiczno-fizjologicznymi pól sensorycznych i motorycznych mózgu człowieka.

Na zdolności te składają się m. in. sprawność ruchowa i spostrzeganie wzrokowe.

Zdolności te funkcjonują niezależnie od obu rodzajów inteligencji: g₁ i g₂.

3. „Zdolności pośredniczące” traktowane są jako narzędzia, za pomocą których umysł ludzki funkcjonuje. Składają się na nie zdolności podstawowe wchodzące w skład zbioru zdolności

wyizolowanych przez L.L. Thurstone'a, np. płynność słowna, rozumowanie, a także Inteligencja skrystalizowana, stanowiąca, ze względu na uwarunkowania kulturowe i wynikające z indywidualnego doświadczenia człowieka, ogólną zdolność pośredniczącą - g_a.

---