Urban i Stanik ,,Resocjalizacja'' tom 1
ROZDZIAŁ I: Resocjalizacja jako przedmiot badań interdyscyplinarnych
Teoria resocjalizacji w strukturze nauk społecznych
W jaki sposób humanistyczna filozofia człowieka wpłynęła na ukształtowanie się nowożytnego systemu więziennictwa?
Moralny rozwój ludzkości przebiegał od zniewolenia i restrykcji w kierunku poszerzania wolności coraz szerszych kręgów społecznych oraz racjonalnego i sprawiedliwego traktowania jednostek niezależnie od ich społeczno - politycznego statusu i uprzywilejowania. Czynnikiem wyzwalającym ten kierunek moralnej ewolucji był rozwój naukowo - techniczny, który bezpośrednio waloryzował pracę, a tym samym wymuszał zmiany w myśleniu o wartości ludzkiego życia, co równocześnie przekładało się na szukanie skutecznych sposobów ograniczania destruktywnych zachowań ludzi. Humanizm filozofii nowożytnej był pierwszym intelektualnym impulsem do eliminowania kary śmierci wykonywanej w warunkach tortur i poniżania oraz zastępowania ciemnych i wilgotnych lochów zakładami penitencjarnymi, wprawdzie restrykcyjnymi, ale zbliżonymi do warunków ludzkiej egzystencji. Niewątpliwie ten postęp nigdy nie byłby możliwy bez humanitarnej i racjonalnej filozofii wyprzedzającej zobiektywizowany rozwój naukowo - cywilizacyjny. Można zatem przyjąć, że to właśnie nowożytna filozofia człowieka zapoczątkowała nowoczesną myśl resocjalizacyjną. Konfrontacja odwiecznych zwyczajów postępowania wobec osób potępionych i odrzuconych z postępowymi ideami humanistycznymi zaowocowała głęboką rewolucją w traktowaniu wszelkich dewiantów i doprowadziła do pojawienia się instytucji nowoczesnego więzienia, którego funkcjonowanie doskonalono przez wykorzystywanie osiągnięć nauk szczegółowych.
Jakie są różnice między resocjalizacją opartą na filozofii oświeceniowej a resocjalizacja opartą na filozofii pozytywistycznej?
Resocjalizacja oparta na filozofii oświeceniowej
Koncepcja oświeceniowa koncentrowała się na czynie niezgodnym z prawem , a nie (jak to się działo w koncepcji pozytywistycznej) na osobie sprawcy. Jej geneza sięga filozofii Kanta i Hegla. Kantowski imperatyw moralny nakazuje generalną zasadę sprawiedliwości, obronę istoty człowieczeństwa opartej na absolutnie pojętej godności człowieka, której treścią jest idealnie pojęta moralność wykluczająca z oceny konkretnych zachowań ludzkich wszelki relatywizm i społeczne korzyści. Kara ma być proporcjonalna do popełnionego czynu. W koncepcji Kanta odżywa więc starożytna zasada „oko za oko, ząb za ząb”, choć egzekucja tej zasady jest daleka od zwyczajów starożytnych i przybiera formę humanitarną. Oświeceniowe pojmowanie kary, w stosunku do zacofanego i okrutnego prawa feudalnego, było bardzo postępowe, a najpełniejszy wyraz znalazło w dziele Beccarii O przestępstwach i karach, w którym autor krytykuje okrucieństwo i bezmyślność kar, zwłaszcza karę śmierci i tortury, a opowiada się za karą celową i adekwatną do czynu, najważniejszą zasadą jest nieuchronność ukarania (ten aspekt był antycypacją dwudziestowiecznych zasad resocjalizacji wynikających ze społecznej teorii uczenia się - kara bezpośrednio po czynie). Klasyczna koncepcja prawa karnego osadzała się na filozoficznym indeterminizmie, z którego konsekwentnie wynika koncepcja człowieka racjonalnego, obdarzonego wolną wolą i możliwością swobodnego wyboru w sytuacjach decyzyjnych. Konsekwencją tej wizji człowieka jest koncepcja Kary jako sprawiedliwej i nieuchronnej odpłaty za wyrządzone zło. Ten retrybutywny charakter kary jest uniwersalny i nie liczy się z żadnymi okolicznościami łagodzącymi wynikającymi z uwarunkowań osobowościowych i środowiskowych, jakie można przypisać sprawcy czynu przestępczego. Przestępcze dążenia człowieka powinny spotykać się z surowymi sankcjami i w ten sposób przestępstwa staną się nieopłacalne. Koncepcja kary sprawiedliwej odrzucała całkowicie wszelkie kary relatywizowane w sensie jej stopniowania i różnicowania jakościowego
Resocjalizacja oparta na filozofii pozytywistycznej
Skontrastowanie pozytywistycznego myślenia o zachowaniu człowieka z klasyczną koncepcją oświeceniową sprowadza się do pojmowania podmiotowości i możliwości kontroli własnych czynów, a w konsekwencji do odpowiedzialności za te czyny. Pozytywizm przyjmujący zasadę determinizmu postrzega odpowiedzialność relatywnie i rozkłada ją na dwie kategorie czynników: wewnętrzne (osobowościowe) i zewnętrzne (społeczne). W konsekwencji, odpowiedzialność została odebrana człowiekowi, a co najmniej ograniczona, ale równocześnie czyny człowieka, nawet te najgorsze, mogą być usprawiedliwione lub mają szansę na bardziej łagodną ocenę, a co najważniejsze, każdemu sprawcy daje się szansę na rehabilitację (resocjalizację), a nawet rozwój, którego wynik może być oceniony najwyżej ze względu na kryteria społeczno - moralne. Deterministycznie zorientowany pozytywizm doprowadził do wielu humanistycznych rozwiązań w penitencjarystyce (odraczanie kar, kary zróżnicowane, zawieszone oraz przedterminowe zwolnienia) i w resocjalizacji (zakłady i oddziały specjalne, kształcenie ogólne i zawodowe, praca, kontakty społeczne ze środowiskiem zewnętrznym, terapia). Pozytywizm zapoczątkował stuletnią ewolucję doskonalenia instytucji więzienia, która obecnie w kryminologii jest określana jako nurt resocjalizacyjny.
Które problemy resocjalizacji znajdują szczególnie wyczerpującą interpretacje w świetle współczesnej socjologii?
Problematyka podkultur młodzieżowych stała się problemem niezwykle aktualnym w latach 90. XX w. i szybko znalazła odzwierciedlenie w socjologicznych badaniach empirycznych. Popularyzacja teorii podkultur młodzieżowych jest istotnym przykładem związków resocjalizacji z socjologią. Na pierwszym planie znajdują się tutaj zachodnie, klasyczne już, koncepcje podkultur, ale coraz częściej pedagodzy mogą korzystać z polskich badań socjologicznych nad współczesnymi nieformalnymi strukturami młodzieżowymi. Od lat 70. ubiegłego wieku na gruncie teorii resocjalizacyjnej jest obecna teoria małych grup (służy ona projektowaniu metodycznych rozwiązań głównie w warunkach instytucji resocjalizacyjnych i planowaniu profilaktyki w środowisku lokalnym). Naturalnym i tradycyjnym kanałem łączącym resocjalizację z socjologią są teorie i badania nad rodziną. Można powiedzieć, że bez tego obszaru współpracy teoria resocjalizacyjna jest niemożliwa, a w ostatnich dziesięcioleciach badania różnorodnych aspektów funkcjonowania rodziny są najwyraźniejszym przykładem interdyscyplinarnego charakteru teorii resocjalizacyjnej. Problematyka rodziny uwzględniana jest przez cały okres naukowego rozwoju myśli resocjalizacyjnej, a wyniki badań nad rodziną są wykorzystywane w diagnozie zaburzeń zachowania i przestępczości, przy usuwaniu obciążeń i braków w społecznym funkcjonowaniu i w projektowaniu działań profilaktyczno - resocjalizacyjnych. Zapotrzebowanie na wyniki tych badań wzrasta w obecnych czasach ze względu na fundamentalne przeobrażenia we współczesnej rodzinie i kształtowanie się nowych form życia rodzinnego. Wiele współczesnych problemów, np. zaburzenia w zachowaniu, etiologia przestępczości, jest rozpatrywanych na gruncie paradygmatu symbolicznego interakcjonizmu.
Historia rozwoju praktyki resocjalizacyjnej w Polsce i na świecie
Jakie były motywy zorganizowania odrębnych zakładów dla nieletnich
Pierwszy dom pracy powstał w Birdewell w Anglii w 1553 r. z inicjatywy króla Edwarda VI i był powszechnie znany, chociaż nie można go jeszcze uważać za wzór stosowania zasad poprawczych, które zmierzały do wpojenia zatrzymanym nawyku do pracy przez fizyczny przymus. W tym samym czasie rozwijają się podobne zakłady poprawcze w Holandii. Z inicjatywy radnych miasta Amsterdam, pod bezpośrednim wpływem skazania 16 - letniego chłopca za kradzież i zabójstwo w 1589 r. postanowiono wybudować dom dla młodocianych przestępców, włóczęgów i żebraków. W 1595 r. wybudowano zakład dla mężczyzn, a rok później dla kobiet. Początkowo zakłady te były przeznaczone dla młodych przestępców, prostytutek oraz dla tzw. źle prowadzących się krnąbrnych chłopców. Z biegiem czasu w domach tych zaczęto umieszczać wszystkich złoczyńców skazanych na kary do 20 lat pozbawienia wolności. Punktem wyjścia działalności zakładów amsterdamskich była chęć poprawy małoletnich przestępców i przyzwyczajenia ich do pracy. W zakładach amsterdamskich szybko zauważono, że wspólne przybywanie w tych samych celach niebezpiecznych zbrodniarzy i chłopców oddanych dla moralnej poprawy nie daje dobrych rezultatów i to był główny motyw zorganizowania odrębnych zakładów dla nieletnich. Interesujące zakłady wychowawcze dla młodych przestępców powstają na przełomie XVII i XVIII w. we Włoszech, gdzie poważną rolę w tworzeniu nowoczesnego więzienia odegrał Kościół, przez zwrócenie uwagi na umoralniającą rolę samotności. W Rzymie w 1704 r. pod kierownictwem papieża Klemensa XI powstał Przytułek św. Michała pomyślany jako dom poprawczy dla 200 młodocianych przestępców.
Czym charakteryzowały się poszczególne systemy opieki nad dzieckiem przestępczym?
System celkowy (od XVII do początków XX w.)
Więzienie w Gandawie było pierwszym tego typu więzieniem, które zostało zorganizowane na kształt systemu celkowego, jednak zasadnicze zmiany w tej kwestii dokonały się w Stanach Zjednoczonych, gdzie w oparciu o postępowe prądy umysłowe Europy i za sprawą wielkiego reformatora Beniamina Franklina, rozwinęły się dwa podstawowe systemy: pensylwański i auburnski. System pensylwański i auburnski stanowiły oryginalne postaci systemu celkowego, który ukształtowany został w Ameryce dzięki dwóm zasadniczym czynnikom:
→ wprowadzeniu ograniczenia stosowania kary śmierci
→ powstaniu religijnej doktryny kwakrów
Pierwsze więzienie wzorowane na systemie pensylwańskim zostało zbudowane w 1791 roku, w niewielkiej miejscowości Cherry Hill (okolice Filadelfii). Początkowo, system ten zakładał absolutną izolację więźniów w ciągu całego dnia, jednak duża liczba więźniów wpłynęła na rezygnację z tego założenia na rzecz osadzania w jednej celi po kilku więźniów. Oprócz systemu pensylwańskiego, w Stanach ukształtował się również system zwany auburnskim, kiedy to dwuletni okres próby ukazał szkodliwy wpływ całkowitej izolacji osadzonych. Najlepsze skutki dawało natomiast zastosowanie izolacji w nocy przy jednoczesnej wspólnej pracy w ciągu dnia, jednak przy zakazie prowadzenia jakichkolwiek rozmów. Reasumują, amerykańskie więziennictwo wniosło do powszechnej myśli penitencjarnej innowacje w postaci:
idei więzienia będącego zakładem karnym dla przestępców
definitywnie ukształtowanego ustroju celkowego
wychowawczych celów wiezienia
inicjatywy organizacyjnej oraz energii reformatorskiej
System progresywny (XIX w.)
system rodzinny (XIX w.)
Od dość dawna istniała tendencja do upodobniania zakładów penitencjarnych do modelu rodziny. Uwidoczniła się ona szczególnie na zachodzie Europy w XIX w., gdzie powstały liczne placówki dla nieletnich przestępców. Początkowo zbliżenie organizacji zakładu do wzoru rodziny polegało na tworzeniu mniejszych grup, zwykle w wyodrębnionych pomieszczeniach lub w oddzielnych domkach, pod stałą opieką tych samych wychowawców. System rodzinny (zwany też kierunkiem szwajcarskim) miał szczególnie wielu zwolenników u zarania swojego istnienia w Szwajcarii. Tam powstała bowiem pierwsza placówka oparta na zasadach życia rodzinnego - zakład w Hofwyl w kantonie Argowia z inicjatywy von Fellenberga. Jego dążeniem było całkowite zwalczanie nędzy i związanej z nią przestępczości przez szkolenie biednych dzieci w rolnictwie i rzemiosłach. Specjalne i gruntowne przygotowanie zawodowe uważał za sprawę zasadniczą. Dzieci jego zdaniem powinny być od początku przystosowywane do warunków przyszłego życia. Zakład przeznaczono przede wszystkim dla biednych dzieci ujętych przez policję za włóczęgostwo, żebractwo, a także dla tzw. dzieci z dobrych rodzin, zepsutych brakiem zainteresowania lub rozpieszczonych przez rodziców, przyjmowano też opuszczone sieroty. Pierwszy kierownik zakładu - J.J. Wehrli przebywał stale ze swoimi wychowankami i dzielił z nimi pracę, pożywienie, zabawy, a nawet ubranie. Przed pracą i podczas jej wykonywania udzielał chłopcom lekcji, najczęściej w formie rozmów. Nauka obejmowała pisanie, czytanie, rysunki, rachunki, śpiew, ćwiczenia w mówieniu, geometrię, przyrodę, technikę z nauką rzemiosła, geografię i historię kraju ojczystego oraz religię i zasady moralności. Z czasem Wehrli wprowadził w zakładzie system „monitorów” - każdy chłopiec do 15 roku życia był poddany nadzorowi starszego. Z chwilą, gdy wychowanek ukończył 15 lat, sam mógł zostać takim bratem - opiekunem. Jeśli jednak jego postępowanie było takie, że nie mógł pełnić tej funkcji, to nadal zostawał pod opieką starszego kolegi. Idea Wehrliego o konieczności stworzenia dla dziecka wykolejonego warunków i ciepła rodzinnego rozszerzyła się poza granice Szwajcarii. Jeszcze dziś, po wielu latach, nie straciła na aktualności realizowana przez niego myśl zespolenia z życiem nauczania ogólnego i zawodowego w jednolitą nierozdzielną całość, a współczesna nam pedagogika przywiązuje dużą wagę do właściwej rodzinnej atmosfery w placówce resocjalizacyjnej i współdziałania wychowanków w pracy wychowawczej. Innym przykładem instytucji dla nieletnich przestępców zorganizowanej wg systemu rodzinnego była francuska kolonia w Mettray. Wychowanków przybywających w tej placówce podzielono na grupy zwane „rodzinami”. W każdej grupie przebywało 30-40 wychowanków pod opieką tzw. „ojca rodziny”, który był zobowiązany przebywać stale ze swoimi podopiecznymi i postępować z nimi po ojcowsku. Przy zakładzie istniało Stowarzyszenie Ojcowskie, które opiekowało się zwolnionymi wychowankami oraz tzw. Szkoła Ojców przygotowująca kandydatów na wychowawców w kolonii. Na wzór tej kolonii powstały w różnych krajach nowe zakłady dla nieletnich przestępców, m.in. polski zakład w Studzieńcu.
System republik i wiosek dziecięcych (XX w.)
Oprócz instytucji resocjalizujących, wzorowanych na stosunkach społecznych charakterystycznych dla rodziny, rozwijały się instytucje resocjalizujące, których system społeczny eksponował samorządność młodzieży. Najbardziej nowatorskimi instytucjonalnymi systemami wychowania resocjalizującego były republiki młodzieżowe, zorganizowane na zasadzie całkowitej samodzielności i inicjatywy samej młodzieży. Pierwowzorem dla tego rodzaju przedsięwzięć stały się: Koedukacyjna Republika Młodzieży Wykolejonej we Freeville (w stanie Nowy Jork, założona w 1895) oraz Miasto Chłopców w stanie Nebraska, 1917 r. Organizacja republiki we Freeville opierała się na dwóch podstawowych założeniach organizacyjnych: zupełnej wolności i pracy. Założyciel George przeniósł odpowiedzialność za opinię republiki na samych wychowanków, nieletni poczuli się „obywatelami republiki” i chcieli udowodnić, że chociaż jakiś chłopiec czy dziewczyna może naruszyć prawo i zrobić przykrość, to jednak nie muszą być złymi ludźmi czy też przestępcami. Założyciel stał na uboczu jako życzliwy doradca i przywódca. Wszystkich obywateli republiki obowiązywały dwa prawa: zakaz palenia tytoniu i przedłużenie obowiązku szkolnego do 21 roku życia, z którego zwolnić mógł tylko dyrektor. Władza sądowa leżała całkowicie w rękach wychowanków. Wychowankowie musieli się sami utrzymywać, uprawiać ziemię, budować nowe domy, uczyć się rzemiosł i organizować warsztaty. Nikt nie był zmuszony do jakiegoś zawodu, każdy wybierał zajęcie wg własnych uzdolnień, upodobań i możliwości zarobkowych. Za wszelkie prace wykonywane w republice wychowankowie byli wynagradzani i ponosili wszystkie koszty związane z pobytem w zakładzie. Wychowankowie byli traktowani jak ludzie dorośli. Wspomniane wcześniej amerykańskie Miasto Chłopców było przeznaczone dla opuszczonych chłopców bez względu na ich pochodzenie, rasę i wyznanie. W roku 1934 Miasto Chłopców otrzymało od władz państwowych pełne prawa odrębnego miasta, z własną administracją i pocztą. Cały zarząd miejski był w rękach chłopców. Funkcję burmistrza pełnił wychowanek wybierany na jeden rok. W tym systemie opieki nad dzieckiem przestępczym zasłużył się także Antoni Makarenko, który stworzył własny system wychowawczy. Uważał on, że człowiek może osiągnąć wszechstronny rozwój tylko w kolektywie. Istotą tego systemu było wychowanie przez pracę i do pracy. Koloniści, pracując na roli, w warsztatach przemysłowych lub w fabryce, znajdowali radość w pracy, zapominali o swej przestępczej przeszłości, odzyskiwali poczucie godności ludzkiej. Przez zdobywanie nowych doświadczeń życiowych uczyli się podporządkowywać interesy osobiste wymaganiom dobra ogólnego. Wg Makarenko dla realizacji przytoczonych zasad najodpowiedniejsze będą wojskowe formy życia zbiorowego. Funkcję dowódców pełnili zmieniający się co pewien czas wychowankowie.
Jakie były główne założenia organizacyjne osady w Studzieńcu?
Była to pierwsza osada dla małoletnich przestępców w Polsce, która została otwarta 14 maja 1876 r. przez Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych (TOR). Propagatorem powstania tej osady był m.in. Bolesław Prus. Pierwszy system studzienicki dzielił wychowanków na małe grupki chłopców, liczące najwyżej 15 osób. Każda z nich wraz ze swoim wychowawcą zajmowała oddzielny domek. Grupę taką nazywano oddziałem, a jej wychowawcę nadzorcą oddziału, posługiwano się też nazwami „rodzina” i „ojciec rodziny”, zapożyczonymi z osady w Mettray, na której Studzieniec był wzorowany. „Urządzenie wewnętrzne dla Osady Rolniczo - Rzemieślniczej w Studzieńcu z 1892 r.” przywiązywało szczególną wagę do utrzymania w rodzinach właściwej atmosfery wychowawczej. Wychowankowie ze swoimi kolegami powinni obchodzić się grzecznie i z cała serdecznością, chętnie pomagać im w zajęciach i w ścisłym wykonywaniu przepisów. Używanie wyrażeń nieprzyzwoitych lub obelżywych było surowo zabronione. Celom wychowania zespołowego miały służyć takie środki, jak:
udzielanie co kwartał nagrody za koleżeństwo tym wychowankom każdego oddziału, których koledzy uznali za wywierających na nich najlepszy wpływ moralny,
nagrody zbiorowe dla oddziału, w którym w ciągu tygodnia wychowankowie wykazali najlepsze postępy, a na żadną karę nie zasłużyli.
Wychowanie zespołowe łączyło się w jednolitą organicznie nierozdzielną całość z wychowaniem indywidualnym, któremu służył podział wg stopnia poprawy na cztery klasy. Nowo przyjęty do osady wychowanek bywał zaliczany do klasy pierwszej, z której za dobre sprawowanie przesuwano go stopniowo do coraz wyższych klas. Z przynależnością do każdej klasy były związane szczegółowo określane uprawnienia i specjalne odznaki, które wychowankowie nosili na swojej odzieży. Im wyższa klasa, tym uprawnienia były większe. W razie złego sprawowania przewidywano, oprócz innych kar, również możliwość degradacji do odpowiednio niższej klasy. Wychowanek awansowany do wyższej lub zdegradowany do niższej nie przechodził jednak do innego oddziału (rodziny). Podział na klasy nie pokrywał się więc z podziałem na oddziały, gdyż w każdym z nich mogli znajdować się wychowankowie należący do różnych klas. Podział na klasy zależnie od stopnia poprawy realizował zasadę stopniowego rozszerzania praw wychowanka w zależności od jego postępów, uczył, że każdy człowiek jest kowalem swojego losu. Pozostawienie wychowanka w dotychczasowej grupie, mimo awansu do klasy wyższej, miało na celu:
utrzymanie ciągłości pracy wychowawczej, jaką prowadził z wychowankiem jego dotychczasowy wychowawca,
stworzenie bodźca do pracy nad sobą dla pozostałych wychowanków grupy, należących do klas niższych,
stworzenie nowej sytuacji dla awansowanego wychowanka, która zachęcałaby go do współdziałania z wychowawcą w pracy i z kolegami.
Zwolnienie z zakładu następowało po odbyciu orzeczonej wyrokiem kary lub po ukończeniu 18 lat. Zwolnionych z zakładu otaczano nadal opieką, aż do ukończenia przez nich 21 lat.
Czym charakteryzował się system progresywny?
Systemowi celkowemu, który zakładał całkowite osamotnienie, sprzeciwił się jedynie Lukas, występując zdecydowanie z koncepcją wychowania penitencjarnego. Jego zdaniem system penitencjarny powinien dążyć do uspołecznienia więźniów. Dzięki temu Lukas stał się prekursorem nowoczesnych koncepcji penitencjarnych. Ich dalszy rozwój jest zasługą Croftona. W systemie progresywnym wg Croftona koncepcja wykonywania kary pozbawienia wolności przewidywała trzy fazy:
W pierwszej fazie skazani poddawani są surowemu reżimowi. Dzieli się na dwa okresy: 1) okres, w którym skazani otrzymywali nudne i męczące prace w swoich celach 2) okres, w którym warunki odbywania kary były nieco łagodniejsze; więźniowie otrzymywali lepsze jedzenie, bardziej interesującą pracę; nie obowiązywało odosobnienie w czasie pracy, nauki, nabożeństw i wieczorów dyskusyjnych.
W drugiej fazie (głównej) więźniowie wykonywali ciężkie prace, najczęściej publiczne i na świeżym powietrzu. Noc spędzali pojedynczo w specjalnie przeznaczonych na ten cel boksach. Czas trwania tej fazy to około połowa całej kary.
W trzeciej fazie kara odbywana była w warunkach rozluźnionego reżimu. Więzień przebywał w zakładzie bez murów, gdzie strażnicy nie byli uzbrojeni. Więźniowie otrzymywali za wykonaną pracę większe wynagrodzenie. Faza ta kończyła się zwolnieniem warunkowym.
Gdy osadzony pilnie pracował i zachowywał się nienagannie, każda z faz mogła ulec skróceniu. Gdy nie dostrzegano postępów w zachowaniu, to cofano więźnia do fazy poprzedniej, pozbawiając go w ten sposób możliwości wcześniejszego wyjścia z zakładu w trybie warunkowego zwolnienia lub nawet oddalając zwolnienie na czas późniejszy. Uznaje się, że ojczyzną systemu progresywnego jest Australia. Podejście progresywne miało na celu stopniową poprawę losu skazanych w zależności od długotrwałości pobytu w więzieniu i wykazanej poprawy. System progresywny ulegał różnorodnym przeróbkom i modyfikacjom, co świadczyło o jego wychowawczych wartościach i o znacznym postępie w sposobie wykonywania kary. System progresywny stosowano dość powszechnie w placówkach dla nieletnich przestępców. Przykładem może być powstałe w 1826 r. amerykańskie reformatorium w Bostonie. System progresywny w nieco innym kształcie był stosowany też w amerykańskim reformatorium w Emirze.
Wymień kilka osób szczególnie zasłużonych dla rozwoju placówek dla nieletnich.
Papież Klemens XI, Brockway, von Fellenberg, Jan Jakub Wehrli, de Metz i de Caurteilles, Georg, Flanagan, Antoni Makarenko, Rivolt, Skarbek, Miklaszewski, Moldenhawer, proboszcz Markiewicz,
1.3. Różne ujęcia definicji resocjalizacji
Czy resocjalizacja i wychowanie resocjalizujące są tożsame?
Resocjalizacja i wychowanie resocjalizujące nie są tożsame. Wychowanie to wywieranie intencjonalnego wpływu na wychowanka, w niepustym otoczeniu, przez stymulowanie go odpowiednimi komunikatami, bodźcami, przekazami, w celu uzyskania przez niego rzadkich zachowań i cech osobowych, które pozostawałyby we względnej zgodności z normami społecznymi i standardami „normalności” w danym społeczeństwie. Wychowanie resocjalizujące należałoby zaliczyć więc do takiej właśnie kategorii działań. W zależności od tego, co zostanie uznane za defekt, zaburzenie, odstępstwo czy patologię danej jednostki lub grupy społecznej różnie się będzie definiować poziomy i zakresy tzw. wychowania resocjalizującego. Natomiast resocjalizacja może obejmować postępowanie wykraczające poza obszar pedagogiki rozumianej np. przez zastraszenie, wymuszenie, pranie mózgu.
Która z poznanych koncepcji resocjalizacji jest najpełniejsza?
Najpełniejsza jest koncepcja resocjalizacji wielowymiarowej (transdyscyplinowej), która jest pojmowana jako system oddziaływań sprzężonych ze sobą klas działań. Obejmują one rozmaite poziomy rzeczywistości wychowawczej, począwszy od poziomu behawioralnego, przez zaspokojenie potrzeb, wdrażanie do pełnienia określonych ról społecznych oraz ukształtowanie wielu pozytywnie ocenianych sposobów myślenia i odczuwania składających się na dobrze zintegrowany układ postaw. Czyni to jednostkę odporną na sytuacje pokusy, nawet w warunkach wysokiego skumulowania niekorzystnych czynników biopsychicznych i socjokulturowych działających w życiu nieletniego.
1.4. Współczesne prądy w naukach społecznych a teoria i praktyka resocjalizacyjna
1.4.1.Psychologiczne podstawy resocjalizacji (K. Pospiszyl)
1. Z jakich przesłanek wypływa koncepcja „kanalizacji instynktów”?
Twórcą tego kierunku podejścia, był McDougall, który przyjął tezę, że napęd, „popchnięcie” (horme) naszego postępowania, czy też tzw. "hormistyczna energia" tego zachowania ma źródło w instynktach, które są "odziedziczoną lub wrodzoną dyspozycją psychofizyczną determinującą podmiot, którego jest udziałem, do spostrzegania przedmiotów pewnej klasy lub zwracania na nie uwagi, do doświadczenia (po spostrzeganiu takiego przedmiotu) podniecenia emocjonalnego szczególnego rodzaju i do działania w pewien określony sposób albo przynajmniej doświadczenia impulsu do takiego działania”. McDougall na początku wyróżnił 7 zasadniczych instynktów warunkujących określony rodzaj podniecenia emocjonalnego: instynkt ucieczki (strachu); awersji (odrazy); ciekawości (zdumienia); wojowniczości (gniewu); pewności siebie (dominacji); samoponiżania się (uległości); uczuć rodzicielskich (tkliwości). Inny klasyk angielskiej literatury psychologicznej, prof. Uniwersytetu Londyńskiego - sir Ciril Burt wymienia nieco więcej instynktów stanowiących „napęd” czynów przestępczych młodzieży. Uważa on, że istotny udział w powstawaniu cech przestępczego zachowania się mogą mieć następujące instynkty: głód (żarłoczność, łakomstwo), seks, złość, zachłanność, polowanie, włóczęgostwo, ciekawość, instynkt stadny, samozadufanie, samoupokarzanie, strach, wstręt, zakochanie, smutek, radość i zabawa. Burt wskazuje na wadliwość zalecanego przez tradycyjne wychowanie tłumienia instynktów. Jedyną właściwą drogą oddziaływań resocjalizacyjnych jest sublimacja, która polega na „ćwiczeniu emocji w podobny sposób, jak ćwiczy się inteligencję; na takim kształceniu instynktów, jakiemu podlega rozum. Zdaniem Burta „większość przestępstw popełnionych przez nieletnich w ostatecznym rozrachunku nie wypływa z rozplenionej w sercu człowieka grzeszności, lecz z niewłaściwego skierowania energii. Dlatego też leczenie przestępczości nie może opierać się na zahamowaniu tej energii, lecz na skierowaniu jej na właściwe tory”.
Wymień i scharakteryzuj etapy oraz postacie sublimacji
Secretana wyróżnił 3 stadia instynktu, w zależności od stopnia jego sublimacji: 1) stadium cechujące się brakiem sublimacji, a polegające na całkowitym egoizmie i bezwzględnym dążeniu do realizacji 2) stadium, w którym instynkt ujęto w łożysko i staje się on bardziej złożonym 3) stadium, w którym instynkt "ulega zboczeniu i platonizacji". Te trzy stadia przedstawił Secretana na podstawie analizy uczucia miłości:
Etap I - miłość to potrzeba usunięcia pewnego wytworu, zbędnego dla istnienia osobnika, a towarzysząca stale dojrzałemu ustrojowi. Czynność ta wymaga innego ustroju uzupełniającego, który staje się przedmiotem żądzy. Miłość polega na pragnieniu posiadania. Przedmiot miłości jest tylko środkiem do osiągnięcia osobistego zadowolenia; kochanek jest doskonałym i naiwnym egoistą; dźwigającym tylko jarzmo przyrody, będącym narzędziem gatunku. Przypuszczalnie mamy tutaj do czynienia z miłością prymitywną, zawierającą jedynie pierwiastek fizyczny, a zupełnie pozbawioną pierwiastka duchowego. Fakt, iż w tym wypadku miłość wiąże się z posiadaniem kogoś na własność, może z kolei wzbudzać takie uczucia w "kochającym człowieku" jak zazdrość, zawiść, co w konsekwencji może nawet spowodować śmierć osoby kochanej.
Etap II - miłość to nie tylko rozkosz, ale szczęście. Posiadanie ciała nie stanowi w tym wypadku celu samego w sobie, lecz upragnione uzupełnienie celu realnego, a jest nim całkowite posiadanie przedmiotu miłości przy całkowitym oddaniu samego siebie. W tym przypadku szukamy własnego zadowolenia, lecz nie możemy znaleźć go inaczej, jak w szczęściu osoby ukochanej. W tym wypadku uczuciu miłości nie towarzyszy egoizm, jak miało to miejsce w etapie I, bo troszczymy się także o osobę kochaną, ale miłość nadal jest głównie odczuwaniem fizycznej bliskości między kochającymi się ludźmi.
Etap III - potrzeba nie odgrywa żadnej roli w tym stadium dojrzałej miłości. W tym wypadku miłość to życzliwość, miłosierdzie, dobroć, które pragnie wyłącznie i po prostu szczęścia ukochanej istoty, bez myśli o sobie, czy dlatego, że umie się wznieść ponad własne potrzeby. Ta miłość nie daje nikomu pierwszeństwa, wybiera dowolnie pole, na którym jej działalność ma widoki przyniesienia największych korzyści. Taka jest miłość szarytki, obmywającej rany chorego. Na tym etapie mamy do czynienia z miłością, której chyba większość ludzi pragnie, dąży do niej, ale nie każdemu jest ona dana. Element seksualny stanowi tutaj jedynie dodatek, bądź nawet w ogóle nie musi być obecny, a najważniejsze jest, by osoba, którą kochamy była szczęśliwa.
Hormiści zwrócili uwagę na dwuetapowość sublimacji i instynktu:
najpierw musi nastąpić analizowanie instynktu, czyli ujęcie jego energii we właściwe łożysko (co było rozumiane jako „wyładowanie” tej energii w sposób społecznie akceptowany)
a dopiero potem „uwznioślenie” określonego instynktu, czyli pokierowanie go na inny tor.
Znajomość rozróżnienia dwóch etapów sublimacji jest istotna dlatego, że zasadniczo wszelkie oddziaływanie resocjalizacyjne powinny zmierzać do „kanalizacji” instynktów jako pierwszego etapu sublimacji. Przedstawione przez hormistów opisy oddziaływań resocjalizacyjnych są obrazem różnych strategii kanalizowania naturalnych popędów. Burt zajmuje się np. sposobem kanalizacji instynktów chciwości, stanowiących podstawowy impuls do kradzieży. Jego zdaniem perswadowanie pełnemu zachłanności złodziejowi, że nie powinien zadowalać się tym, co cudze jest całkowicie bezskuteczne. Nie jest możliwe ani nawet potrzebne tłumienie ludzkiej zachłanności, należy ją tylko skierować na inne tory. Z gruntu zła jest częsta praktyka rodziców polegająca na pozbawieniu dziecka kieszonkowego za to, że coś ukradło, tym sposobem rodzic dostarcza jedynie dodatkowych impulsów do kradzieży. Burt twierdzi, że najlepszym sposobem zareagowania na kradzież dziecka jest podwojenie, a nie obcięcie jego kieszonkowego. Posiadanie (własności) jest najlepszą szkołą odpowiedzialności i uczciwości. Ktokolwiek sam coś posiada, potrafi także respektować cudzą własność. Burt zdaje sobie sprawę z tego, że samo danie dziecku pożądanych przez niego pieniędzy czy przedmiotów nie rozwiązuje problemu. „Drogą do twej kieszeni możesz go zadowolić, lecz tylko w połowie” - pozbawisz w ten sposób potencjalnego złodzieja ekscytacji, jaka towarzyszy aktowi kradzieży. Dlatego też procesu uzyskania nowych wartości nie należy pozbawiać dużego zaangażowania emocjonalnego, należy więc dziecku stwarzać możliwości zdobywania wynagrodzenia otrzymywania cenionych przez niego zabawek itp. za określone wysiłki. Najlepszą drogą kanalizowania impulsów chciwości jest wykorzystanie „umiłowanego przez każde dziecko handlowania” - tą drogą można zaszczepić w dziecku w sposób trwały poczucie uczciwości i odpowiedzialności w procesie bogacenia się.
Przedstaw istotę podejścia psychodynamicznego
Jest to podejście, które zakłada, że zachowanie obserwowalne (reakcje zewnętrzne) jest w większym lub mniejszym stopniu funkcją procesów wewnętrznych (ukrytych). Termin "podejście psychodynamiczne" jest szerszy niż psychoanaliza, której twórcą jest wybitny psycholog Z. Freud. Osobowość człowieka zawiera dwie antagonistyczne struktury motywacyjne:
Instynktownie zorientowaną sferę ID, nastawioną głównie na zaspokojenie podstawowych biologicznych potrzeb. Sfera ta to innymi słowy LIBIDO, popęd płciowy, pociąg seksualny.
SUPEREGO - surowy, wywołujący poczucie winy, cenzor moralny zwany sumieniem. Jest uwarunkowane przez otoczenie. Zostaje ukształtowane w osobowości w procesie wychowania za pomocą identyfikacji, czyli wytworzenia własnego idealnego obrazu na podstawie "rzutowania do wewnątrz" sylwetki normalnej ludzi przebywających w otoczeniu dziecka, a zarazem cieszących się jego autorytetem.
Obie warstwy, kierują się przeciwstawnymi motywami, doprowadzając do konfliktów w zakresie ukierunkowania motywacji postępowania jednostek. Ciągły konflikt między instynktownie zorientowanym ID, a społecznie uwarunkowanymi dążeniami SUPEREGO łagodzi trzecia, pośrednia warstwa osobowości - EGO. Im lepiej rozwinięte EGO, tym lepiej zintegrowana struktura osobowości i tym łagodniejsze konflikty pomiędzy dwoma antagonistycznymi tendencjami wypływającymi z ID i z SUPEREGO. EGO to mediator, który na drodze racjonalnej godzi dwie przeciwstawne tendencje. Przystosowanie społeczne następuje w wyniku odpowiedniego ukształtowania przez otoczenie w pierwszych 5 - 6 latach życia dwóch warstw osobowości, które mają wpływ na ukierunkowanie podstawowej energii napędowej psychiki człowieka, jaka tkwi w ID, a więc warstwy EGO i SUPEREGO. Wszelkie zaburzenia w rozwoju tych warstw osobowości wynikają z nieodpowiedniego rozwiązania podstawowych konfliktów dzieciństwa. Mając na względzie towarzyszące sumieniu poczucie winy K. Money - Kyrle wyróżnia 4 typy przystosowania:
Hipomanik - może w ogóle nie mieć poczucia winy na skutek niedorozwoju SUPEREGO lub tłumić je tak dogłębnie, że nie wywiera ono żadnego wpływu na motywację jego postępowania. W wyniku zaniku poczucia lub kompleksu winy człowiek nie przestrzega żadnych zasad moralnych, nie potrafi zrozumieć motywacji altruistycznych, natomiast tych, którzy kierują się w swym postępowaniu wartościami moralnymi, uważa za słabych i hipokrytów. W zależności od poziomu intelektualnego bywa bardziej lub mniej szkodliwy. Jego szkodliwość jest tym większa, im wyższy jego poziom inteligencji. Uważa swój stan psychiczny za zupełnie normalny, natomiast tych ludzi, którzy kierują się motywami altruistycznymi uznaje za chorych lub nienormalnych. Jest nieczuły na wymagania moralności i nie może ich pojąć nawet w najprostszej postaci. Zwany inaczej: moral insanity. Psychopata, skrajnie antysocjalny i asocjalny osobnik, narcysta i sadysta.
Styl hipoparanoidalny- Ma silny kompleks winy, swoje winy przypisuje innym, dzięki czemu zmniejsza własne poczucie winy. Cechuje się dużą dozą agresji, w szczególności werbalnej, co przejawia się w bezustannym komentowaniu plotek i obmowach ludzi z bliższego i dalszego otoczenia. Jest skłonny zawsze do uprzedzeń społecznych i szuka kozła ofiarnego, przejawiając w stosunku do niego nieprzejednaną postawę wrogości. Projekcjonista, paranoik obsesyjno - kompulsywny, neurotyk.
Postawa autorytarna- Człowiek ją przejawiający ma bardzo silny kompleks winy i kieruje go do wewnątrz. Bardzo surowo ocenia każdy swój zły postępek i silnie go przeżywa, w związku z czym na każdym kroku obawia się popełnienia błędu. Ostatecznie staje się zupełnie niesamodzielny. Woli wykonywać rozkazy i polecenia innych, ponieważ wtedy czuje się zwolniony z odpowiedzialności, a tym samym poczucia winy. Jest bardzo małowartościowy społecznie. Jest osobnikiem konserwatywnym, niezdolnym do żadnej twórczej pracy. Czuje się bardzo źle, gdy nie znajdzie jednostki chętnej do pokierowania jego postępowaniem. Konformista cechujący się tępotą umysłową i sztywnością myślenia. Neurotyk. Zależny i odtwórczy typ.
Typ "ludzki" (Humanista)- Ma kompleks winy, ale dzięki właściwym proporcjom wszystkich 3 składników struktury osobowości jest to kompleks konstruktywny, tzn. nie zabarwia patologicznie postępowania danej jednostki. Takie ukierunkowanie kompleksu winy powoduje adekwatną ocenę własnych -zarówno dobrych, jak i złych - stron postępowania oraz obiektywną ocenę postępowania innych ludzi. Jest bardzo wartościowy społecznie. Nie odrzuca żadnych autorytetów, a zarazem zbytnio im nie ulega, zachowując własne zdanie. Jest zdolny do pomocy. Altruista, człowiek dojrzały emocjonalnie i społecznie. Niezależny i twórczy typ.
F. Redl i D. Wineman wyróżnili 3 postaci ego przestępczego:
Całkowity brak SUPEREGO. Rozwinięte są tylko dwa składniki osobowości tj. EGO i ID. Powoduje to upośledzenie moralne, a więc dzieci w tym przypadku nie mają żadnego poczucia winy po dokonaniu czynu przestępczego. Do tej grupy zalicza się dzieci psychopatyczne.
EGO zbyt słabe. EGO nie może oprzeć się naporowi ID, dlatego też dziecko działa pod wpływem chwilowych impulsów. W związku z tym, że w tej grupie przypadków istnieje rozwinięte SUPEREGO, to po akcie przestępczym pojawia się u delikwenta poczucie winy, co doprowadza do depresyjnego przygnębienia i kompleksu niższości, dając w dalszej kolejności osobowość neurotyczną. Do tej grupy zaliczamy dzieci nadmiernie lękliwe, bądź nadlękliwe.
EGO silne. Ego jest silne, ale "zwichnięte" tj. nakierowane na czyny przestępcze. Cała energia takich dzieci nastawiona jest na to, by uchronić się od poczucia winy po czynie niezgodnym z oceną rozwiniętego SUPEREGO
Stosując „podejście psychodynamiczne” dąży się do możliwie najpełniejszego dotarcia do wszystkich, najczęściej nieuświadamianych, zrodzonych z traumatycznych przeżyć, sprężyn wypaczających zachowanie się. Dlatego też najważniejszym, a zarazem najtrudniejszym do osiągnięcia u poddawanego oddziaływaniom psychokorekcyjnym osobnika stanem psychicznym jest jego „otwarcie się”. Chodzi o możliwie najgłębsze - sięgające głęboko ukrytych uwarunkowań postępowania człowieka - dotarcie do tych struktur, które stanowią najbardziej ranliwe stany ludzkiej psychiki, powodujące - jako reakcje obronne - mniejsze lub większe wypaczenia zachowania się. Zwykle wyróżnia się trzy stopnie takiego otwarcia się:
Pierwszy - najłatwiejszy do uzyskania - dotyczy informacji rzeczowej, czyli zjawisk dziejących się niejako poza osobą i niewywołujących jej żywszych reakcji emocjonalnych, np. „dziś rano, kiedy szedłem do pracy, był przymrozek”.
Drugi stopień dotyczy reakcji osobistej, o wyraźnym zabarwieniu emocjonalnym, na zaobserwowane zjawiska, np. „ponieważ nie byłem odpowiednio ciepło ubrany zmarzłem tego poranka na mrozie”.
Stopień trzeci to sfera odczuć osobistych o dużym ładunku emocjonalnym, np. „tak naprawdę to odkąd pamiętam nigdy nie miałem przyzwoitego ubrania”. Jest to stopień najistotniejszy, ale zarazem najtrudniejszy do osiągnięcia u wszystkich osób poddawanych oddziaływaniom terapeutycznym.
W celu wywołania u poddawanych oddziaływaniom psychokorekcyjnym osobników tego głębokiego otwarcia się, w pracy kierującego przebiegiem procesu resocjalizacji należy uwzględnić trzy podstawowe elementy:
Sposób stawiania pytań
Wytworzenie odpowiedniej przestrzeni terapeutycznej
Światopogląd terapeuty, który obejmuje trzy podstawowe składniki - wiedzę i doświadczenia kliniczne; umiejętność przewidywania reakcji pacjenta; umiejętność powstrzymywania się od przejmowania stanów emocjonalnych i systemów wartościowania od pacjentów.
Omów przesłanki stosowania oraz ograniczenia terapii behawioralnej
Przed terapią behawioralną stawia się trzy następujące cele resocjalizacyjne:
Wyrównanie braków w zachowaniu. Zachowanie przestępcze lub zaburzenia emocjonalne wynikają nierzadko z licznych niedostatków różnych sfer ludzkiego zachowania np. ze słabej umiejętności wypowiadania się, niskiego poziomu wiedzy, niekompetencji społecznej, czy też z tzw. trudności w uczeniu się. Na skutek tych deficytów w zachowaniu jednostka nie otrzymuje w kontekstach społecznych wzmocnień pozytywnych, które z reguły utrwalają i rozwijają wartościowe ze społecznego punktu widzenia cechy zachowania. Natomiast otrzymuje ona wzmocnienie negatywne (kary i bodźce awersywne). W związku z tym, że często otrzymywanie bodźców prowadzi z jednej strony do nadmiernej agresji, z drugiej zaś do wzmocnienia reakcji społecznie nieadekwatnych (przez nadanie im właściwości wzmocnienia pozytywnego w grupach osób przejawiających podobny typ zachowania), najpilniejszym zadaniem oddziaływań resocjalizacyjnych winno być wyrównanie tych braków w zachowaniu się.
Eliminowanie negatywnych cech zachowania. W wyniku wypaczenia systemu wartości osobnik przestępczy, a także wykazujący zaburzenia emocjonalne przyswoił sobie niewłaściwe formy zachowania, które utrudniają mu właściwe funkcjonowanie w życiu społecznym. Zadaniem resocjalizacji umiejscowionej w nurcie behawiorystycznym powinno być, jak twierdzi, więc z jednej strony - pozbawienie negatywnych form zachowania się danej jednostki, z drugiej zaś - dostarczenie silnych wzmocnień pozytywnych cechom wartościowym społecznie.
Wzmocnienie kontroli własnego zachowania. W procesie terapii behawiorystycznej ważną rolę odgrywa wyrobienie u przestępców i osobników ujawniających różnego rodzaje zaburzenia emocjonalne wystarczająco silnej umiejętności powstrzymywania szeregu reakcji, zapanowania nad natychmiastowym uzewnętrznieniem swych emocji itp. Zachowanie przestępcze wynika często nie tylko z niewłaściwych reakcji w stosunku do innych ludzi i ich własności, lecz również z nieumiejętności powstrzymywania wielu reakcji, np. ataku gwałtownej agresji, chęci natychmiastowego zaspokojenia potrzeb itp.
Wykorzystanie terapii behawioralnej w resocjalizacji przynosi wiele bardzo ważnych korzyści, m.in.:
możliwość opracowania dokładnych programów oddziaływań resocjalizacyjnych, opartych na konkretnych przesłankach wynikających ze znajomości praw warunkowania instrumentalnego,
dość prosta orientacja w skuteczności oddziaływań poszczególnych zabiegów, a tym samym możliwość stałego modyfikowania programu oddziaływań resocjalizacyjnych,
możliwość zastosowania różnorodnych technik resocjalizacyjnych bez wzbudzania w wychowanku motywacji do świadomej pracy nad sobą, do własnego doskonalenia się itp., co, jak wiadomo z praktyki, jest bardzo trudne, a w przypadku psychopatów wręcz niemożliwe.
Dzięki tym zaletom terapia behawioralna umożliwia pracę resocjalizacyjną z młodzieżą nawet najbardziej wykolejoną oraz z młodzieżą psychopatyczną.
Ograniczeniem terapii behawioralnej jest to, że stosowanie metod terapii behawioralnej bez uzupełniania ich metodami tradycyjnymi kryje trzy poważne niebezpieczeństwa:
stosując metodę przyznawania nagród w postaci punktów za wiele wycinkowych form zachowania, stwarza się możliwość doprowadzenia do pewnej jednostronności w zachowaniu. Występuje to z reguły wtedy, gdy jeden typ nagradzanego zachowania się jest dla wychowanka łatwiejszy niż inne, czasami nawet ważniejszy pod względem przystosowania społecznego. W związku z tym może on łatwo wyspecjalizować się w tym właśnie typie pozytywnego, a tym samym nagradzanego zachowania się, a następnie spekulować nim - starać się zarobić możliwie najwięcej punktów w najłatwiejszy dla siebie sposób.
Sprowadzenie różnych zabiegów resocjalizacyjnych do warunkowania instrumentalnego wyraźnie spłyca cały proces wychowawczy. Zabiegi te w tradycyjnych systemach wychowawczych wypływają z głębokich związków emocjonalnych między wychowankiem a terapeutą, stanowiąc wewnętrzny, a nie zewnętrzny drogowskaz jego zachowania. Wymieniony typ negatywnych aspektów stosowania terapii behawioralnej w resocjalizacji można zilustrować na podstawie stworzonej przez Durkheima kategoryzacji postaw moralnych. Wyróżnił on niższą (heteronomiczną) postać motywów moralnych, polegającą na dążności do wywiązywania się z zewnętrznych nakazów i zakazów oraz wyższą (autonomiczną), wyrażającą się w realizacji wewnętrznych nakazów i zakazów. Resocjalizacja oparta na bazie behawioralnej może stworzyć jedynie niższą warstwę motywów moralnych.
Zwolennicy krytyki terapii behawioralnej zakładają, ze w normalnych warunkach człowiek odczuwa silną wewnętrzna potrzebę „robienia sobie dobrze”. Natomiast terapia behawioralna zakłóca ten „naturalny” nurt motywacyjny, wprowadzając dodatkowe, zewnętrzne nagrody za to, żeby człowiek „robił sobie dobrze”. W ten sposób te głęboko tkwiące „wewnętrzne” potzrby zostają zastąpione „zewnętrznymi korzyściami”.
Niebezpieczeństwo terapii behawioralnej ma więc polegać na tym, że likwiduje ona wewnętrzne tendencje człowieka, „przekierowując” je na zewnętrzne nagrody i tym samym zapewnia jedynie krótkotrwałe polepszenie zachowania się tego człowieka. Natomiast, gdy nagrody zewnętrzne przestaną działać, efekty treningu behawioralnego gwałtownie znikają i najczęściej poziom dojrzałości w zachowaniu się danej jednostki staje się niższy niż przed rozpoczęciem terapii (Lepper, Greene, Nisbett).
Omów istotę i pozytywne strony terapii kognitywno (poznawczo) - behawioralnej
Terapia kognitywno - behawioralna jest jedną z najbardziej znanych form wzbogacenia metod behawioralnych. Polega ona na dołączeniu do niejako mechanicznych oddziaływań na korektę zachowania się (jaką stanowią metody behawioralne) elementów „treningu świadomości”. To znaczy łącznie z kształtowaniem pozytywnych przejawów zachowania się wychowanka metodami behawioralnymi (czyli przez konsekwentne stosowanie kar i nagród) przeprowadza się liczne dyskusje i perswazje zmierzające do wyzwolenia w wychowanku głębszej refleksji nad przyczynami, a przede wszystkim nad skutkami jego negatywnego postępowania. Terapia ta ma również swoją specyficzną filozofię, polegającą na „wyprostowaniu wadliwego myślenia”. Z reguły bowiem przestępca wymyśla sobie różne usprawiedliwienia dla swoich czynów, np. „kradnę, bo wszyscy kradną”. Pierwszym celem terapii kognitywno - behawioralnej jest zatem ukazanie w toku sesji terapeutycznych nielogiczności i szkodliwości tego typu racjonalizacji. Zarysy oddziaływań kognitywno- behawioralnych zaproponowali Kendall i Braswell. Wyróżnili oni dwie, różniące się od siebie, postacie nieodpowiedniego zachowania się, wyodrębnione ze względu na ich przyczyny:
zachowanie wynikające z niewłaściwego zrozumienia i oceny danej sytuacji,
zachowania wynikające z nieumiejętności lub nieznajomości sposobów poprawnego zachowania się, a posługując się coraz częściej stosowanymi w psychologii anglicyzmami, z deficytów behawioralnych.
Pozytywne strony terapii kognitywno - behawioralnej:
oddziaływania w ramach terapii kognitywno - behawioralnej, poza cechami definicyjnymi, czyli położeniem akcentu na formowanie świadomości (polegającej głównie na usprawnieniu oceny własnego postępowania) oraz na modelowanie zachowania przez system wzmocnień, charakteryzują się także i tym, że w obręb jego oddziaływań wchodzą zasadniczo wszystkie nowoczesne techniki wypracowane przez podejście psychodynamiczne
dzięki tej terapii stopniowo więc zanika linia demarkacyjna dzieląca oddziaływania „od wewnątrz”, lansowane przez psychoanalizę i „od zewnątrz” postulowane przez behawioryzm, bowiem tylko umiejętne zespolenie obu tych podejść może zapewnić dogłębne i trwałe efekty pracy resocjalizacyjnej.
1.4.2. Resocjalizacja i pedagogika resocjalizacyjna w ujęciu Czesława Czapówa (L. Pytka)
Co jest przedmiotem pedagogiki resocjalizacyjnej w ujęciu Czapówa?
Pedagogika resocjalizacyjna w ujęciu Czapówa jest nauką interdyscyplinarną, zajmującą się specyficzną odmianą rzeczywistości wychowawczej, na którą składają się fakty wychowawcze oraz proces wychowania, rozumiany bardzo szeroko, a obejmujący oddziaływania na osoby zagrożone wykolejeniem społecznym i popełniające czyny karalne, zwłaszcza osoby młode. Pedagogika resocjalizacyjna Czapówa jest odmiana oferty poprawy losu ludzi młodych, zagubionych, sfrustrowanych, agresywnych czy buntowniczych wobec istniejących układów i sytuacji społecznych oraz własnego położenia. Jej celem jest właśnie: optymalne uspołecznienie i optymalny rozwój jednostki aktywnie przetwarzającej siebie (rzeczywistość wewnętrzną) i własne otoczenie w sposób konstruktywny i twórczy. Pedagogika resocjalizacyjna nie może być nigdy neutralna wobec wartości i norm społecznych. Ma więc swoja warstwę aksjologiczną czy antropologiczno - filozoficzną. Ma także swą warstwę teoretyczną, w której wykorzystuje się i przetwarza uznane, zweryfikowane twierdzenia z zakresu nauk społecznych, psychologicznych, kryminologicznych w celu wykorzystania ich w warstwie metodycznej. Pedagogika resocjalizacyjna wg Czapówa jest dyscypliną stricte naukową, docenia wartość faktów, a więc i twierdzeń teoretycznych w konstruowaniu modeli oddziaływań naprawczych, interwencyjnych, resocjalizacyjnych, ale jednocześnie opowiada się po stronie wartości humanistycznych, prospołecznych, demokratycznych. Docenia rolę podmiotu jako autonomu dążącego do samodzielności i względnej niezależności od otoczenia, ale jednocześnie respektuje prawa przyrodnicze ( i kulturowe) związane z przebiegiem rozwoju człowieka, jego kształtowaniem się w interakcji z otoczeniem. Uwzględnia się stronę technologiczną, ceni sprawności i umiejętności przedmiotów - wychowanka i wychowawcy - oraz jakość stosunków interpersonalnych, które kształtują się między nimi świadomie. Przedmiotem pedagogiki resocjalizacyjnej jest nie tylko wąsko rozumiane wychowanie korygujące niedostatki socjalizacyjne osób nieprzystosowanych społecznie, ale szersza działalność obejmująca trzy podstawowe funkcje:
opiekę resocjalizacyjną, która polega na zaspokojeniu potrzeb podopiecznego,
wychowanie resocjalizujące obejmujące głównie kształcenie mechanizmów kontroli wewnętrznej, czyli samokontroli, nawet w sytuacjach pokusy,
terapię, czyli leczenie zaburzeń, dysfunkcji, przywracanie stanów normalnych jedności biopsychicznej podopiecznego.
Na czym według Czesława Czapówa polega proces resocjalizacji?
Proces resocjalizacji (ponownej socjalizacji) można nazwać także zdrowieniem, rekonwalescencją po okresie cierpienia, depresji i smutku. Polega on na wewnętrznej przemianie człowieka czyniącego zło w człowieka bardziej socjalizowanego i czyniącego dobro (lub przynajmniej wstrzymującego się od popełnienia zła) i można go nazwać również swoistym nawróceniem w imię określonych wartości uznanych za własne. Gwarantem prawidłowego przebiegu procesu resocjalizacji pojmowanej jako szansa na proces społecznego zdrowienia jest zawsze osoba wychowawcy (niezależnie od innych czynników)
Proces resocjalizacji odbywa się pod wpływem celowych oddziaływań wychowawców za pomocą specjalnie do tego celu dobranych metod i środków oddziaływania w danym otoczeniu. Zarówno osoby resocjalizowane, jak i resocjalizujące pozostają we wzajemnych związkach określanych przez teoretyków jako stosunki interpersonalne. Wychowankowie oraz wychowawcy, ich wzajemne relacje w konkretnym otoczeniu fizycznym i społecznym tworzą tzw. rzeczywistość wychowawczą.
1.4.3. Zachowania dewiacyjne w założeniach symbolicznego interakcjonizmu. Implikacje dla praktyki resocjalizacyjnej. (B. Urban)
Jakie są teoretyczne założenia symbolicznego interakcjonizmu?
Z symbolicznego interakcjonizmu wywodzą się ontologiczne i epistemologiczne założenia nurtu naznaczania społecznego, jak i całego kierunku reakcji społecznej. Symboliczny interakcjonizm ma swoje źródła w chicagowskiej szkole socjologii i psychologii społecznej. Pierwotny i zasadniczy wkład w rozwój symbolicznego interakcjonizmu wnieśli tacy klasycy socjologii światowej, jak Cooley, Thomas, Znaniecki i Dewey. Spośród tych uczonych, największy wpływ na obecną wersję symbolicznego interakcjonizmu wywarły prace Meada, w szczególności jego koncepcja tworzenia się jaźni. Wg Meada, w momencie urodzenia człowiek jest tylko organizmem biologicznym, reprezentantem gatunku zwierzęcego, a wszystko to co czyni go człowiekiem wywodzi się ze społeczeństwa. „Ludzkie” cechy człowieka są efektem kontaktów/interakcji jednostki z innymi ludźmi. Swoiście ludzka natura człowieka kreuje się dopiero przez udział w zbiorowości społecznej. Osobowość człowieka kształtuje się w relacjach face to face, w ramach grup pierwotnych oraz w relacjach ze „zgeneralizowanymi innymi”, czyli symbolicznym, abstrakcyjnym społeczeństwem jako całością. Interakcje zachodzą w procesie komunikowania się za pomocą gestów. Niższą, zwierzęcą (ale nie tylko) ich formą są gesty nieznaczące, polegające na natychmiastowej reakcji na bodziec (odruchy bezwarunkowe). Gesty znaczące, wyższe, cechują interakcje międzyludzkie, nie są bezpośrednimi reakcjami na bodźce, lecz reakcjami już wcześniej uświadomionymi, celowymi i zinterpretowanymi. W procesie wymiany gestów o charakterze symbolicznym dochodzi do uzgodnienia znaczeń między uczestnikami interakcji. Celem tych interakcji jest nie tylko przekazanie przez jednostkę własnych znaczeń, ale też poprawne odebranie znaczenia, jakie nadają gestom inni uczestnicy interakcji. Jest to możliwe dzięki postawieniu się jednostki w roli partnera interakcji, symbolicznemu utożsamieniu się z nim. Dzięki społeczeństwu człowiek nabywa treści myślenia, wiedzę, informację, wzory, reguły, normy wartości, ale też zdobywa zdolność samego uczenia się. Mead w odróżnieniu od Lock'a uważa, że tzw. tabula rasa nie jest dana biologicznie i nie wystarcza do uczenia się, lecz również ona jest wytwarzana w toku życia społecznego.
Cały system psychiczny, czyli jaźń, który umożliwia przyswajanie kultury, kształtuje się przez uczestnictwo z innymi, przez interakcje, zwłaszcza te, które zachodzą w grupach pierwotnych (rodzina, rówieśnicy, wspólnota lokalna). Jaźń jest strukturą złożoną:
jedna z nich to sfera Ja („J”) - to spontaniczne, własne, indywidualne tendencje, zdolności różniące ludzi między sobą, jest to jaźń autonomiczna,
druga - „mnie” („Me”) - to refleks, dobicia społeczeństwa, w którym żyjemy; są to ideały, reguły, wzory, które uznajemy i które umożliwiają nam życie w zbiorowości, jest to jaźń refleksyjna, będąca efektem socjalizacji. Proces socjalizacji w grupach pierwotnych przebiega przez trzy etapy:
etap zabawy
gra
uogólnienie samych reguł gry niezależnie od uczestniczących w niej konkretnych osób i sytuacji gry.
Krytyczna refleksja o sobie samym oznacza ukształtowanie jaźni krytycznej refleksji, czyli zdolności zdefiniowania swojego miejsca w szerszej zbiorowości, pełnionej roli, obowiązków, nakazów i zakazów, jakie jednostce narzuca zbiorowość. Jaźń jest tym, co kształtuje się w toku długotrwałego procesu obcowania z innymi.
Wg Meada, istotą interakcji jest komunikacja, czyli wymiana i wzajemność dotycząca idei, symboli, znaczeń, a więc wzajemny proces myślowy partnerów interakcji. Identyczne procesy myślenia i oceny zachodzą po obu stronach interakcji, dotyczą wszystkich partnerów. Interakcja wystąpi wtedy, gdy partnerzy się rozumieją, a kończy się, gdy procesy wzajemnej orientacji rozchodzą się, przebiegają różnymi torami. Wg symbolicznego interakcjonizmu „istotni inni”, „społeczna widownia” i grupa pierwotna kształtują nie tylko „normalną” osobowość jednostki, ale odgrywają ważną rolę w określaniu „wartości” zachowania, a więc decydują o definiowaniu pewnych zachowań jako dewiacyjnych. Te same procesy, które kształtują osobowość „w ogóle”, kształtują też osobowość dewiacyjną.
Jakie są różnice między dewiacją pierwotną a wtórną?
Lemert twierdzi, że dewiacja jest wynikiem reakcji społecznej. Reakcja określa nie tylko źródła, ale również częstotliwość występowania i charakter dewiacji. Ludzie podlegają różnym zróżnicowaniom (różnią się cechami psychicznymi i fizycznymi oraz zachowaniami). Niektóre ze zróżnicowań, którym podlegają ludzie i grupy społeczne, powodują reakcję społeczną w postaci karania, degradacji i izolacji jednostek bądź grup określanych jako „inne”. Cecha inności może przysługiwać właściwościom fizycznym i psychicznym (np. ślepota, karłowatość) lub zachowaniom (gdy jednostka przekracza określoną normę obowiązującą w grupie). Są to dewiacje pierwotne, czyli stany, jakie wystąpiły po wyróżnieniu pewnych jednostek przez grupę i zastosowaniu wobec nich reakcji karzących. Gdy dewiacje pierwotne spotykają się z degradującą i izolującą reakcją społeczną, to wyzwala się łańcuch kolejnych interakcji dewianta i piętnującej go grupy, a interakcje te prowadzą do dewiacji wtórnej, co oznacza dla dewianta początek problemu, niekorzystnej sytuacji. Jeśli po wystąpieniu dewiacji pierwotnej nie następują kolejne reakcje karzące ze strony grupy to nie ma problemu, jednostka nie ponosi konsekwencji. Najczęściej jednak, po dewiacji pierwotnej i dalszych karzących reakcjach ze strony grupy, dewiant na zasadzie rewanżu przejawia kolejne zachowania dewiacyjne połączone z negatywnymi emocjami dewianta w stosunku do instytucji karzących i tak wykształca się dewiacja wtórna. (dewiant może sobie powiedzieć: ponieważ inni często wmawiali mi, że jestem dewiantem, karali mnie za moje zachowanie, prawdopodobnie jestem dewiantem i powinienem postępować zgodnie z rolą dewiacyjną). Dewiacja pierwotna to sam fakt naruszenia normy, natomiast dewiacja wtórna to skutek reakcji społecznej pojawiającej się w momencie uznania danego zachowania za naruszające normy społeczne, to reakcja jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania, gdyż oznacza to zorganizowanie życia i tożsamości dewianta, jego samookreślenie wokół dewiacji.
Jakie są różnice między koncepcją dewiacji w ujęciu Lemerta i Beckera?
Koncepcja dewiacji w ujęciu Lemerta
Lemert twierdzi, że koncepcja jest wynikiem reakcji społecznej. Reakcja określa nie tylko źródła, ale również częstotliwość występowania i charakter dewiacji. Zaprezentował on taką wersję symbolicznego interakcjonizmu , która operuje przesocjalizowaną koncepcję człowieka. Oznacza to, że Lemert widzi człowieka jako istotę bezwolną i biernego odbiorcę zewnętrznych bodźców i nacisków. Bierność ta objawia się przede wszystkim w relacji dewiant - grupa społeczna (społeczeństwo). W tej relacji dewiant stoi jako bezbronna jednostka naprzeciwko potężnego społeczeństwa, jednostka pozbawiona wszelkich psychologicznych i społecznych mechanizmów obronnych, odporności i zdolności przeciwstawiania się. w sytuacji społecznej konfrontacji, w której dochodzi do naznaczenia, jednostka plasuje się na z góry przegranej pozycji i musi się poddać stygmatyzującym naciskom grupy. Lemert zaprezentował koncepcję nie tak jeszcze odległą od tradycyjnego, pozytywistycznego ujęcia - uważał, że koniecznym warunkiem procesu stygmatyzacji są cechy inności jednostki lub przekroczenie przez nią normy, czyli wystąpienie dewiacji pierwotnej. W jego ujęciu reakcja naznaczająca jest wtórna, jest uwarunkowana dewiacją pierwotną.
Koncepcja dewiacji w ujęciu Beckera
Kontynuator i główny współczesny reprezentant teorii naznaczania - Becker rozwinął główną myśl i intencję zawartą w tej teorii w skrajnym wymiarze, co równocześnie oznacza diametralnie odmienne spojrzenie na dewiacje od tradycyjnych teorii pozytywistycznych. Rozwinął on koncepcję dewiacji opartą na relacji społecznej jako jedynej przyczynie. Becker abstrahuje od dewiacji pierwotnej, nie bierze jej pod uwagę i cały proces kształtowania się dewiacji sprowadza do reakcji społecznej (jednostka nie musi mieć żadnych dyskredytujących cech, nie musi zrobić niczego zdrożnego, a mimo to może być uznana za dewianta). Istotna i wyłączna jest reakcja społeczna. Wg niego „dewiacja to zachowanie, które ludzie tak nazwali”. Becker kierując się założeniami symbolicznego interakcjonizmu przedstawił próbę stworzenia socjologicznej koncepcji kontroli społecznej. Istota tej kontroli jest konstrukt, który wytwarza się w toku społecznej interakcji i on jest podstawą podziału zachowań na dewiacyjne i niedewiacyjne. O dewiacji decyduje nie immanentna cecha zachowania, nie fizykalne, materialne i obiektywne cechy i właściwości przedmiotów i zachowań, lecz to, co wytwarza się w toku interakcji, co może być różne, kontekstowe, uzależnione od nieprzewidywalnych czynników i to, co może się wytworzyć w interakcji społecznej. Zachowania stają się dewiacyjnymi lub pozostają normalnymi, dzięki ocenom, znaczeniom nadawanym im przez uczestników interakcji. Cechy przypisywane zachowaniom są wynikiem określonych interpretacji tych zachowań i nadania im określonych znaczeń. Kryterium dewiacyjności zachowania przestaje być fakt naruszania tak czy inaczej rozumianej normy społecznej, a staje się nim społeczna reakcja na dane zachowanie. Oznacza to, że dewiacją nie będzie naruszanie normy, jeśli nie wyzwala to reakcji społecznej, lub reakcja u podłoża której nie leży naruszanie żadnej normy. Późniejszy kontynuatorzy teorii stygmatyzacji, do których należy Becker, wprowadzając pojęcie mechanizmów stygmatyzacji, wskazali na aktywną rolę jednostki w procesie naznaczania i pewne możliwości wyrwania się z narzuconej dewiacyjnej roli i statusu dewianta.
Jakie są osobowościowe i społeczne konsekwencje społecznego naznaczania?
Osobowościowe i społeczne konsekwencje społecznego naznaczania:
- reakcje dewianta w stosunku do otoczenia przebiegają nie tyle pod wpływem jego naturalnego wyposażenia (zdolności, wrodzonego temperamentu, ukształtowanego w dzieciństwie charakteru), lecz są niemal całkowicie wyznaczone przez naznaczenie.
- w procesie naznaczania dewiant, jako osoba znajdująca się w gorszej sytuacji niż piętnująca grupa, pogodził się z faktem dewiacji, czyli uznał swoją „winę”, pogodził się z opinią innych, obniżył samoocenę, zaakceptował status dewianta i uruchomił mechanizmy psychospołeczne zmierzające do osiągnięcia adaptacji dewiacyjnej.
- społeczny status osoby naznaczonej nie został ukształtowany pod wpływem jej obiektywnych zdolności i dokonań, lecz jest wynikiem dodanych ocen wynikających z normatywnego systemu grupy; nowa pozycja dewianta nie zależy od tego, kim on jest, lecz od tego, jak uplasował się w świadomości społecznej grupy.
- w momencie naznaczania i w dalszym przebiegu relacji dewiant - piętnująca grupa, w stosunku do dewianta mogą być zastosowane funkcjonujące w grupie stereotypy dewiacyjne (jeżeli oskarżony ukradł, to jest złodziejem, a wiadomo kim jest złodziej); ceremonia degradacji statusu (odpowiednie techniki wzmacniające przekonanie o winie dewianta); retrospektywne interpretacje (wykorzystujące przeszłe zdarzenia z życia dewianta w celu utwierdzenia słuszności grupowej decyzji - w przypadku prostytutki grupa „przypomina sobie”, że „ona już w szkole puszczała się”)
- szczególnie doniosłe skutki mają naznaczenia dokonywane przez formalne instytucje kontroli społecznej; formalne zakwalifikowanie człowieka do grupy przestępczej (przez proces sądowy zakończony wyrokiem skazującym) powoduje stygmatyzację w innych formalnych społecznościach, w które był on uwikłany oraz w rodzinie i w grupach towarzyskich.
- istotne zmiany w osobowości osoby naznaczonej oraz nowe reakcje społeczne kierowane do niej przez otoczenie społeczne rozpoczynają proces kształtowania kariery przestępczej, czyli utrwalania się zachowań sprzecznych z normami społecznymi, co w krańcowej formie oznacza chroniczną przestępczość lub inne formy patologii (np. narkomanię).
- status i rola dewianta w świadomości społecznej zaczyna dominować nad innymi rolami społecznymi; otoczenie zaczyna traktować naznaczoną osobę przez pryzmat roli dewianta, inne role stają się mniej ważne lub zupełnie nie są dostrzegane.
- rola dewiacyjna jest rolą przejściową - w przypadku odbycia kary dawny dewiant formalnie przestaje być dewiantem; paradoks polega na tym, że w świadomości społecznej przestępca dalej jest przestępcą i takie traktowanie uniemożliwia mu pełnienie innych, konstruktywnych ról społecznych; dominujący status i role społeczne uniemożliwiają jednostce znalezienie pracy, bezkonfliktowe wypełnianie obowiązków rodzinnych, utrzymywanie normalnych stosunków towarzyskich i pozytywny samorozwój.
5. Na czym polega proces destygmatyzacji i jakie są jego konsekwencje dla resocjalizacji?
Proces destygmatyzacji jest to proces negacji lub kasowania dewiacyjnej tożsamości i takie jej przekształcenie, w wyniku którego nie ma wątpliwości, że jednostka nie jest już dewiantem i nabyła dominujące cechy normalności. Z pojęciem destygmatyzacji jest związane pojęcie eksdewiant, stosowane do jednostek wyzwalających się z ról dewiacyjnych i rozwijających cechy jednostek normalnych. Jako typ zjawiska psychicznego de stygmatyzacja to oczyszczenie, podczas którego Ja defektywne zastępowane jest przez Ja moralne lub normalne. Oczyszczenie dokonuje się w sferze norm uświeconych lub świeckich, ale może mieć też charakter transcendencji. W toku tego procesu dotychczasowa tożsamość raczej nie znika, lecz rozwija się nowa tożsamość. Odpowiednio do zmiany tożsamości następuje zmiana w zakresie społecznej roli eksdewianta i można wtedy mówić o eksroli, czyli o procesie uwalniania się z roli, która była centralna dla tożsamości przeszłej. Zmiana ról nie dokonuje się jako akt jednorazowej decyzji, lecz jest to proces, w którym można wyróżnić pewne stadia:
Pierwsze wątpliwości co do słuszności i pożyteczności pierwotnej roli prowadzące do jej kwestionowania,
Szukanie i ocena roli alternatywnej,
Zmiana poglądów i ustanowienie eksroli.
Shover, analizując proces przejścia byłych więźniów od negatywnego statusu do statusu ekswięźnia, twierdzi, że procesowi temu towarzyszą dwa typy zmian:
zmiany czasowe,
zmiany interpersonalne.
Chociaż eksdewiant ciągle podlega poprzedniemu statusowi, to jednak jest wciągnięty w kategorię transformacji i to decyduje tym, że jego wysiłki są ukierunkowane na normalny status i konformizm, od którego wcześniej dzielił go głęboki dystans, i mogą być zaliczone do dewiacji pozytywnej. Wszystkie te wspierające działania (pomoc ze strony rodziny, zatrudnienie, wsparcie przyjaciół, terapeutyczne zachowania wychowawców i instytucji specjalnych) są istotnymi elementami pomocy postpenitencjarnej.
Konsekwencje procesu destygmatyzacji dla resocjalizacji:
teoretyczna prawidłowość procesu destygmatyzacji może stanowić bazę modyfikacji współczesnej praktyki resocjalizacyjnej,
proces destygmatyzacji stanowi jedną z głównych przesłanek dla praktyki resocjalizacyjnej.
1.4.4. wybrane koncepcje i wyniki badań kryminologicznych a perspektywy resocjalizacji (J.M. Stanik)
Wymień podstawowe kierunki badań kryminologicznych.
Kierunki badań kryminologicznych można podzielić na cztery:
koncepcje biologiczne, koncentrujące się w wyjaśnianiu zjawisk przestępczości na czynnikach biologicznych,
koncepcje psychologiczne, odwołujące się przede wszystkim do różnych cech, rysów, zmiennych i mechanizmów psychologicznych,
koncepcje psychologiczne, które są skoncentrowane na poszukiwaniu przyczyn w makro- i mikrostrukturach społecznych,
koncepcje eklektyczne, wykorzystujące równocześnie w wyjaśnianiu przestępczości różne konfiguracje wymienionych czynników.
Na czym polega „odwrócenie” perspektywy badawczej i eksplanacyjnej w kryminologicznych teoriach kontroli społecznej?
Teorie kontroli społecznej różnią się od innych teorii kryminologicznych odwróceniem podstawowego pytania, stawianego we wszystkich wcześniejszych koncepcjach kryminologicznych. Wcześniejsze koncepcje jako punkt wyjścia dla swoich konstrukcji teoretycznych i badań stawiały pytanie - co powoduje, że ludzie zachowują się niezgodnie z normami społecznymi, moralnymi i prawnymi? Tymczasem w teoriach kontroli społecznej postawiono pytanie na odwrót - jak to się dzieje, że ludzie nie łamią prawa, postępują zgodnie z normami społecznymi, moralnymi i prawnymi? Zwolennicy teorii kontroli społecznej w podstawowym swym założeniu głoszą, że dopiero wtedy, gdy poznamy warunki sprzyjające konformizmowi, będziemy mogli starać się odpowiedzieć na pytanie - co przyczynia się do wystąpienia zachowań dewiacyjnych? Podstawowym założeniem teorii kontroli społecznej jest uznanie, że jednostka ludzka uczy się zachowań społecznych w procesie socjalizacji. Kontrola społeczna spełnia zaś swoje funkcje i jest skuteczna wtedy, gdy w toku prawidłowej socjalizacji jednostka internalizuje system norm i wartości danej grupy społecznej lub społeczeństwa przez uczestnictwo w grupach pierwotnych. Proces uczenia się zachowań pożądanych wymaga ścisłych emocjonalnych więzi z innymi członkami tych grupo raz jasno wyartykułowanego i wewnętrznie spójnego systemu norm. Zwolennicy teorii kontroli społecznej przyjmują, że niezależnie od stopnia skomplikowania społeczeństwa, można wyróżnić pewien zestaw norm wspólnych dla różnych jego grup.
Scharakteryzuj podstawowe tezy koncepcji psychologiczno - kryminologicznej Recklesa.
Teorię kontroli Recklesa należy zaliczyć do orientacji o charakterze psychologicznym, ze względu na zasadniczy punkt wyjścia, jaki autor przyjął w jej konstruowaniu, czyli - czynnik kontroli społecznej. Wyróżnia on dwie grupy czynników odpowiedzialnych za popełnienie lub niepopełnienie przestępstwa:
czynniki determinujące (warunkujące popełnienie przestępstwa), w których wyróżnia:
czynniki zewnętrzne - przyciągające, np. atrakcyjnie przedstawione wzory zachowań przestępczych
czynniki wewnętrzne - popychające, np. poglądy, motywy, frustracje, lęki.
czynniki powstrzymujące zachowania przestępcze (izolujące) np. kontrola zewnętrzna - naciski grupowe, przeciwstawianie się presjom zewnętrznym, radzenie sobie w sytuacjach konfliktowych.
podstawowe tezy koncepcji psychologiczno - kryminologicznej Recklesa:
wyjaśnia przestępstwa najczęściej popełniane, a więc odnosi się do szerokiej gamy przestępstwa - przestępstw pospolitych,
tłumaczy przestępstwa przeciwko mieniu i osobie, które łącznie stanowią największy odsetek wśród popełnionych czynów przestępczych,
jest jasno i prosto sformułowana, dlatego może być zrozumiała zarówno dla teoretyków, jak i praktyków (psychologów, socjologów, psychiatrów i prawników),
wyjaśnia zachowania poszczególnych jednostek, jak również zjawisko przestępczości w skali makro, a czynniki powstrzymujące od zachowań przestępczych, czyli kontrola zewnętrzna i wewnętrzna, są obserwowane zarówno w badaniach jednostek, jak i populacji sprawców przestępstw,
jest użyteczna w terapii, gdyż wskazuje kierunki działań resocjalizacyjnych, w odniesieniu do jednostki, jak i w odniesieniu do środowisk,
może być przydatna w działaniach profilaktycznych, wyznaczając obszary zabiegów ukierunkowanych na danego osobnika i jego otoczenie, zanim pojawią się symptomy nieprzystosowania lub dewiacji społecznej,
może być weryfikowana empirycznie; kontrolę wewnętrzną lub zewnętrzną można mierzyć za pomocą odpowiednio skonstruowanych narzędzi.
Scharakteryzuj główne założenia koncepcji kryminologicznej Waltersa.
Swoją koncepcję kryminologiczną Walters określił tytułem „przestępczość jako styl życia” i główne twierdzenia przedstawił w formie 10 założeń:
Przestępczość można rozumieć jako styl życia, który charakteryzuje się najpierw ogólnym brakiem odpowiedzialności, a dalej pobłażliwością przestępcy wobec siebie i dogadzaniem sobie, narzucającym się sposobie bycia w stosunkach interpersonalnych oraz chronicznym łamaniem norm społecznych, prawnych, moralnych.
Na rozwój przestępczości jako stylu życia wpływają warunki przynależne do trzech sfer: fizycznej (biologicznej), społecznej i psychologicznej; interakcje między konkretną osobą a środowiskiem, zwłaszcza w pierwszych 4 - 5 latach życia, mają istotne znaczenie dla jego sposobu zachowania się w przyszłości.
Okoliczności i warunki tkwiące w wyszczególnionych sferach mogą wprawdzie ograniczać czyjąś liczbę wyborów, ale ich nie determinują całkowicie. Do pojawienia się przestępstwa przyczyniają się zatem warunki fizyczne, społeczne lub psychologiczne, ale nie w sposób bezpośredni, lecz jedynie pośrednio przez to, że podwyższają one lub ograniczają możliwości wyborów; w procesie tym szczególnie ważne są cztery czynniki: ryzyko, ochrona dotycząca osobnika i własnej aktywności, asocjalne pogłębiające się funkcjonowanie na co dzień, poprawa
Zachowanie człowieka o przestępczym stylu życia zmierza ostatecznie w kierunku jego osobistej katastrofy o kompletnej przegranej. Przestępca o takim stylu życia „stacza się” więc ciągle i najczęściej przegrywa w sposób dramatyczny. Dramatyczność tego procesu przejawia się w zachowaniach destrukcyjnych, kierowanych zarówno przeciwko innym, jak i sobie samemu. Charakterystyczna jest też mentalność tych osobników. Przede wszystkim zużywają oni wiele czasu i kalkulacyjnej aktywności na wytłumaczenie sobie własnych niepowodzeń wpływem uwarunkowań zewnętrznych, a konsekwencji nie podejmują dłuższych prób zmiany swego postępowania.
U osoby realizującej przestępczy styl życia występuje specyficzny styl myślenia, który wynika zarówno z warunków występujących w obszarze fizycznym, społecznym i psychologicznym, jak i z wyboru własnej przestrzeni funkcjonowania - przestępczego stylu życia. Sposoby tego myślenia przejawiają się w ośmiu wzorach poznawczych. Służą one usprawiedliwianiu osobistej nieodpowiedzialności, pobłażliwości wobec siebie, narzucania się innym oraz nierespektowania reguł społecznych, a więc dotyczą kardynalnych cech przestępców.
Twierdzenie to opiera się na założeniu, że aby przestępstwo wystąpiło, potrzeba ku temu okazji. Umysł osobnika, który zaakceptował przestępczy styl życia jest wyjątkowo wrażliwy na wszelkie możliwości czy okazje dokonywania przestępstw (niezamknięty samochód, pozostawiony przez kogoś portfel stanowią źródła nieodpartej pokusy) .
Na mechanizm motywacyjny składają się cztery dialektycznie złączone uwarunkowania: złość - bunt; siła - kontrola; podniecenie - przyjemność; chciwość - lenistwo.
Przestępstwo jest całością współdziałających ze sobą myśli, motywów i zachowań aspołecznych. W poszczególnych przestępstwach zawinionych (wg kodeksów karnych) występują różne konfiguracje wymienionych zmiennych. I tan np. w czynach naruszających prawa, uczucia czy godność innych ludzi na pierwszy plan wysuwa się uwarunkowanie motywacyjne wynikające ze składnika siła - kontrola lub orientacja na siłę. W egoizmie i skłonnościach hedonistycznych dominuje stymulator motywacyjny pobudzenie - przyjemność i pragnienie natychmiastowej gratyfikacji. Zdaniem Waltersa istniałaby możliwość przewidywania rodzajów czynów przestępczych sprawców, gdyby poznało się wcześniej wzajemne związki ich myśli, motywów i preferowanych wyborów.
Ponieważ zachowania przestępcze są wynikiem współdziałających ze sobą procesów myślowo - ewaluacyjnych, postaw i motywacji człowieka, dlatego też można zmienić czyjeś gotowości do określonych zachowań przestępczych dopóty, dopóki ten ktoś nie zmieni tych właśnie składników odpowiedzialnych za jego styl życia. Porzucenie przestępczego stylu życia jest więc warunkiem na drodze do zerwania z popełnianiem przez takie osoby czynów przestępczych w przyszłości.
Przedstaw syndromy HIA oraz CP w badaniach Farringtona i omów ich interakcyjną rolę predykcyjną w etiologii niedostosowania społecznego i przestępczości.
W poszukiwaniu czynników predykcyjnych dotyczących przestępczości (zwłaszcza nieletnich) w końcu lat 70., w szczególnie w latach 80. XX w. badacze skoncentrowali swoją uwagę na pomiarze HIA i CP u dzieci i nieletnich, w celu ustalenia roli tych zmiennych w etiologicznym mechanizmie uwarunkowań przestępczości nieletnich.
HIA - hiperaktywność, impulsywność, zaburzenia uwagi (HIA w literaturze psychiatrycznej jest znany jako zespół Straussa, wywodzący się z badań żołnierzy po I wojnie św. tj. pacjentów - kombatantów, u których stwierdzono zaburzenia przejawiające się w impulsywności i koncentracji uwagi). Zaburzenia uwagi rozpoznaje się wtedy, gdy dzieci łatwo rozpraszają się pod wpływem bodźców zewnętrznych i przeskakują z jednego nieskończonego działania do drugiego. Natomiast impulsywność przejawia się przez niepożądane angażowanie się w potencjalnie niebezpieczne działania i brak ostrożności w ukierunkowaniu tych działań na określone cele, bez uwzględniania mogących nadejść konsekwencji. Wreszcie hiperaktywność określa się jako: trudność w pozostawaniu na miejscu, niecierpliwość w działaniu, niefrasobliwość w aktywności indywidualnej i grupowej, przeskakiwanie z jednego działania do drugiego.
CP - problemy zaburzeń w codziennej aktywności dziecka, problemy z pożądanym społecznie prowadzeniem się. Obejmuje takie objawy jak wagarowanie, nieposłuszeństwo, ucieczki z domu, napady złego humoru, demonstrowanie gróźb, destruktywność, prowokacyjność, kłamstwo, kradzieże itp.
Wg Farringtona udział znamiennej HIA jako predykatora przestępczości nieletnich (rzeczywiście skazanych) wskazuje na to, że po wczesnych doświadczeniach przestępczych tych nieletnich (zakończonych wyrokiem sądowym), bez wystąpienia u nich syndromu CP, poprawili oni swoje postępowanie - nie włączając się w dalszym ciągu do nabywania i utrwalania asocjalnych i przestępczych doświadczeń - charakterystycznych właśnie dla syndromu CP. Wyniki badań Farringtona wykazały, że HIA i CP tworzą zróżnicowane wzorce syndromologiczno - etiologiczne.
Wysokie HIA pozostaje w silnych związkach z:
niższym poziomem inteligencji,
karalnością rodziców,
większą liczebnością rodziny,
niską stopą materialną rodziny,
przestępczością rodzeństwa.
Wysokie CP jest powiązane z:
złą praktyką opiekuńczą rodziców,
słabym nadzorem i kontrolą rodziców,
niską stopą materialną rodziny,
rozbiciem matrymonialnym rodziców.
Syndromy HIA i CP, jako podmiotowe predykatory przestępczości nieletnich, wchodzą w znaczące związki z charakterystycznymi, niekorzystnymi przejawami funkcjonowania ich rodzin. Należy podkreślić, że wysokie HIA nie jest wystarczającym, samodzielnym czynnikiem predykcyjnym (antycedensem) ryzyka przestępczości, bez wystąpienia podwyższonego CP. Należy też zaakcentować i tę zależność, że podwyższone HIA jest syndromem ujawniającym się wcześniej u dziecka, wyprzedzającym podwyższony wskaźnik syndromu CP. Pojawiające się podwyższone HI, w gorszych warunkach opiekuńczo - wychowawczych rodziny oraz przy braku nadzoru i kontroli ze strony rodziców, generuje wadliwe zachowania w codziennym funkcjonowaniu dziecka, aż do wystapienia znaczących zaburzeń asocjalnych i niedostosowania społecznego (podwyższone CP). Zaburzenia te utrwalają się i autonomizują. Zatem po początkowych interakcjach synergetycznych między tymi dwoma predykatorami, CP się nasila, autonomizuje i zaczyna odgrywać rolę bardziej znaczącego generatora zachowań para przestępczych i przestępczych. HIA i CP charakteryzują się z różnymi wzorami powiązań z czynnikami tła (warunkami w rodzinie). Rezultaty badań Farringtona umocniły też i to twierdzenie, że u przestępców już dorosłych, wywodzących się z grup nieletnich, tylko wysoki poziom syndromu CP jest znaczącym predykatorem ich dalszej aktywności przestępczości.
Scharakteryzuj poszczególne „typy” (skupienia) dotyczące nieletnich przestępców z psychopedagogicznego punktu widzenia.
Trzy „typy” (skupienia) dotyczące nieletnich przestępców z psychopedagogicznego punktu widzenia wyodrębnione przez Gierowskiego, Kowanetza, Kuhny'ego i Rumszewicza:
Skupienie 1 charakteryzuje się najwyższym natężeniem w zakresie syndromu historycznego, społecznego, i indywidualnego. Wynika z tego, że osoby należące do tej grupy były w przeszłości sprawcami czynów agresywnych bądź też doświadczyły zachowań o charakterze przemocy. Stosunki społeczne i relacje interpersonalne tych osób mają charakter asocjalny, prezentują one wrogie postawy, a także źle funkcjonują pod względem osobowościowym (dysfunkcje regulacyjne osobowości) i behawioralnym. Bardzo niskie nasilenie zmiennych tworzących czynnik ochronny wskazuje na brak występowania okoliczności (oddziaływań i cech podmiotowych), które mogą osłabiać szkodliwe wpływy innych stymulatorów (historycznego, społecznego, indywidualnego). Grupa ta umownie nazywa się grupą totalnie niedostosowanych.
Skupienie 2 charakteryzuje najniższe natężenie szkodliwych zmiennych składających się na czynnik historyczny i społeczny oraz jednocześnie średnie natężenie zmiennych tworzących czynnik indywidualny. Charakterystyczne jest to, że w tym skupieniu uzyskano wysokie wyniki w zakresie czynników ochronnych. Grupę tę stanowią osoby, które mimo iż rozwijały się w nienajgorszych warunkach środowiskowo - wychowawczych, źle funkcjonują społecznie (są społecznie niedostosowane). Odpowiedzialne za to jest ich wyposażenie osobowościowe utrudniające socjalizację. Wysoki poziom warunków ochronnych wskazuje na istnienie licznych zmiennych mogących zmniejszać prawdopodobieństwo dalszych zachowań destrukcyjnych i hiperagresywnych, a także obniżać wpływ innych, szkodliwych stymulatorów mogących pogłębiać ich stopień niedostosowania. Grupę tę nazwano grupą zaburzonych osobowościowo.
Skupienie 3 charakteryzuje średnie natężenie szkodliwych wpływów „historycznych” i „społecznych”, a jednocześnie niskie natężenie wpływów „indywidualnych” i „ochronnych”. Osoby z tej grupy mogły w przeszłości doświadczać czy to przemocy, czy tez innych frustrujących zdarzeń, a także mogły być sprawcami czynów agresywnych wzmacniających ich poziom heperagresywności. Dodatkowo od strony osobowościowej osoby te mogły być obarczone wadą neuropsychologicznego stygmatu psychopatii, co w warunkach skrajnie niskiego poziomu oddziaływań zapobiegawczo - ochronnych i braku wsparcia społecznego pozwoliło na pojawienie się i utrwalenie ich wysokiego stopnia asocjalności. Grupę tę nazwano grupą socjopatyczną.
ROZDZIAŁ 2 Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne w świetle współczesnych wyników badań
definicje niedostosowania społecznego zawsze odzwierciedlają relacje między jednostką jako istotą biopsychiczną a złożonym i zmiennym środowiskiem. Człowiek w odróżnieniu od zwierząt, musi się przystosować do środowiska przyrodniczego, ale również do środowiska społecznego i kulturowego, w którym obowiązują określone standardy i normy. Zarówno człowiek, jak i środowisko nie są układami stałymi, lecz wzajemne na siebie oddziałującymi zgodnie z prawami dialektyki, co oznacza, że człowiek oddziałuje na środowisko, zmienia go, a to zmienione środowisko wtórnie oddziałuje na człowieka.
W czym wyraża się psychologiczny i socjologiczny wymiar niedostosowania społecznego?
Istota zaburzenia wyraża się w dysfunkcjonalności napędowych (emocjonalnych) i kontrolnych (wolicjonalnych) składników struktury osobowości. Te dysfunkcje sa pierwotne i teoretycznie mogą występować samodzielnie, w izolacji, a zakłócenie stosunków społecznych tymi dysfunkcjami jest następstwem, zjawiskiem wtórnym, objawiającym się w sferze społecznej, co jednak nie jest czymś automatycznym i nie musi występować we wszystkich przypadkach. Według tego ujęcia, zaburzenie może być utożsamione z zaburzeniami emocjonalnymi, o jakim najczęściej mówią psychiatrzy;
Według socjologów niedostosowanie społeczne nie sprowadza się wyłącznie do sfery osobowościowej (emocji i woli), ale zawsze współwystępuje z zakłóceniem społecznego funkcjonowania jednostki (w najbliższej grupie i w szerszym układzie społecznym), a więc z naruszeniem społecznych norm;
W definicji Lipkowskiego „zaburzenie charakterologicznie o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.”
Pospiszyl i Żabczyńska „zaburzenie to wadliwy stosunek do innych ludzi, wypływający z różnych zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie” ;
Konopicki badał zjawisko społecznego niedostosowania, traktując go jako dalszy etap ewolucji zaburzeń ;
Według Konopickiego niedostosowanie społeczne ma aspekt wewnętrzny- psychologiczny (równoznaczny z zaburzeniami sfery emocjonalnej i kontrolnej) oraz zewnętrzny- socjologiczny, przejawiający się w naruszeniu norm społecznych (moralnych, obyczajowych, prawnych).
W czym wyraża się ewolucja pojęcia niedostosowania społecznego?
generalnie ewolucja ta wyrażała się w odchodzeniu od koncepcji skrajnie fatalistycznych, pojmujących przyczyny aspołecznego (przestępczego) zachowania jako przejawy skażonej „złej natury człowieka”, i w przyjmowaniu poglądów, według których nieprzestrzeganie przez określone jednostki społecznych norm jest zdeterminowane interakcją czynników biopsychicznych i środowiskowych. Takie rozumienie przyczyn ludzkiego zachowania wiąże się z pojawieniem się na gruncie psychologii teorii hormistycznej, psychodynamicznej i teoria uczenia się oraz socjologicznych teorii napięcia i podkultur dewiacyjnych;
na współczesne rozumienie zaburzeń w zachowaniu i niedostosowania społecznego, a więc na rewizję wcześniejszych, bardziej deterministycznych stanowisk duży wpływ wywarła psychologia kognitywna rozwijająca się w II połowie XX w.
Dwudziestowieczne teorie zaburzeń i niedostosowania społecznego były wspierane empirycznymi faktami pochodzącymi z obserwacji jednostek i grup odbiegających od normy, poddanych intencjonalnej praktyce wychowawczej i terapeutyczno- resocjalizacyjnej, oraz wnioskami i uogólnieniami wyników badań eksperymentalnych;
Naukowe rozumienie przyczyn i procesu rozwoju dewiacji zachowania miało zasadniczy wpływ na zmianę traktowania młodzieży naruszającej norm społeczne. W warunkach polskich te nowe osiągnięcia naukowe zbiegły się z humanizacją życia społecznego i tendencjami resocjalizującymi wprowadzanymi pod koniec lat 50. XXw.;
w stopniowym odchodzeniu od systemu dyscyplinarno- izolacyjnego w zakładach poprawczych i we wprowadzaniu zindywidualizowanych programów profilaktyczno- resocjalizacyjnych opartych na wynikach diagnozy psychologicznej;
pojęcie „niedostosowanie społeczne” upowszechniali amerykańscy behawioryści, którzy początkowo bezpośrednio nawiązywali do teorii Darwina i przystosowanie człowieka tłumaczyli na wzór prostych reakcji zwierząt. McKonney i Lazarus przenieśli termin „przystosowanie” na grunt psychologii człowieka, używali go z przymiotnikiem „społeczne”;
do polskiej literatury naukowej pojęcie społecznego niedostosowania wprowadziła Maria Grzegorzewska w 1959r. To „zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych”;
Grzegorzewska w 1964 r wymieniła takie symptomy jak „tendencje społecznie destruktywne; chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej, nieżyczliwy stosunek do człowieka, zrzucanie winy, brak hamulców, sugestywność, nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji”;
Pobudziła ona pedagogów do specjalnego traktowania i naukowego badania niedostosowania;
Wg Pospiszyla „wymienione przez Grzegorzewską cechy zachowania składają się w sumie na to, co w psychologii zwykło się nazywać zaburzeniami osobowości”;
H. Spionek uważa, że dzieci społecznie niedostosowane to takie „u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno- wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem”;
W latach 60. i 70. problem zaburzeń w zachowaniu i niedostosowania społecznego był rozpatrywany nie tylko na płaszczyźnie teoretycznej, ale stał się przedmiotem intensywnych badań empirycznych;
Konopczyński badał zjawisko niedostosowania społecznego traktując go jako dalszy etap ewolucji zaburzeń.
Jakie kryteria zaburzeń w zachowaniu są przyjmowane we współczesnej literaturze psychologicznej i pedagogicznej?
wzorując się na wynikach rozległych i rzetelnych badań przeprowadzonych przez zespół angielskiego psychologa Stotta, Konopnicki przyjął 6 symptomów, które stanowią wstępne kryteria niedostosowania społecznego. Dziecko społecznie niedostosowane, to takie, które:
nie działa w swoim najlepszym interesie; motywacja jego kroków jest w związku z tym nierealistyczna, jest dowodem daleko posuniętej frustracji;
takim samym dowodem frustracji jest to, że dziecko takie swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których dość łatwo mogło uniknąć;
reakcje takiego dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć i na ogół są one nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały; powoduje to, że dziecko takie rzadko jest sprawiedliwie oceniane przez mało wytrawnych i wnikliwych pedagogów;
cechą charakterystyczną takiego dziecka jest brak sukcesów, które są przecież głównym motorem działania;
brakowi sukcesów musi towarzyszyć złe samopoczucie dziecka, które ostateczności wyraża się tym, że czuje się ono nieszczęśliwe.
kryteria te służą do wstępnej selekcji jednostek niedostosowanych spośród ogólnej populacji dzieci. O ostatecznym zakwalifikowaniu dziecka do określonego typu niedostosowania decyduje się po wypełnieniu 3 wersji arkusza obserwacyjnego. Stotta, z których każda zawiera ponad 100 szczegółowych symptomów, pogrupowanych w odpowiednie syndromy;
Koncepcja Bowersa traktuje zaburzenia emocjonalne jako poważna przeszkoda, które wyraża się w zachowaniu nieodpowiednim do wieku rozwojowego i nieadekwatnym do standardowych warunków edukacyjnych. Według Bowersa zaburzone zachowanie sprowadza się do:
Niezdolność uczenia się, która nie może być wyjaśniona czynnikami intelektualnymi i defektami w zakresie funkcjonowania zmysłów lub chorobami;
Niezdolność nawiązywania lub podtrzymywania zadowalających interpersonalnych związków z rówieśnikami lub nauczycielami;
Nieodpowiednie sposoby zachowań lub emocji w sytuacjach normalnych;
Stałe lub dominujące poczucie niezadowolenia lub depresji;
Tendencja do ujawniania fizycznych symptomów agresji lub strachu w sytuacjach szkolnych i kontaktach personalnych.
kryteria według Christianse'a 1967:
niepowodzenia szkolne, które wynikają z fizjologicznych lub intelektualnych przyczyn;
chroniczne przejawianie nieszczęśliwości i depresji;
niszczenie cudzej depresji;
skłonność do kłamstwa i przechwalania się;
niezdolność do współdziałania w sytuacjach wymagających kooperacji;
częste marzenia na jawie;
przejawy nieuzasadnionego lęku, bojaźliwość lub wzmożone napięcie;
preferowanie indywidualnych prac i zabaw;
utrzymywanie w nieładzie włosów i odrażający wygląd;
trzymanie się z daleka od innych, opory przed zwróceniem się o pomoc do innych osób.
według Marii Orwid: (gdy dziecko przez co najmniej pół roku przejawia 5 lub więcej następujących symptomów)
częste wybuchy złości;
częste spieranie się z dorosłymi;
częste aktywne przeciwstawianie się wymaganiom dorosłych lub odmawianie ich spełnienia;
częste zachowania dokuczliwe dla innych;
częste oskarżanie innych za swoje własne błędy;
często przeklina lub używa języka obscenicznego;
jest często wrażliwy lub łatwo ulega dokuczaniu innych;
jest często zły i obrażony;
jest często zawzięty i mściwy.
4. Jakie są różnice między zachowaniami eksternalizacyjnymi a internalizacyjnymi?
zachowania eksternalizacyjne- formy ukierunkowane na zewnątrz, naruszające dobro innych i normy społeczne;
zachowania internalizacyjne- formy skierowane do wewnątrz (depresja, lęk) przynoszące więcej szkody samej jednostce niż otoczeniu;
podstawą wyróżnienia tych typów jest siła wewnętrznej kontroli, co bezpośrednio wiąże się z internalizacją norm społecznych, a więc z procesem przystosowania i podatnością na wpływy wychowawcze, terapię i resocjalizację;
zachowania internalizacyjne- są to zachowania nadmiernie kontrolowane, prowadzi to do nerwicy lub nadmiernej reaktywności wynikającej z obniżonego progu wrażliwości. Nadmierne poczucie kontroli prowadzi do głębokiej internalizacji wszelkich norm społecznych i antycypowanych niekorzystnych konsekwencji w sytuacjach nowych, zadaniowych, konkurencyjnych, społecznej ekspozycji i wszelkiego nacisku ze strony autorytetów grupy i instytucji. Następstwa: ostrożność, wycofanie, czemu towarzyszy lęk i bojaźliwość, depresja i poczucie bezsensu. Dzieci przestrzegają wszelkich zakazów, są raczej ofiarami niż agresorami, są odrzucane przez rówieśników. Introwertyzacja osobowości, przewlekła depresja, różne choroby psychiczne łącznie ze schizofrenią.
Zachowania eksternalizacyjne- „zachowania słabo kontrolowane”, istotą tych zachowań jest agresja, przeciwstawianie się i opór wobec otoczenia, impulsywność, destrukcyjność i przejawy osobowości antyspołecznej. Źródłem tych przejawów jest słaba kontrola, co oznacza rzutowanie na zewnątrz przeżywanych problemów; to rzutowanie na zewnątrz wyraża się w formach nieaprobowanych społecznie zachowań, co oznacza brak internalizowania norm społecznych, standardów i zakazów. Przede wszystkim w przypadkach dzieci ze środowisk patologicznych.
Jaki jest kierunek rozwoju zaburzeń eksternalizacyjnych i internalizacyjnych?
siła kontroli jest właściwością pierwotną, wrodzoną. Kontrola- zbyt silna lub zbyt słaba- wyznacza kierunek i typ zaburzeń- internalizacyjnych lub eksternalizacyjnych. Jednak o pełnym kształcie i treści symptomów tych zaburzeń decydują warunki środowiskowe i doświadczenia jednostki. Dlatego zachowania eksternalizacyjne są ogólnie traktowane jako wyuczone. Są niekorzystne z punktu widzenia interesu społecznego. Jednostka tego typu, zwłaszcza agresywna, w odróżnieniu od typu internalizacyjnego , wyrządza szkodę przede wszystkim innym ludziom, a nie sobie samej. Zachowania eksternalizacyjne, chociaż pod względem moralnym przedstawiają się wyjątkowo niekorzystnie, to równocześnie mogą być oduczone. Terapia i resocjalizacja jednostek eksternalizacyjnych daje większe szanse niż terapia i resocjalizacja jednostek internalizacyjnych.
ROZDZIAŁ 4
Współczesne nurty w resocjalizacji
Wymień koncepcje zajmujące się syndromem nieprzystosowania społecznego.
w XX i XXI wieku - koncepcje biologiczne, psychologiczne i socjologiczne:
koncepcje biologiczne- dominującą rolę przypisywały współzależności cech fizycznych człowieka i jego skłonnościom do zachowań patologicznych;
koncepcje psychologiczne- zajmują się osobowościowymi uwarunkowaniami zachowań patologicznych prowadzących do permanentnych przejawów nieprzystosowania społecznego i stworzyły pojęcia psychopatii, która uosabia te cechy;
koncepcje socjologiczne- uwarunkowań nieprzystosowania społecznego szukają nie w jednostce, lecz w środowisku społecznym.
współczesne koncepcje i teorie naukowe, stanowiące bazę teoretyczną resocjalizacji, możemy podzielić na cztery zasadnicze grupy charakteryzujące się odmiennymi podejściami metodologicznymi:
koncepcje behawioralne:
zwane też teoriami objawowymi ujmuje nieprzystosowanie społeczne jako społecznie niepożądane, zaburzone formy zachowań, które są awersyjne i kłopotliwe dla otoczenia społecznego, a w konsekwencji także dla osób je przejawiających; burzą ustalony ład społeczny i komplikują relacje interpersonalne; mieszczą się również zachowania autodestrukcyjne. Człowiek w toku swojego rozwoju osobowego i społecznego uczy się form zachowań i reakcji. Uczenie to podlega procesom wzmocnień psychologicznych, co oznacza, że prawdopodobieństwo wystąpienia i utrwalenia się zachowań jest tym większe, im częstsze lub mocniejsze jest nagradzanie psychologiczne tych zachowań. Negatywne zachowania i reakcje ludzkie ujmowane jako „produkt” procesu socjalizacji podlegają więc według tej koncepcji zmianom polegającym na „wytrenowaniu” nowych zachowań i reakcji aprobowanych społecznie.
koncepcje interakcyjne:
odwołują się one do stosunków międzyludzkich, człowiek jest przede wszystkim istotą społeczną i wszystkie jego zachowania i reakcje należy rozpatrywać w kategoriach pełnionych przez niego ról społecznych. Role te narzucają mu sposoby zachowań od prospołecznych do aspołecznych czy antyspołecznych.
koncepcje wielowymiarowe:
opierają się na teorii kontroli społecznej.
koncepcje poznawcze.
Opisz koncepcję resilience.
pozytywna adaptacja społeczna, a więc uzyskiwany oczekiwany poziom społecznego przystosowania, wymaga osiągnięcia przez jednostkę punktu krytycznego, od którego możliwe jest odbicie, a więc odwrócenie negatywnego procesu socjalizacji. Wiąże się to ze zdiagnozowaniem tej sfery rozwojowej nieletniego, która może stać się płaszczyzną oporu, a więc może być punktem zwrotnym w procesie jego społecznego funkcjonowania;
pozytywny wpływ kontaktów rówieśniczych spełnia na ogół w środowisku otwartym funkcję profilaktyczną, dającą „opór” negatywnym inspiracjom rodzinnym i powstrzymującą dzieci i młodzież przez zachowaniami patologicznymi;
płaszczyzną oporu umożliwiającą odwrócenie nie korzystnego przebiegu socjalizacji dzieci i młodzieży, mogą być również ich odkryte i uaktywnione potencjały;
wsparcie wychowawcze będzie polegać na stymulowaniu rozwoju wspomnianych talentów lub predyspozycji oraz na doprowadzaniu do społecznego zakorzeniania uzyskanych efektów rozwojowych;
koncepcja „oporu- elastyczności” ma cechy predysponujące ją do odegrania szczególnej roli w założeniach oddziaływań resocjalizacyjnych, gdyż u swoich podstaw nawiązuje do tych przesłanek osobowych i społecznych, których naprawianie i kreowanie jest związane z mechanizmem wieloaspektowego wspierania rozwoju nieletnich, przesuwając akcenty z korektywnej modyfikacji ich parametrów osobowych i społecznych na rzecz kreowania i rozwijania osobowego;
zachowania ludzkie są zdeterminowane przez wiele sprzężonych mikro i makro czynników. Należy do nich kultura i współgrając z nią struktura społeczna, a więc system regulatorów społeczno- kulturowych współtworzących indywidualne i grupowe role społeczne i współkreujących postawy, oraz system regulatorów psychobiologicznych współtworzących nasze potrzeby;
koncepcja ta jest wyraźnym krokiem w kierunku szerszego, bardziej systemowego ujęcia naszych zachowań, wykraczającą poza teorię Czapówa, teorię ról społecznych czy teorię frustracji, a więc tych ujęć problemu, które miały największy wpływ na teorię i praktykę resocjalizacyjną.
Na czym polega związek koncepcji Goffmana z resocjalizacją?
każdy człowiek odgrywając jakąś rolę, oczekuję, że wrażenie jakie chce wywołać będzie zgodne z jego oczekiwaniami;
dwa skrajne bieguny ról społecznych, od ról pełnych zaangażowania i pasji do ról pełnych dystansu i powierzchowności. Działalność ludzka przebiegająca w obecności obserwatorów i wywierająca na nich wpływ została nazwana „występem”, natomiast ta jej część, która jest najistotniejsza - „fasadą”. Wszystko to, co znajduje się dookoła, a nie jest to otoczeniem społecznym autor nazywa „dekoracjami”;
ważną rolę odgrywa kontrolowanie i spójność ekspresji, polegające na jej adekwatności sytuacyjnej i kontekstowej. Możemy tu mówić o „fałszywych” prezentacjach- polegających na próbie celowego wprowadzenia w błąd otoczenia społecznego oglądającego nasz „występ” lub „mistyfikacjach”- polegających na wywołaniu u „publiczności” poczucia lęku i przez to ograniczaniu z nią kontaktu w celu ukrycia istotnych mankamentów „aktora”;
„występy” polegają na mniej lub bardziej ścisłej współpracy grupy ludzi, w celu „prezentacji” społecznej;
obok głównych ról indywidualnych i zespołowych możemy mówić o rolach pobocznych- są one przeznaczone dla tych osób, które nie są ani głównymi aktorami, ani widzami, a ponieważ znają wiele tajemnic zakulisowych, trzeba je jakoś zagospodarować społecznie;
aby dany „występ” mógł przynieść korzyści musza być spełnione warunki:
warunek „lojalności dramaturgicznej”, która polega na spełnianiu wzajemnych zobowiązań moralnych i społecznych członków zespołu prezentacyjnego;
warunek „dyscypliny dramaturgicznej”, a więc dobrej znajomości roli, jej atrybutów i kostiumów scenicznych;
warunek „rozwagi dramaturgicznej”, która polega na ostrożności i wyobraźni związanej z projektowanymi przedsięwzięciami scenicznymi.
Omów poznawczą teorię osobowości i jej związki z resocjalizacją.
istotą koncepcji poznawczych są informacyjno- semantyczne uwarunkowania ludzkich reakcji i zachowań społecznych.
Siły motywujące ludzkie czynności i zachowania wynikają z procesów przyjmowania i przetwarzania informacji przez ludzki umysł przez struktury poznawcze i twórcze;
Pierwotnym elementem struktury ludzkiego Ja są informacje, które tworzą złożone konstrukty osobowościowe, czyli zakodowane skrypty poznawcze, funkcjonujące w postaci wiedzy tworzącej sieci operacyjne i sieci wartości. Wiedza zorganizowana w postaci sieci operacyjnej pozwala jednostce prezentację określonych postaw wobec swojego otoczenia oraz umożliwia podejmowanie kontaktów interpersonalnych i pełnienie ról społecznych, natomiast wiedza zorganizowana w postaci sieci wartości ma charakter wartościująco- normatywny i wypełnia treścią aksjologiczną postawy, relacje i pełnione role;
Młodzież nieprzystosowana społecznie w wyniku wadliwej socjalizacji ma fałszywe skrypty, a więc błędne informacje zakodowane w sieci operacyjnej i sieci wartości i przez to tworzy złożoną strukturę poznawczą - wrogie zniekształcenie atrybucji;
Mechanizm wrogiego przekształcenia atrybucji polega na postrzeganiu partnerów interakcji najczęściej jako osoby niechętne lub wrogie i intencjonalnie nastawione na zadawanie cierpienia i bólu. Reakcją na tak tworzone informacje jest tzw. syndrom „przymuszającego zachowania”, który jest bezpośrednim wynikiem zafałszowanej atrybucji. Polega on na informacyjnym powiązaniu przykrych dla jednostki efektów własnego zachowania z odczytywanymi jako wrogie lub podłe zamiary innych ludzi;
Powstające wewnętrzne konflikty jednostki są skutkiem rozbieżności między informacjami zakodowanymi w sieci operacyjnej i sieci wartości, a odbieranymi;
W sytuacji konfliktu, a więc dysonansu poznawczego, jednostka uruchamia mechanizmy obronne, których sens działania sprowadza się do zniekształcenia informacji na różnych poziomach funkcjonowania struktur i procesów poznawczych, a przez to redukcję lęku i ochronę tożsamości indywidualnej jednostki.
Przykłady praktycznych modeli resocjalizacji w różnych krajach.
Który z europejskich modeli resocjalizacji jest dla Ciebie najbardziej interesujący?
Jakie elementy z niemieckiego systemu resocjalizacji można przenieść na grunt polski?
Które z rozwiązań systemu państw skandynawskich można zastosować w polskim modelu resocjalizacji nieletnich?
ROZDZIAŁ 5 Resocjalizacja w ujęciu pedagogicznym
Cele resocjalizacji
Jakie cele wychowania wyznacza zazwyczaj teologia resocjalizacji?
Cele jakie zazwyczaj wyznacza resocjalizacji teologia to: szczególne zadania, ideały, modele lub wzorce. Cele są swoistym dążeniem które pochodzi od intelektu i dlatego również nazywa się je pożądaniem rozumnym. Cele są stanem dojścia, intelektualnego lub zmysłowego pożądania, które pragnie się osiągnąć. Wyznaczają one rangę pojęciową celowego działania, natomiast ujęte w aspekcie dobra indywidualnego czy społecznego ukazują drogi poszukiwań dla podstaw teologii resocjalizacyjnej.
W jakim kontekście może być rozpatrywane dobro?
W kontekście dobra jako własności bytu lub w porządku poznawczym(intencjonalnym). Dobro utożsamiane z bytem jako przejawem istnienia, a także dobro rozumiane jako skutek poznania - daje się rozpoznać przez relację z pożądaniem.
Jakie jest zdefiniowane wychowanie w realiźmie?
W realiźmie wychowanie jest relacją, czyli zespołem podejmowanych czynności relacyjnych łączących człowieka, który jest podmiotem tej relacji, z kresem(przedmiotem), który jest, najogólniej rzecz biorąc, prawda dobro i piękno. Na prawdę i dobro reagują władze duchowe człowieka, którymi są intelekt i wola. Wychowanie polega więc na podjęciu takich czynności (relacji), które utrwalą więź człowieka z tymi transcendentaliami. Umiejętność wyboru tego, co prawdziwe i dobre będzie mądrością, natomiast utrwalenie wyboru powiązań z prawdą i dobrem będzie wolnością. Wychowaniu podlegają również władze zmysłowe człowieka, które razem z władzami duchowymi są przejawem jego istoty. W przypadku władz duchowych cala istota człowieka podlega wychowaniu, które dokonuje się prze utrwalenie relacji z prawdą i dobrem. W odniesieniu do władz zmysłowych wychowanie jest umiejętnością pokierowania- przez zasadę mądrości - tymi władzami.
Jakie są cele resocjalizacji?
Cele resocjalizacji:
utrwalenie relacji do wszystkiego co dobre, prawdzie i piękne w kulturze
postawa opieki, akceptowania i respektowania oraz chronienia osób i relacji osobowych
rozwój funkcji poznawczych i emocjonalnych
dojrzałość i osiągnięcia społeczne
wywiązywanie się z pełnienia ról społecznych
integracja psychiczna
stymulacja twórcza
usprawnienia duchowe
nawyki fizyczne
Co wyznacza podstawę do osiągnięcia celów w resocjalizacji?
Antropologia filozoficzna do osiągnięcia celów jako podstawę wyznacza:
ludzką naturę, która funkcjonuje w określonej kulturze i dopiero wtedy, odpowiednio do tej natury, według możliwości jednostki, tworzy indywidualne role i dojrzałość społeczną.
Kształtowanie intelektu, woli, emocji oraz mechanizmów kontroli wewnętrznej, które są oparte na zasadzie mądrości, zaufania i cierpliwości oraz na usprawnieniu władzy osądu użyteczności i wyobraźni - usprawnieni to umożliwia niezdystansowanie się do popędów i uczuć, które można wadliwie ukierunkować
utrwalenie postaw chroniących osoby i relacje osobowe, a także to, co jest cenne dla człowieka (wartości)
wyćwiczenie możliwości fizycznych i duchowych człowieka.
Co będzie mógł osiągnąć wychowanek dzięki procesem resocjalizacji?
Niepowtarzalny kontakt z innymi osobami oraz ze światem zewnętrznym, ze wszystkim tym, co ceni jest dla niego dobre
kierować się swoja rozumnością i wolnością
zaspokoić swoje potrzeby fizjologiczne, emocjonalne, twórcze, intelektualne i społeczne
ukształtować mechanizm kontroli wewnętrznej, aby zdystansować się do popędów, które wadliwie ukierunkowały oraz do tego, co mogą nieść ze sobą społecznie wypaczone okoliczności życia.
Struktura procesu resocjalizacji
Zasady wychowania resocjalizującego
Formy, metody i środki wychowania resocjalizującego
Omów resocjalizujące oddziaływania etiotropowe i ergotropowe oraz ich rolę w procesie resocjalizacji.
Oddziaływania etiotropowe - oddziaływanie resocjalizujące ogranicza się do wyeliminowania lub ograniczenia wpływów czynników na jednostkę.
Czynniki:
niski status społeczny i ekonomiczny rodziny lub zaburzenia jej struktury
kontakt dziecka z podkultura przestępczą
bark sukcesów szkolnych dziecka
społeczna blokada aspiracji jednostki
negatywny obraz samego siebie
zaburzona struktura osobowości np. neurotyczna lub socjopatyczna
stygmatyzujący wpływ instytucji ścigania czy wykrywania zachowań dewiantywnych
zaburzenia psychosomatyczne
Oddziaływanie etiotropowe- usuwanie różnorodnych czynników uczenia się postaw niepożądanych, aspołecznych. Odizolowanie osób (grup), zmiany warunków, organizowanie odpowiednich elementów otoczenia. Wprowadzanie w życie dziecka osób znaczących, które go będą inspirowały.
Oddziaływanie ergotropowe - główny kierunek oddziaływania resocjalizującego będzie koncentrował się na przekształceniu tych postaw oraz ich wzajemnych powiązań.
(ale to wtedy gdy nieprzystosowanie społeczne potraktujemy jako charakterystyczny układ postaw antyspołecznych, którego wadliwość polega na dominacji wszystkich innych postaw, postawie antyspołecznej lub na wadliwej integracji tych postaw.)
Oddziaływanie ergotropowe - przekształcanie postaw aspołecznych oraz ich wzajemnych powiązań. Odwoływanie się do zainteresowań wychowanka, umiejętności, zdolności, aby wywołać u niego odpowiednią motywację, powodującą pozytywne ustosunkowanie się do obowiązujących norm społecznych.
Podaj definicję wychowania resocjalizacyjnego i wymień najważniejsze zasady wychowania resocjalizującego.
Wychowanie resocjalizujące jest ciągiem następujących po sobie faktów wychowawczych, których istota polega na przywracaniu zaburzonej równowagi między dążeniem jednostki resocjalizowanej do zachowań własnej autonomii a dążeniem społeczeństwa do podporządkowania jej własnym normom zachowania, które są powszechnie akceptowane.
Zasady wychowania resocjalizującego:
wszechstronnego rozwoju osobowości wychowanka - wyznacza ona kierunek i cel oddziaływań wychowania resocjalizującego, jakim jest wieloaspektowy i wszechstronny rozwój wychowanka pod względem intelektualnym, emocjonalnym, i społeczno-kulturowym.
Reedukacji - czynności wyuczone przez człowieka mogą zostać wyeliminowane lub ulec modyfikacji kierunku pożądanym przez wychowawce. Ludzka jednostka jest zdolna do ponownego wyuczenia się zachowań pożądanych lub oduczenia niepożądanych.
Na czym polega psychotechnika, socjotechnika i kulturotechnika? DOPISZ
Psychotechnika -w zależność za względu na osobę wychowującego, - ukierunkowanie aktywności (doradzanie, przekonywanie do aktywności wychowanka). Głównym środkiem oddziaływań jest osoba wychowawcy, która stosuje metodę wpływu osobistego. Podst czynnikiem jest więź osobowa z wychowankiem, grupa oraz środowiskiem.
Socjotechnika - głównym elementem są zależności ze względu na grupy społeczne, wpływ ukierunkowany grupy (zarządzanie i samorząd, kształtowanie celów, norm, struktury grupy), intensyfikowanie i podtrzymywanie wpływu grupy (podnoszenie jej prestiżu, integracji z innymi grupami). Podst środkiem oddziaływania jest grupa wychowawcza, odpowiedzialnym jest wychowawca stosując metodę wpływu grupowego.
Tak jak psychotechnika opiera się na zależności ze względu na osobę tak podstawą socjotechniki jest zależność ze względu na zbiorowość społeczną. Zależność tego rodzaju występuje wtedy gdy ktoś liczy się z innymi, ponieważ zajmują oni wysoką pozycje w grupie, na której mu zależy. Szczególnie mocno oddziałują na swoich członków tzw. grupy odniesienia. W odróżnieniu od grup przynależności są to grupy z którymi wychowanek się utożsamia i których jest lub chce być członkiem.
Siła oddziaływania grupy jest tym większa im:
jest bardziej atrakcyjna dla swoich członków
ma większe możliwości egzekwowania zachowań zgodnych z normami grupy
silniejsze jest poczucie wspólnoty uczestników z grupą
w większym stopniu grupa stanowi dla swoich członków źródło informacji o rzeczywistości
Kulturotechnika - wykorzystuje się elementy dóbr kultury ( pracę, naukę, rekreację, turystykę). Wymienia się 3 odmiany; kulturotechnika aktywności szkolnej, pracowniczej, rekreacyjnej.
Narzędziem, środkiem kulturo-technicznego oddziaływania jest:
środowisko kulturowe, oddziałujące na wychowanka przez naukę szkolną, prace zawodową oraz aktywność rekreacyjną
wytwory kultury, do których zalicza się zespoły kulturo-oświatowe, środki masowego przekazu, wynik amatorskiej twórczości artystycznej itp.
Kształcenie resocjalizujące
Jaki jest związek poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych z przebiegiem procesu readaptacji społecznej?
Od poziomu wykształcenia zależy poziom samosterowności człowieka. Samosterowność człowieka jest cecha, która w bardzo istotnym stopniu może stymulować readaptację społeczną osób opuszczających ośrodki resocjalizacyjne. W odniesieniu do wspierania readaptacji społecznej, przez kształcenie, zarówno nieletnich, jak i osadzonych, istotne są również konstatacje wskazujące na to, że niski poziom(lub brak) wykształcenia jest m.in. predyktorem autorytarnego widzenia świata. Osobowość jednostek o takiej orientacji cechuje sztywność reakcji, bezsilność, poczucie zagrożenia w sytuacjach nowych i nieznanych. Orientacja autorytarna prowadzi jednostkę do oparcia swoich działań na uznawanymi i niekwestionowanym przez nią autorytecie, który jako regulator stosunków społecznych może być ponadludzki i apodyktyczny. Zarówno nieletni, jaki dorośli przestępcy pozostający w orientacji autorytarnej staja się bezwolnymi narzędziami w rękach swoich przywódców, którzy relacje społeczne postrzegają schematycznie w kategoriach hierarchicznych, wymagających ślepego podporządkowania. Można temu zapobiegać przez odpowiedni proces kształcenia, skłaniający do wglądu w siebie, refleksji nad niepowtarzalnością jednostki i jej granic niezależności.
Jakie są uwarunkowania psychofizyczne uczniów niedostosowanych społecznie?
Uwarunkowania psychofizyczne:
niska inteligencja
opóźnienia szkolne (organizacyjne)
zaniedbania dydaktyczne
anoreksja szkolna - negatywizm szkolny
Jak funkcjonują szkoły w placówkach resocjalizacyjnych?
Jest zmniejszona liczebność w zespołach klasowych. Są organizowane zajęcia korekcyjno-wychowawcze dla wychowanków z zaburzeniami rozwojowymi. Nauczyciele realizujący zadania dydaktyczno-wychowawcze w placówkach resocjalizacyjnych znajdują duże wsparcie ze strony funkcjonującego tam zespołu diagnostyczno-korekcyjnego. W skład zespołu wchodzą głównie pedagog, psycholog, którzy w swojej pracy, zwłaszcza diagnostycznej mogą być wspierani przez psychiatrę, neurologa, seksuologa, internistę, ginekologa i innych specjalistów. Całodobowa opieka powoduje, że uczeń nie może uciec w dowolnej chwili z lekcji, to wychowawca czuwa, aby wychowanek w dniu zajęć szkolnych udał się z internatu do szkoły i został objęty opieką nauczyciela. Osiągnięcia dydaktyczne są ujęte w systemie przyznawanych nagród i przywilejów. Obowiązują ortodydaktyczne zasady nauczania. ortodydaktyka - jest działaniem dydaktyki, która prostuj, wyrównuje, poprawia, koryguje zaburzenia rozwojowe uczniów wykazujących trudności w nauce.
Przedstaw istotę kształcenia resocjalizującego
istotą kształcenia resocjalizującego jest doprowadzenie jednostki do stanu poprawnego przystosowania społecznego, a następnie ukształtowanie takich cech jej zachowania i osobowości, które będą gwarantować jej optymalne uspołecznienie i twórcze funkcjonowanie w społeczeństwie, którego normy i wartości będzie respektować.
Zasady nauczania niedostosowanych społecznie:
Zasada indywidualizacji - w systemie dydaktycznym obejmujących zróżnicowanych wychowanków, należy odpowiednio dobierać treści kształcenia, strategie kształcenia oraz formy organizacyjne.
Zasada pomocy w nauce - jest nastawiona na przywrócenie uczniowi niedostosowanemu społecznie wiary w możliwości uzyskania pomyślnych wyników w nauce i nadrobienia zaległości w toku oddziaływań nauczyciela resocjalizującego.
Zasada dominacji wychowania- zaleca podporządkowanie wszelkich oddziaływań dydaktycznych celom wychowawczym, np. kształtowanie i wzmacnianie uczuć oraz woli uczniów z zaburzeniami sfery emocjonalnej jest ważniejsze niż wyposażenie ich w wiadomości.
Zasada aktywności (aktywizacji) - praca nauczyciela w szkole dla niedostosowanych społecznie powinna wpływać na wzbudzenie i właściwe ukierunkowanie aktywności ucznia. Stosowanie na zajęciach metody i formy aktywizujące np. giełda pomysłów, burzę mózgów , gry dydaktyczne.
Zasada dostosowania zadań do możliwości poznawczych ucznia - nie należy dopuszczać do tego aby wychowanek przeżył rozczarowanie z powodu własnych nieodpowiednich uwarunkowań poznawczych.
Zasada treści kształcących - zwraca uwagę na eksponowanie w czasie procesu dydaktycznego tych treści nauczania, które w sposób szczególny kształtują u ucznia pozytywne cechy osobowości. Preferowane w nauczaniu resocjalizującym treści powinny być zbliżone do codziennych problemów życiowych ucznia niedostosowanego społecznie, skłaniać go do zastanawiania się nad własnym postępowaniem.
Zasada nauczania zespołowego - nauczanie w zespołach uczniowskich ma charakter uspołeczniający i stwarza dogodne warunki do generowania sytuacji interakcyjnych, które mobilizują uczniów niedostosowanych społecznie do pożytecznej i celowej pracy.
Podaj przykład działań optymalizujących kształcenie resocjalizujące.
Blokowy system nauczania - umożliwia on całościowe traktowanie procesu dydaktycznego. Podczas zajęć blokowych świat jest ukazywany uczniom całościowo, a nie przez fragmentaryczną, encyklopedyczną wiedzę przedmiotową. Dzięki całościowemu widzeniu świata uczeń lepiej rozumnie powiązania i wzajemne oddziaływania poszczególnych rzeczy i zjawisk.
Kontakty międzynarodowe wielu placówek
Indywidualizacja
Integracja uczniów społecznie niedostosowanych przebywających w placówkach resocjalizacyjnych z uczniami szkoły masowej.
Resocjalizacja twórcza. Kształtowanie nowych tożsamości.
Proszę podać różnice między twórczą resocjalizacja a tzw. resocjalizacją tradycyjną?
Koncepcja twórczej resocjalizacji różni się w 5 zasadniczych kwestiach od dotychczasowych, tradycyjnych sposobów rozumienia istoty wychowania resocjalizacyjnego.
Resocjalizacje określa jako proces rozwijania i kreowania potencjałów, a nie jak to się przyjęło, korektywną zmianę parametrów społecznych i osobowych nieletnich.
Nieprzystosowanie społeczne traktuje się jako problem wadliwie ukształtowanej tożsamości, a nie wadliwych postaw, nieakceptowanych i przestrzegania norm społecznych, nieadekwatnych postaw, przekonań i nastawień, zaburzonych relacji interpersonalnych i wadliwych rol społecznych,patologicznych zachowań, cech osobowości oraz preferencji aksjologicznych.
Celem resocjalizacji jest w istocie wykreowanie nowych parametrów tożsamości wychowanków, a nie korektywna zmiana przekonań, nastawień i preferencji aksjologicznych czy form reakcji, zachowań postaw i ról społecznych.
Środkiem do tego celu jest zmiana skryptów poznawczych i zafałszowanych atrybucji wychowanków przez rozwój strukturalnych czynników i mechanizmów procesów twórczych nieletnich oraz dostarczanie im nowych umiejętności i kompetencji społecznych, a nie zmiana jednych wadliwych form funkcjonowania na inne akceptowane społecznie, przez wychowawczą korekcję, psychokorekcję, socjokorekcję czy inne sposoby antropotechnicznych oddziaływań wychowawczych.
Proponowanym sposobem, a więc metodą osiągania tego celu jest resocjalizowanie przez trenowaną autoprezentację wybranych i odpowiednio wizualizowanych parametrów tożsamości.
Jakie są zalecenia metodyczne w procesie twórczej resocjalizacji?
3 kategorie zaleceń metodycznych: zasady, reguły i dyrektywy.
Zasady - są najbardziej ogólnymi i szerokimi zaleceniami metodycznymi.
A) zasady wychowania resocjalizującego:
zasada reedukacji
zasada wszechstronnego rozwoju osobowościowe
B) zasady opieki resocjalizującej:
zasada wszechstronnej i subiektywistycznej opieki
zasada wymagań
C) zasady psychoterapii resocjalizującej:
zasada akceptowania
zasada respektowania
Reguły - racjonalizują postulowane sposoby osiągania zaplanowanego celu przez dobór właściwy i skuteczny środków, czyli konkretnych form działania wychowawczego. Typy zaleceń:
strategiczne
proceduralne
dotyczące projektowania
dotyczące wykonania
dotyczące preparacji, zalecenia dotyczące kreacji
dotyczące interwencji
dotyczące adaptacji
W procesie twórczej resocjalizacji wyróżniamy 5 podstawowych zaleceń metodycznych:
Zalecenia wszechstronnej diagnozy
Zalecenia komplementarności postępowania
Zalecenia elastyczności postaw pedagogicznych
Zalecenie adekwatne doboru metodyczne zalecenia kreowania wychowanka
Jakie są procedury metodyczne twórczej resocjalizacji?
Procedury możemy zdefiniować jako cechy uświadomionej i powtarzalnej działalności ukierunkowanej na osiągnięcie zamierzonego celu. W naszym przypadku cechami charakterystycznymi dla twórczej resocjalizacji będą określone techniki oddziaływań.
Możemy podzielić na 3 grupy:
Metodyczne techniki rozwijające - wpływają bezpośrednio lub pośrednio na rozwój poszczególnych struktur procesu twórczego u poddawanych ich oddziaływaniom osób oraz doprowadzających do ich stadialnego wzrostu. Dotyczy to takich struktur jak : emocje, percepcja, myślenie, pamięć, wyobraźnia. Metodyczne techniki rozwijające stanowią zasadniczą bazę umożliwiających dalsze procedury wychowania resocjalizacyjnego. Bez rozwinięcia podstawowych strukturalnych czynników procesów twórczych trudno mówić o dalszym skutecznym postępowaniu.
Metodyczne techniki utrwalające - mają za zadanie ugruntować i urealniać określone stadia rozwoju struktur procesu twórczego oraz doprowadzić do utrzymania ich wzrostowego poziomu. Odbywa się to w 2 płaszczyznach: płaszczyźnie wewnętrznej - polegającej na zakodowaniu i zapamiętaniu oraz na płaszczyźnie zewnętrznej, polegającej na ochronie i zachowaniu dzieła rozumianego jako wytwór określanych działań twórczych. Zadaniem metodycznych technik utrwalających jest materialne i poznawcze utrwalenie wytworów działań twórczych osób nieprzystosowanych społecznie. Techniki utrwalające przygotowują też strukturalny grunt dla technik adaptujących.
Metodyczne techniki adaptujące - mają za zadanie z jednej strony doprowadzić do wewnętrznej samoakceptacji przez osoby nieprzystosowane społecznie powstającej ich nowej tożsamości, z drugiej zaś doprowadzić do zaakceptowania tej tożsamości przez osoby z najbliższego kręgu społecznego. Ich rola sprowadza się do zaakceptowania i zakorzenienia nowej tożsamości wychowanków w warunkach środowiskowych i kulturowych, przez eksponowanie wytworów materialnych procesów twórczych wychowanków, wieloaspektowe wzmacnianie ich pozycji społecznej oraz kooperację z najbliższym kręgiem społecznym w zakresie.
We wszystkich opisanych 3 grupach technik metodycznych zawierają się określone techniki operacyjne, które są zbiorem już konkretnych form oddziaływań. Przez formy oddziaływania rozumiemy skonkretyzowane zabiegi osób kierujących działaniami metodycznymi, polegające na przydzieleniu wychowankom określonej pracy w postaci zadań i ról oraz sprawdzaniu i ocenianiu jej efektów.
Techniki operacyjne spełniają więc często regulujące rolę, wpływając bezpośrednio na konkretne pola manipulacji czynnościowych. Techniki operacyjnej spełniają 3 funkcje: rozwijające, utrwalające, adaptujące. Każda metoda resocjalizacyjna a więc również i każda z jej technik metodycznych ma wpływać na konkretne i te same struktury procesu twórczego, rozwijając je oraz utrwalając i adaptując.
8 technik operacyjnych:
Technika kreatywności emocjonalnej - rozwój emocji pozytywnych. Chodzi w niej szczególnie o wyzwolenie emocji filokreatywnych, które pobudzają radość oraz sympatię interpersonalną.
Technika kreatywności motywacyjnej - ma za zadanie wzmacnianie zarówno motywacji autonomicznych jak i instrumentalnych.
Techniki kreatywności percepcyjne - zmierza do wzmocnienia percepcji allocentrycznej, która jest podstawą ludzkiej aktywności twórczej, przez mechanizmy odrzucania nadawania subiektywnych kategoryzacji otaczającej rzeczywistości.
Technika kreatywności pamięciowej - tworzy nową zawartości nowa zawartości treściową struktury pamięci oraz reorganizuje informacje treściowe w nowe konfiguracje.
Technika kreatywności myślenia - zmierza do wytworzenia myślenia metaforycznego oraz ograniczenia stereotypów
Technika kreatywności wyobrażeniowej - prze kierunkowanie reprezentacji poznawczej w stronę wyobraźni twórczej i w ten sposób minimalizowanie wyobraźni odtwórczej.
Technika kreatywności interpersonalnej oraz technika kreatywności kooperacyjnej - stymulują rozwój procesów pogłębiania więzi interpersonalnych oraz wspólnego konstruktywnego rozwiązywania problemów i zadań.
Ocena rezultatów resocjalizacji
Jakie kryteria należy stosować przy obiektywnej ocenie efektywności resocjalizacyjnej?
Winna się opierać się na diagnozie wszystkich faz, a więc od zamiaru dokonania przestępstwa aż do zakończenia procesu resocjalizacji.
Kryteria:
predyspozycje osobowościowe przestępcy i główne symptomy zaburzeń w zachowaniu oraz proces społecznego niedostosowania przez dokonanie czynu przestępczego
społeczny status i warunki życia przed uwięzieniem w tym przebieg edukacji i powiązania z grupami podkulturowymi.
Okoliczności, rodzaj popełnionego czynu przestępczego oraz adekwatności orzeczonej kary
materialno-organizacyjno warunki odbywania kary (typ zakładu, realizowany system resocjalizacji)
spoleczno-kulturalny klimat zakładu, układy interpersonalne i kontakt z personelem zakładu
kontakty ze środowiskiem wolnościowym i program przygotowania do readaptacji realizowany w zakładzie karnym
stopień deprywacji potrzeb psychofizycznych w zależności od typu i warunków zakładu
wpływ podkultury więziennej
długość orzeczonej kary, zatrudnienie, udział w programie terapeutycznym i w działalności edukacyjno-kulturowej oraz poziom wykształcenia personelu więziennego
pomoc i wsparcie społeczne oraz możliwość uzyskania pracy po opuszczeniu zakładu
Jakie zmienne osobowościowe należy uwzględnić w ocenie efektywności resocjalizacyjnej?
Poza specjalnymi kategoriami przestępców np. socjopatów, dość liczna populacja skazanych jest zdolna do przynajmniej początkowych stadiów takich wewnętrznych przeżyć i zmian, a to może być początkiem pełniejszych przemian osobowości i zmian zachowania w warunkach wolnościowych. Dlatego też, prowadząc badania diagnostyczne i ewaluacyjne w zakresie efektywności należy dotrzeć do składowych elementów osobowości, które decydują o moralno - motywacyjnych i kontrolnych aspektach zachowania. Oznacza to, ze na początkowym i końcowym etapie resocjalizacji należy badać przejawy zachowania i określać symptomy niedostosowanego społecznie zachowania; badać system wartości skazanych; dokonywać pomiarów kontroli oraz śledzić przemiany w zakresie samooceny jednostki.
Jakie model diagnozy jest najbardziej przydatny w określeniu efektywności resocjalizacyjnej?
Diagnostyka psychologiczna - dysponuje bogatym repertuarem arkuszy zachowań, testów i kwestionariuszy osobowościowych, które mimo niezadowalających jeszcze trafności i rzetelności, dostarczają cennych informacji o charakterze i nasileniu tych zmiennych osobowościowych, które następnie mogą stanowić o pełniejszej i bardziej adekwatnej ocenie efektywności resocjalizacji.
ROZDZIAŁ 6 Resocjalizacja w zakładach karnych
6.1. Kara kryminalna i kara pozbawienia wolności
Jakie funkcje pełni kara pozbawienia wolności?
Za kary kryminalne uważa się obecnie kary wymierzane za popełnione przestępstwa, czyli czyny, które naruszają określone, istniejące i obowiązujące w danym miejscu i czasie normy prawne. Zachowaniami zagrożonymi karą kryminalną są wszelkie działania, które wchodzą w konflikt z obowiązującymi normami prawnymi, a same cechują się pewnym widocznym stopniem szkodliwości społecznej.
Funkcje kary pozbawienia wolności:
Odwetowa- jej sens wynika bezpośrednio z teorii odpłaty na przestępstwo
Eliminacyjna- polega na tym, że uwięzienie uniemożliwia sprawcy popełnienie nowych przestępstw; izolacja i wykluczenie go z normalnego społeczeństwa ma więc jedynie pozbawić okazji do popełniania nowych przestępstw, a tym samym ma ustrzec ludzi wolnych i sprawiedliwych przed zagrożeniem z jego strony; z tą funkcją wiąże się pogląd , że przestępca jest kimś z gruntu złym, niezdolnym do refleksji moralnej i kierowania się zasadami etycznymi; funkcję eliminacyjną pełniła tradycyjnie kara śmierci, a obecnie także długoterminowa izolacja więzienna;
Odstraszająca- dotyczy zarówno osób już skazanych, jak i tych, którzy nie mieli nigdy żadnego osobistego kontaktu z działalnością aparatu wymiaru sprawiedliwości; wiąże się z nią założenie, że ludzie dokonujący wyboru między zachowaniem społecznie akceptowanym a zachowaniem antyspołecznym ważą aktualne zyski i koszty takiego czy innego postępowania; zakłada się, że w tym procesie człowiek przewiduje przykrości, jakie mogą go spotkać w przypadku uwięzienia i utraty wolności, w ten sposób to przewidywanie określa wybór określonego działania;
Poprawcza- zwana też wychowawczą, reedukacyjną lub resocjalizacyjną; z tą funkcją łączy się optymistyczne przekonanie, że człowieka można zawsze zmienić na lepsze, jeśli tylko zajdzie taka potrzeba; ideę funkcji poprawczej uwięzienia kształtowały przez pewien czas dwa odmienne poglądy dotyczące predyspozycji człowieka do zachowań prospołecznych:
człowiek jest ze swej natury dobry i moralny, popełnione przez niego czyny przestępcze są zawsze wynikiem pomyłki lub niedostatku refleksji moralnej; uwięzienie ma mu jedynie stworzyć okazję do zastanowienia się nad sobą i sowim postępowaniem;
przestępczość jest tym samym co psychiczne nieprzystosowanie i jak wszelkie odchylenia od normy psychicznej wymaga specyficznego leczenia; kara pozbawienia wolności ma być właśnie metodą czy długotrwałym sposobem leczenia tych zaburzeń;
Funkcja poprawcza kary pozbawienia wolności jest realizowana zwykle przez więzienny system nagród i kar, kształcenie ogólne i zawodowe skazanych, pracę fizyczną (rzadziej umysłową) oraz działalność kulturalno - oświatową.
6.2. Zakład karny jako instytucja resocjalizacyjna
Jakie właściwości charakteryzują zakład karny jako instytucję totalną?
Instytucje totalne lub zamknięte - z powodu obiektywnie istniejących w nich głównie barier fizycznych poważnie ograniczają lub całkowicie przerywają bezpośrednie, a często i pośrednie stosunki osoby z jej dotychczasowym otwartym środowiskiem.
Instytucje, które utrudniały lub uniemożliwiały człowiekowi kontakt ze światem zewnętrznym Goffman nazwał instytucjami totalnymi i odkrył w nich pewne właściwości, które tę totalność miały wyjaśniać np. to, że instytucja jest miejscem, w którym realizują się 3 główne sfery życia, zwykle rozdzielone (sen, zabawa, praca) i w której cała aktywność człowieka jest nie tylko ściśle zaplanowana, ale odbywa się na oczach innych osób, podobnie traktowanych.
Cechy więzienia jako instytucji totalnej (zamkniętej):
- bariera fizyczna (np. wysokie mury, zasieki z drutu kolczastego, otwarta przestrzeń)
- bariera oddzielająca środowisko zamknięte od świata zewnętrznego ma tę właściwość, że utrudnia lub wręcz uniemożliwia zarówno wejście, jak i wyjście z tego środowiska; ogranicza to w mniejszym lub większym stopniu kontakt człowieka ze światem zewnętrznym oraz proces komunikacji i przepływ informacji między tymi dwoma obszarami rzeczywistości - zamkniętym i otwartym
- człowiek zmuszony jest przebywać w izolacji przez ściśle ograniczony (wyrokiem sądowym) czas - powrót do poprzedniego, ale już niezupełnie tego samego układu, wiąże się zawsze z koniecznością readaptacji.
6.3. Podkultura więzienna jako bariera resocjalizacji penitencjarnej
Czy podkultura więzienna stanowi barierę resocjalizacji penitencjarnej?
Pewne środowiska społeczne lub grupy ludzkie wytwarzają jakby na swój wewnętrzny użytek specyficzne dla siebie układy norm, wartości i wzorców zachowania. Układy te określa się terminem podkultury lub subkultury. Podkultura więzienna (tworzona przez społeczność więzienną lub jej część) należy do grupy subkultur dewiacyjnych, cechujących się znacznym stopniem trwałego zmniejszania respektu dla wartości i norm uznawanych za pożądane i obowiązujące w szerszym systemie społecznym. Podkultura więzienna stanowi „drugie życie” zakładu karnego.
Argumenty przemawiające za tym, że podkultura więzienna stanowi barierę resocjalizacji penitencjarnej:
- podstawę podkultury więziennej stanowi gęsta sieć norm nieformalnych
- funkcjonowanie ukrytego zbioru zasad regulujących postępowanie więźniów w rozmaitych sferach życia
- drugie życie jest widocznym pogwałceniem przyjętych oficjalnie zasad funkcjonowania instytucji, jej celów i porządku
- podkultura dokonuje podziału społeczności więźniów na prawdziwych ludzi oraz więźniów nie-swoich, którzy pełnią role godne potępienia; stosunki między tymi grupami reguluje nieformalny kodeks postępowania więźniów
- dwie naczelne normy postępowania: zakaz jakiejkolwiek współpracy z administracją oraz nakaz solidarności więźniów i wzajemnej pomocy
- nakazy szczegółowe: być opanowanym, silnym i twardym, agresywnym i cwanym
- 4 dominujące zasady: opozycja wobec instytucji, solidarność skazanych, manipulacja personelem, eksploatacja innych więźniów - nie-swoich
- funkcjonowanie konkurencyjnych wobec administracji ośrodków egzekucji - losem więźniów i ich życiem kierują przywódcy drugiego życia (atamani, króle, herszci itd.) - zwykle są to osoby o bogatym doświadczeniu przestępczym i więziennym, oddani organizacji nieformalnej i jej regułom, jako przywódcy o ustalonym autorytecie mają rozlegle uprawnienia, rozstrzygają spory w grupie, ferują wyroki, udzielają kar i nagród, inspirują i zatwierdzają zbiorowe akcje, decydują o zmianie istniejących lub przyjęciu nowych obyczajów więziennych czy zasad postępowania
- „grypsera” - gwara więzienna, istotny element podkultury więziennej, odmiana języka mówionego, żywa zwłaszcza w środowisku przestępców nieletnich i młodocianych, ważny kod informacyjny przestępców
- kmina - kod językowy znany więźniom (sylaby wymawianych wyrazów są przeplatane dodanymi z góry umówionymi zgłoskami lub sylabami, tak aby wtajemniczeni mogli po ich odrzuceniu prawidłowo odczytać treść wypowiedzi, np.:
„Dinesienaj pónajdene nana benerzene wyrzykupiny franajene z pranawyny kiesneszyny zanachyny”, co oznacza:
„Dzisiaj pójdę na dworzec i okradnę naiwnego z prawej kieszeni spodni”
Drugie życie sprawia, że w zakładach penitencjarnych, z założenia wymierzających sprawiedliwą karę, panuje ukryte bezprawie i brutalność, a poniżanie ofiar i łamanie poczucia godności własnej są na porządku dziennym.
6.4. Szanse resocjalizacji penitencjarnej
Wskaż te elementy środowiska więziennego, które mogą sprzyjać realizacji procesu resocjalizacji?
Elementy sprzyjające:
- zakres przywilejów np. możliwość spotkań z bliskimi - korzystne dla sfery emocjonalnej więźniów, wystarczająco częste minimalizują ewentualność rozpadu rodziny, rozwodu, czy też integracji skazanych z grupami przestępczymi;
- ludzkie warunki bytowe skazanych (walka z przeludnieniem);
- pozytywny wpływ „białych kołnierzyków” (przestępcy gospodarczy, spokojna populacja osadzonych) na środowisko grypserskie - cywilizują współwięźniów, bo czytają książki, rozmawiają mądrym językiem, pokazują, jak się zachowywać;
Aby instytucja więzienna mogła stać się miejscem mniej stresorodnym, w którym skazany miałby szansę obcować z takimi ludźmi, którzy mogliby wywołać w nim potrzebę zmiany siebie i wolę poprawy, dobrze jeśli spełniałaby poniższe warunki:
- nowoczesny, wygodny i niewielki zakład zapewniający przyzwoite warunki egzystencji i pracy
- jasne kryteria diagnostyczne osobowości, jasne kryteria oceny stopnia asocjalności przestępców i fachowa selekcja więźniów do ściśle określonego typu zakładu
- starannie dobrany, dobrze wyszkolony i dobrze opłacony personel, w tym także liczna kadra specjalistyczna
- wzajemna akceptacja i życzliwość obu stron (funkcjonariuszy i więźniów)
- sposobność dobrze płatnego i ciekawego zatrudnienia dla więźniów oraz szansa nauki i samokształcenia
- umiejętne wykorzystanie okresów wypoczynku więźniów oraz psychoterapia rozładowująca aktualne napięcia i zmierzająca do wywołania trwałych, pożądanych zmian w osobowości skazanych
- odbudowanie i podtrzymanie pozytywnych związków skazanego z rodziną i bliskimi na wolności przez przepustki, urlopy, przerwy w odbywaniu kary, wizyty i korespondencję
- wsparcie w momencie powrotu na wolność - pomoc w znalezieniu pracy i mieszkania oraz wsparcie duchowe
6.5. Kategorie klasyfikacyjne i zróżnicowanie osobowościowe skazanych jako wyznaczniki celów i programów resocjalizacji penitencjarnej
Do czego zmierza tradycyjna resocjalizacja penitencjarna?
Resocjalizacja penitencjarna powinna uwzględniać zróżnicowane cele. Oprócz określonych przez Machela celów minimum i maksimum, konieczne jest również uwzględnienie celu apogeum, zmierzającego do twórczej samorealizacji - kreowania własnej osobowości. W związku z tym trzecim celem przed personelem penitencjarnym wylania się nowe zadanie polegające na zmodernizowaniu diagnozy i psychokorekcji.
Jaki główny cel chce realizować komplementarna resocjalizacja penitencjarna?
Komplementarna resocjalizacja penitencjarna chce realizować cel apogeum, czyli „doczłowieczającej” samorealizacji (Obuchowski). Ideą tego celu jest rozwój skazanego. Rozwój zakłada pojawienie się zmian osobowości stanowiących własną realizację osoby, która wychodzi od niej, a nie tylko zmianę dokonującą się wewnątrz pod wpływem wydarzeń zewnętrznych. Rozwój osobowości jest więc wynikiem podążania przez podmiot własną drogą ukierunkowaną na wyznaczone przez siebie wartości. Zmiany rozwojowe powinny spełniać co najmniej 4 kryteria, jednostka:
- staje się coraz bardziej sprawna
- wytwarza nowe właściwości i wzbogaca się jej świat wewnętrzny
- potrafi i chce być altruistyczna w zakresie swoich głównych orientacji i niezależnie od swojego stanu emocjonalnego
- potrafi odczuwać satysfakcję ze swoich działań
Istotnym atrybutem „doczłowieczającego” rozwoju jest również wolność, rozumiana przez Obuchowskiego jako swoboda działania, z poczuciem indywidualnej odpowiedzialności za innych ludzi i w imię miłości do ludzi.
Jakie cele stawia się w resocjalizacji tradycyjnej (ad 1) oraz komplementarnej diagnozie i psychokorekturze mechanizmów regulacyjnych zachowania się skazanych (ad 2)?
Ad 1.
Zdaniem Machela, resocjalizacja penitencjarna realizuje 2 cele:
cel minimum - stan osobowości więźnia, który umożliwi mu funkcjonowanie w społeczeństwie (po zwolnieniu z więzienia) w sposób nienaruszający norm prawnych; osiągnięcie celu minimum zabezpiecza byłego przestępcę przed recydywą, pozwala byłemu przestępcy na funkcjonowanie na pograniczu normy prawnej, często nie chroni go przed naruszeniem niektórych norm moralnych, uniemożliwia lub bardzo utrudnia wydostanie się z obszaru stygmatyzacji, odpowiedzialnego często za powrót do przestępstwa; cel minimum oznacza uzyskanie oczekiwania społecznego jedynie w zakresie powstrzymywania się od naruszania norm prawnych;
cel maksimum - stan osobowości więźnia, który umożliwi mu funkcjonowanie w społeczeństwie nie tylko w sposób nienaruszający norm prawnych, ale także w sposób respektujący wiele istotnych i ważnych dla życia społecznego norm moralnych; chroni byłego przestępcę po opuszczeniu więzienia zarówno przed konfliktem z prawem (przed recydywą), jak i przed konfliktem z ogólnie obowiązującymi czy też ogólnie uznanymi normami moralnymi; osiągnięcie celu maksimum pozwala człowiekowi, który odbył karę pozbawienia wolności na ułożenie sobie życia w zgodzie z podstawowymi standardami społecznymi; ułatwia readaptację i reintegrację społeczną; cel maksimum oznacza zminimalizowanie nieprzystosowania społecznego lub jego zupełną likwidację;
W polskim prawie karnym rozróżniono 2 cele poprawy skazanych w więzieniu:
poprawa polityczna - uświadomienie sobie przez przestępcę, że funkcjonowanie w globalnym społeczeństwie wymaga poszanowania prawa; „politycznie poprawiony” przestępca tylko chwilowo jest nieszkodliwy dla porządku prawnego, wewnętrznie jednak nadal nie akceptuje zasad globalnego społeczeństwa;
poprawa moralna - wewnętrzna przemiana jednostki, jej uzdrowienie; „uzdrawianie” skazanego wymaga uwzględnienia w zabiegach poprawczych nie tylko jurydycznego, ale również etycznego wymiaru winy i kary;
Ad 2.
Zmodernizowana penitencjarna diagnoza psychologiczna powinna stać się optymalnie przydatna przede wszystkim uwięzionym, do lepszego radzenia sobie w warunkach izolacji, co wymaga jej upodmiotowienia, niezależnie od tego jak długo jeszcze skazany będzie przebywał w izolacji. W diagnozie penitencjarnej nie wolno pominąć udziału wychowawcy, oddziałowych i personelu medycznego. Wychowawcy mają duże możliwości wnikliwego i kompetentnego określania stosunku swoich podopiecznych do popełnionych przestępstw i orzeczonych kar oraz do osób poszkodowanych i do członków swoich rodzin. Wychowawcy i oddziałowi mają szersze pole obserwacji więźniów podczas wypełniania przez nich różnych obowiązków.
Psychokorektura w resocjalizacji komplementarnej, oprócz zadania podstawowego (usprawnianie wadliwych mechanizmów psychologicznych, kontrolujących i umożliwiających prawidłowe, nieawaryjne zachowanie) powinna wspierać wysiłki skazanego w jego „doczlowieczaniu się”;
- w oddziaływaniach psychokorekcyjnych ważne zadanie przypada przezwyciężaniu przez skazanych własnego zniewolenia i kształtowaniu osobistej wolności;
- zasadniczym celem psychokorektury jest redukcja tendencji do stosowania zniekształceń poznawczych i mechanizmów obronnych w odniesieniu do popełnionych czynów;
- psychoterapia powinna wdrażać skazanych do autorefleksji, do jednoznacznego uznania przez skazanego tego, co ważne i tego, co nie ważne, określenia się wobec dalekich zadań, stanowiących konkretyzację sensu swojego życia;
Czy cel apogeum resocjalizacji penitencjarnej, jakim jest trud własnego „doczłowieczania” się więźnia, jest dostępny wszystkim skazanym?
Do „doczłowieczającej” samorealizacji kwalifikują się jedynie skazani deklarujący gotowość do realizacji zadań zorganizowanych hierarchicznie, stanowiących modele antycypowanych stanów siebie (przewidywanych stanów swojej osoby).
Predyspozycje instrumentalne do „doczłowieczającego” twórczego rozwoju osobowości przejawia około 10% populacji więziennej.
Obuchowski wyróżnia 3 rodzaje JA:
- Ja synkretyczne - tworzy nasze ciało, myśli, uczucia, które są odbierane jako to, co jest nami, czego nie jesteśmy w stanie kontrolować np. odczuwając ból- JESTEM BÓLEM;
- Ja intencjonalne - stanowi to, co jest pod moją świadomą kontrolą i wyraża moje pragnienie, w trakcie rozwoju jednostki staje się bytem abstrakcyjnym;
- Ja przedmiotowe - pozostaje na poziomie konkretnym, możemy się do niego swobodnie, intencjonalnie odnieść; uformowanie Ja przedmiotowego warunkuje początek doskonalenia siebie;
Uformowanie się Ja intencjonalnego i Ja przedmiotowego umożliwia wizję siebie w przeszłości (w tym jako przestępcy), w teraźniejszości (jako więźnia) i w przyszłości (jako poprawionego moralnie, samorealizującej się osoby, męża, ojca, itp.)
Jakie są najbardziej znamienne, zdaniem Moczydłowskiego, atrybuty więzienia antyspołecznego oraz więzienia prospołecznego?
Więzienie antyspołeczne:
- przeludnione i nieludzkie, dostarcza społeczeństwu ludzi jeszcze bardziej zdemoralizowanych
- obniża bezpieczeństwo obywateli
- „produkuje” przestępców
( społeczeństwo, odwracając się od byłego więźnia, samo prowokuje recydywę)
Więzienie prospołeczne:
- nie psuje i nie niszczy ludzi
- powinno odwoływać się do prospołecznych cech osobowości więźniów
- powinno uświadamiać więźniom, że społeczeństwo jest gotowe stworzyć im szansę powrotu i ich zaakceptować
TOM 2
ROZDZIAŁ 1 Współczesna przestępczość - uwarunkowania i konsekwencje. Dylematy reakcji społecznej.
Jakie czynniki kształtują funkcjonowanie kontroli społecznej w Polsce po przełomie ustrojowym?
Czynniki kształtujące funkcjonowanie kontroli społecznej można podzielić na materialne i niematerialne lub obiektywne i subiektywne. Z jednej strony chodzi o elementy świadomości społeczeństwa polskiego z drugiej zaś o elementy rzeczywistości społecznej w Polsce takie jak stan prawa, sytuacja w policji, zamożność społeczeństwa.
Do zjawisk charakteryzujących funkcjonowanie kontroli społecznej zaliczamy:
- chaos normatywny w sferze świadomości jak i w sferze prawa- przekonanie o załamaniu się dotychczasowego systemu norm i wartości i w związku z tym dowolna interpretacja zachowań dozwolonych i zakazanych
- tendencja do usprawiedliwiania przestępstw technika neutralizacji
- tworzenie prawa w sposób chaotyczny i pośpieszny a także podporządkowany interesom politycznym czy grupowym
- spadek autorytetu prawa
- zubożenie obywateli połączone z bezrobociem
- pogłębiające się rozwarstwienie społeczeństwa polskiego
- brak środków finansowych
- anomia społeczeństwa
Jakie są źródła postaw punitywnych społeczeństwa polskiego?
Punitywna postawa społeczeństwa polskiego, czyli domaganie się surowszego traktowania sprawców przestępstw spowodowana jest tym że:
- ludzie szeroko definiują kategorie osób uważanych za zagrażające porządkowi społecznemu: przestępcy, żebracy, Cyganie,, nielegalni imigranci i inni
- kierowanie się potocznymi wyobrażeniami o przestępczości
- kreowanie swych wyobrażeń na podstawie mediów
- istnieje poczucie zagrożenia przestępczością
- nastąpiły zmiany cywilizacyjno-kulturalne, które spowodowały dezorganizacje społeczną
3. Jak można scharakteryzować dwie wizje reakcji na przestępczość („karać czy leczyć”)?
Celem kary ma być spowodowanie zmiany postaw skazanego tj. prewencja przez uświadomienie mu stopnia dezaprobaty społecznej związanej z jego zachowaniami przestępczymi. Pobyt w więzieniu wiąże się z różnorakimi formami oddziaływań leczniczych i wychowawczych, ich skuteczność zależy od indywidualnych cech skazanego i od możliwości prawidłowego przeprowadzenia programu resocjalizacyjnego. Istnieje wiele wątpliwości co do tego, jak skuteczne są programy lecznicze i wychowawcze oraz inne formy oddziaływań na skazanego w skali masowej.
ROZDZIAŁ 4 Profilaktyka i środki probacyjne w praktyce resocjalizacyjnej.
Na czym polega historyczny system profilaktyki niedostosowania społecznego młodzieży?
Najwcześniejsze kary nakładane przez zorganizowane społeczeństwo na przestępców miały za zadanie eliminację przestępcy oraz jego powstrzymanie, aby więcej nie zagrażał społeczeństwu. Uciekano się głównie do metod wygnania i transportacji, później preferowano kary cielesne i więzienia. Wobec młodzieży niedostosowanej stosowano głównie instytucjonalne środki opiekuńczo-wychowawcze. Obecnie poszukuje się innych form pomocy.
Jedną z nich jest stosowanie mediacji między sprawcą a ofiarą. Celem mediacji jest wzbudzenie w nieletnim poczucia odpowiedzialności za własny czyn, uświadomienie wszystkich skutków i konsekwencji jego postępowania. Sprawca i ofiara wspólnie wybierają sposób zadośćuczynienia i wynagrodzenia wyrządzonej krzywdy i szkody. Mediator jest osobą neutralną i ma obowiązek sprawdzić czy sprawca wywiązał się ze złożonych zobowiązań.
Powołano także instytucje pedagoga rodzinnego i podwórkowego. Pedagog rodzinny pracuje z najtrudniejszymi rodzicami, istota jego pracy jest poprawa sytuacji dziecka. Pedagog jest diagnostą, mediatorem, organizatorem pomocy. Swoim działaniem ma na celu naprawę więzi między wszystkimi członkami rodziny.
Pedagog podwórkowy jest łącznikiem między środowiskiem a placówką, organizuje środowiskowe imprezy sportowe, turnieje, rajdy. Wspiera pracę wychowawców i pedagogów rodzinnych, jego głównym zadaniem jest wyjście do młodzieży, nawiązanie z nią kontaktu, pozyskanie zaufania i chęci współpracy.
Istnieją także liczne ośrodki resocjalizacyjne, w których wykorzystywane są różne programy terapeutyczne .
Przedstaw koncepcję resocjalizacji opierającej się na społeczeństwie.
Program resocjalizacyjny opierający sie na społeczeństwie stanowi alternatywę dla programów instytucjonalnych. Jest to całość działań opiekuńczych, wychowawczych i terapeutycznych, które zachodzą w społeczeństwie. Sposób ten polega na integracji społecznej, odbudowie więzi rodzinnych, zdobywaniu wykształcenia i zatrudnienia, zabezpieczenia na dłuższy czas, znalezienie miejsca pracy dla przestępcy w wolnym społeczeństwie. Resocjalizacja opierająca się na społeczeństwie obejmuje każde działanie mające na celu pomoc sprawcy przestępstwa w powrocie na drogę przestrzegania prawa. Program ten jest tym , co wpływa na więzi między sprawcą a społecznością lokalną, tj. prawdziwym zaangażowaniem przestępcy w powiązania lokalne, które wytwarzają dobra i usługi wymagane przez tę społeczność. Obejmują one edukację, rekreację, działania socjalne i praktyki religijne. Programy te obejmują wiele pozawięziennych oddziaływań, takich jak udzielanie przepustek do pracy, urlopów, „Halfway House”(domy pracy ), zwolnienia warunkowe i probacja.
Omów ujęcia klasyfikacyjne probacji jako systemu karania.
Klasyfikacja probacji ze względu na określone kryteria:
- formalno-prawne: probacja jest to wstrzymanie wyroku przez sąd. Sprawca zostaje w społeczeństwie pod dozorem kuratora na czas określony przez sąd. Jeżeli zaangażuje się w coś, co jest zakazane przez sąd, dozór kuratorski może zostać odwołany i sprawcę skazuję się za popełniony czyn
- status podopiecznego: wolność skazanego na probację pozostaje częściowo ograniczona, ale jego status pozostaje lepszy niż innych przestępców. Osoby te nie są ani całkowicie wolne ani uwięzione- mogą pracować, utrzymywać rodzinę, uniknąć efektów więzienia i naprawić wyrządzone szkody.
- podsystem wykonawczy w ramach sądownictwa karnego- probacja w tym kontekście odnosi się do organu administracji lub organizacji, która zajmuje się świadczeniem usług probacyjnych dla młodocianych lub dorosłych sprawców. Obejmuje ona zastosowanie konkretnych środków mających na celu pomoc. Podkreśla rolę kuratora w pilnowaniu, nadzorowaniu i resocjalizacji klienta.
- proces: w tej definicji zawiera się zbiór funkcji, działań, usług i postępowanie samego sprawcy, jest on postrzegany jako zjawisko równoległej działalności sądu, sprawcy i społeczeństwa. Proces obejmuje konieczność regularnego meldowania się skazanego u kuratora, konieczność świadczenia usług, których potrzebuje sprawca w trakcie resocjalizacji oraz doradztwa, a także nadzór kuratora w celu kontroli przestrzegania warunków probacji.
Podsumowując, probacja może być traktowana jako proces, który daje sędziemu orzekającemu prawną alternatywę, która poprawia status przestępcy w podsystemie sądownictwa karnego. Probacje stosuje się w stosunku do tych przestępców, u których istnieje szansa na ich resocjalizację a także ze względu na wiek sprawcy.
Omów podstawowe funkcje działalności probacyjnej realizowane w praktyce wykonywania kar średnich i kar wolnościowych.
Do podstawowych funkcji probacji zaliczamy:
- opieka społeczna
- kontrola społeczna
- zmiana społeczna
Realizują je 3 zasadnicze podmioty: kuratorzy sądowi, osoby dozorowane i społeczeństwo.
Funkcja opieki społecznej ma na celu stymulację własnej aktywności życiowej przestępców. Opieka sprawowana metodą indywidualnych przypadków ma na celu zaspokojenie potrzeb wychowawczych przy współuczestnictwie osoby dozorowanej. Stosowanie tych zadań wychowawczych i terapeutycznych ma na celu doprowadzenie skazanego do poprawnego funkcjonowania w społeczeństwie.
Funkcja kontroli społecznej występuje na etapie zastosowania dozoru, kuratora sądowego, nałożenia rygorów kurateli lub zmiany środka probacyjnego na surowszy. W stadium wykonawczym ma na celu sprawdzenie efektów oddziaływań resocjalizacyjnych oraz kontrolę zachowania poddanego probacji w zbiorowości przez wywierania na niego wpływu i kształtowanie u więźnia postaw prospołecznych. Kontrola społeczna może być także związana z możliwością nagradzania i karania zachowania skazanego w zbiorowości globalnej.
W trakcie oddziaływania resocjalizacyjnego dochodzi do promowania prospołecznych postaw w osobowości skazanego. Oddziaływania kuratora na skazanego i na środowisko społeczne powodujące zmiany w jego zachowaniu.
Przedstaw zasady caseworku realizowane w programach resocjalizacyjnych będących treścią środków probacyjnych.
Casework jest metodą indywidualnych przypadków stosowaną w programach resocjalizacyjnych w celu pomocy osobom, aby mogły skutecznie radzić sobie z kłopotami z jakimi spotykają się w życiu w społeczeństwie.
Zasady stosowania tej metody:
Zasad akceptacji- respektowanie podopiecznego jako osoby z wszystkimi jego problemami i trudnościami, zrozumienie jego nieporadności i szacunek dla jego osobistych decyzji i wyborów
Zasada komunikacji- nawiązanie interakcji opartej na wzajemnym zrozumieniu, jasności i precyzji używanych terminów i innych stosowanych symboli( wzajemne rozumienie swoich intencji)
Zasada indywidualizacji- poszanowanie odmienności drugiego człowieka
Zasada uczestnictwa- podopieczny musi sam uczestniczyć świadomie i aktywnie w procesie naprawczym
Zasada zaufania i poszanowania prywatności- informacje jakie podopieczny udzieli podczas wywiadu musza pozostać wykorzystane na użytek rozwiązywania problemów
Zasada samoświadomości- oddzielenie stosunków z podopiecznymi od osobistych uprzedzeń czy preferencji
Pomaganie podopiecznemu i umożliwianie mu działania
Konstruktywne użycie ograniczeń- muszą być stosowane mądrze i dostosowane do indywidualnych potrzeb
ROZDZIAŁ 5 Specjalistyczne programy korekcyjno-resocjalizacyjne.
5.1. Oddziaływanie korekcyjne wobec alkoholików w warunkach izolacji penitencjarnej
Jakiego rodzaju podobieństwa łączą zjawiska używania alkoholu i przestępczości?
Badania wskazujące na występowanie przemocy jako następstwa alkoholizowania się:
osłabienie zdolności powstrzymywania się przed ujawnianiem zachowań agresywnych,
zaburzenia zdolności adekwatnej oceny sytuacji, a w konsekwencji reagowanie agresją w sposób nieproporcjonalny do zagrożenia,
nieprawidłowa ocena ryzyka własnych zachowań wywołanych przez impuls agresywny.
Chociaż alkohol zwiększa prawdopodobieństwo reakcji agresywnych, to kluczową rolę pełni czynnik zagrożenia bądź prowokacji ze strony otoczenia społecznego.
Wzrost poziomu agresji determinowany jest nie tyle rzeczywistym spożyciem alkoholu, ile przekonaniem o spożyciu autentycznego alkoholu.
Wskazuje się także na specyficzny rodzaj motywacji sięgania po alkohol bezpośrednio przed dokonaniem czynu agresywnego. Wprowadzenie się w stan nietrzeźwości jest tu elementem strategii konstruowania zdarzeń. Sprawca aktu przemocy przygotowuje się w ten sposób na ewentualność karzącej reakcji otoczenia, jego zdaniem pozostawanie pod wpływem alkoholu w trakcie agresji może przyczyniać się do stosowania wobec niego innych, bardziej liberalnych zasad odpowiedzialności.
Instrumentalne sięganie po alkohol to też cecha tych sprawców, którzy ,,na trzeźwo'' nie są dość odważni, aby zademonstrować zachowania agresywne.
Przedstawione ustalenia określają zjawisko nadużywania alkoholu jako przyczynę zachowań przestępczych, ale problemy alkoholowe mogą być następstwem zdarzeń dewiacyjnych związanych z przemocą. (np. badania, wg których przemoc stosowana w dzieciństwie wobec dziewcząt uprawdopodabnia wystąpienie u nich problemów z alkoholem w wieku dorosłym).
Według Gaberle:
postęp procesu uzależnienia pociąga za sobą degradację psychiczną zwiększającą gotowość do działań antyprawnych,
wzrost zapotrzebowania na alkohol u osób uzależnionych zwiększa potrzeby finansowe przy jednoczesnym kurczeniu się możliwości legalnego zarobkowania,
jako konsekwencja wykluczenia alkoholika z rynku legalnej pracy pojawia się degradacja społeczna, której istotą jest przewaga kontaktów społecznych utrzymywanych w ramach środowisk o charakterze kryminogennym.
Hołyst - występowanie 3 odmiennych kategorii:
alkoholizacji - zjawisko społeczne,
alkoholizmu - choroba,
niebezpiecznego stanu alkoholicznego - stan jednostki wywołujący konkretną szkodę dla niej samej lub/i dla społeczeństwa.
Zależnie od tego, który z wymienionych elementów koncentruje naszą uwagę, odpowiedź na pytanie dotyczące związków między alkoholem a przestępstwem przyjmie różną postać.
Wymienione zjawiska, w ramach przedstawionego przez Hołysta modelu wyjaśniającego, będą współtworzyć tzw. pośrednie związki alkoholu z przestępstwem, tj. takie, gdzie alkohol nie jest bezpośrednim stymulatorem przestępstwa, lecz wyzwala jedynie proces swego rodzaju nihilizmu normatywnego i w ten właśnie sposób pośrednio wiąże się z przestępczością.
Jak w świetle poszczególnych podejść teoretycznych przedstawia się możliwość oddziaływania resocjalizacyjnego na przestępców alkoholików?
Medyczny model wyjaśniania alkoholizmu ujmuje to zjawisko jako pochodną odmienności w zakresie funkcjonowania organizmu biologicznego. Poszczególne rodzaje czynników mogą dotyczyć:
wadliwego metabolizmu, skutkującego u jednostki wzmożonym zapotrzebowaniem organizmu na alkohol,
specyficznego funkcjonowania neurologicznego, w tym różnic w zakresie funkcjonowania móżdżku,
różnic w obrazie aktywności bioelektrycznej mózgu.
Badacze starają się określić także udział czynnika genetycznego w etiologii choroby alkoholowej.
Na gruncie wyjaśniania biologiczno-medycznego związki przestępczości gwałtownej i alkoholu mogą znajdować wytłumaczenie w zbliżonych parametrach funkcjonowania fizjologicznego osób preferujących zachowania agresywne i nadużywających alkoholu.
Zgodnie z tą orientacją postęp wiedzy w zakresie biologicznych przyczyn uzależnienia równa się szansie znalezienia skutecznego środka farmaceutycznego mającego zdolność leczenia alkoholika.
Podejście psychoanalityczne - pojęcie karzącej siły superego i niszczycielskiej mocy instynktu popędu śmierci tworzą koncepcję aktu przestępczego jako ekspresji podświadomie przeżywanego pragnienia kary, która jest rozwiązaniem boleśnie odczuwanego poczucia winy.
Stanowisko behawiorystów wobec zjawiska uzależnienia od alkoholu wyrasta z założenia, według którego zachowania dewiacyjne są efektem uczenia się i jako takie mogą być też przedmiotem swoistej reedukacji.
Wyjaśniając przyczyny problemów alkoholowych, odwołują się najczęściej do:
nagradzającej wartości, jaką stanowi redukcja napięcia psychicznego w wyniku spożycia alkoholu,
roli warunkowania klasycznego związanego z obecnością bodźców zewnętrznych nasyconych treścią, która może skłaniać jednostkę do używania i nadużywania alkoholu,
znaczenia mechanizmu modelowania jako kluczowego dla procesu społecznego uczenia się zachowań dewiacyjnych.
Model poznawczy - kluczowe jest tu pojęcie struktury poznawczo-afektywnej Ja (oznacza obraz własnej osoby) oraz dysonansu poznawczego. Gdy występuje dysonans, jednostka, oprócz prób zredukowania go, będzie aktywnie unikać tych sytuacji i informacji, które prawdopodobnie zwiększyłyby dysonans.
W jaki sposób alkoholik radzi sobie poznawczo z postępującym procesem własnej psychodegradacji?
Informacje o nieprawidłowościach własnego działania docierają do niego zarówno ze środowiska społecznego jak i z własnego organizmu. Przyrost informacji, o których mowa powinien wywołać przykry stan napięcia. Jego redukcja dokonuje się poprzez jednoczesne zachowanie dotychczasowego obrazu własnej osoby i niezmienność w zakresie zachowań. Jest to swoisty mechanizm iluzji i zaprzeczeń.
Na czym polega wartość programu Anonimowych Alkoholików realizowanego w środowisku osób poddanych izolacji penitencjarnej?
Ruch Anonimowych Alkoholików, choć nie odpowiada formule właściwej profesjonalnym procedurom terapeutycznym (jest bowiem ruchem samopomocy), daje szansę naprawy na podstawie programu rozwoju osobowego. Program ten oparty jest na metodzie Dwunastu Kroków. Moment kluczowy w procesie powrotu do zdrowia określa się często terminami kapitulacja i sięgnięcie dna. Stan ten niektórzy z uczestników wspólnoty charakteryzują jako sytuację skrajnego upokorzenia, beznadziejności i rozpaczy. Kumulacja tragicznych skutków uzależnienia sprawia, że człowiek nie wyobraża sobie dalszego życia z alkoholem, lecz w równym stopniu nie jest w stanie przyjąć możliwości życia bez alkoholu. Dochodzi do nagłej destabilizacji w obrębie jej samowiedzy, odpowiedzialne za stan dotychczasowej równowagi fałszywe konstrukty poznawcze ustępują pod presją rzeczywistości. Wyczerpały się też zdolności kreowania nowych zaprzeczeń i racjonalizacji. Alkoholik traci komfort picia.
Często przełom następuje w sposób mniej ostry, przybiera postać stopniowego przeobrażania samoświadomości.
Fakt uwięzienia stwarza naturalną sytuację, w której alkoholik doświadcza realnych konsekwencji swojego uzależnienia. Sięgnięcie dna jest momentem, w którym zyskuje on gotowość do tego, aby zwrócić się o pomoc.
Należy wziąć pod uwagę, że utrwalone schematy myślenia alkoholowego nie ustępują automatycznie w momencie doświadczania klęski i kapitulacji. Doświadczenie to staje się warunkiem wstępnym całego procesu demistyfikacji obrazu własnej osoby. W trakcie tego procesu ujawnia się również niezastąpiony walor AA. Nikt bowiem nie jest zdolny, w równym stopniu co osoba borykająca się z problemem alkoholowym, zdemaskować niezauważalne dla samego alkoholika elementy starego i fałszywego myślenia. Dlatego oprócz wartościowego wsparcia o charakterze emocjonalnym, wartość resocjalizacyjna programu AA wyraża się w postaci wsparcia informacyjnego.
Istota relacji polega głownie na ,,dzieleniu się doświadczeniem''.
Proces uczenia się nowych - trzeźwych zachowań obejmuje zasadniczo wszystkie sfery funkcjonowania człowieka, w których jego dotychczasowa aktywność koncentrowała się wokół alkoholu. Przewartościowaniu podlegają więc postawy małżeńskie, rodzicielskie i zawodowe. Punktem wyjścia jest szczere rozliczenie przeszłości. Równocześnie następuje budowanie, niejako od nowa, właściwych relacji z osobami najbliższymi. Poszukuje się także ,,trzeźwych'', nieskoncentrowanych na alkoholu sposobów spędzania wolnego czasu. Gruntem wszystkich tych przemian pozostaje nieodmiennie świadomość bycia alkoholikiem.
Istotne staje się zapewnienie możliwości regularnych mityngów AA na terenie jednostki penitencjarnej i z udziałem alkoholików z grup wolnościowych.
Udział w programie jest nieskuteczny w odniesieniu do przestępców, wobec których zastosowano przymus uczestnictwa w spotkaniach wspólnoty. Stwierdzono także mniejszą skuteczność metody AA w środowisku alkoholików, którzy byli wielokrotnie karani w przeszłości.
Jakie są ogólne ramy organizacyjne terapii alkoholików w polskim systemie penitencjarnym?
Pierwsze regulacje prawne umożliwiające indywidualizację odbywania kary przez osoby uzależnione sięgają okresu międzywojennego.
Regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności z 1966r. Zakładał istnienie specjalnych więzień dla skazanych po przebytych chorobach psychiatrycznych, z ciężkimi nerwicami, dla psychopatów, charakteropatów i nałogowych alkoholików. Ten typ rozwiązań utrzymał Kodeks Karny Wykonawczy z 1969r. Określając specyfikę omawianych placówek, zastosowano tam termin zakłady dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych.
Wśród przesłanek do tworzenia zakładów specjalnych, w pierwszym okresie ich powstawania, dominował wyraźny motyw związany z dostrzeganymi trudnościami w adaptacji osób niepełnosprawnych psychicznie do wymogów, jakie stawiano większej części populacji więziennej. Potrzeba stworzenia programu zintegrowanych oddziaływań o charakterze rehabilitacyjnym była tu znacznie słabiej akcentowana.
Druga połowa lat 70. XXw. Odznacza się wyodrębnieniem pierwszych zakładów, w których realizuje się leczenie odwykowe osób skazanych. Działalność odwykowa sprowadzała się w praktyce głownie do pomocy farmakologiczno-medycznej.
Kodeks Karny z 1997r. Stworzył odmienne ramy organizacyjne dla prowadzenia profesjonalnych oddziaływań wobec więźniów uzależnionych od alkoholu. Mogą oni odbywać karę w ramach systemu terapeutycznego, gdzie stosowanie sankcji karnej będzie uwzględniać jednocześnie potrzebę zapobiegania pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracania równowagi psychicznej oraz kształtowania zdolności współżycia społecznego i przygotowania do samodzielnego życia, a także konieczność dostosowania jej do potrzeb leczenia.
Realizowanie strategii penitencjarnej wobec więźniów alkoholików odbywa się na terenie oddziałów terapeutycznych dysponujących odpowiednią infrastrukturą i profesjonalną kadrą. Obecnie funkcjonuje 18 takich oddziałów, w tym 2 w zakładach karnych dla kobiet.
Wypracowywany w polskim więziennictwie model terapii alkoholików nawiązuje do nowoczesnych i sprawdzonych wzorów zachodnich. W wielu oddziałach terapeutycznych funkcjonuje zaadoptowany na grunt rodzimy amerykański program ,,Atlantis''.
Wartościowy jest także ruch Anonimowych Alkoholików. Stanowi on nie tylko bardziej dostępną ze względów finansowych formę ,,leczenia'' uwięzionych, ale jest także metodą zapewniającą stałe i regularne wsparcie innych osób w procesie powrotu do zdrowia i osiągania zdolności do godnego i odpowiedzialnego życia.
5.2. Leczenie i resocjalizacja osób wykorzystujących seksualnie dzieci
Jakie kryteria należy przyjąć, konstruując program terapeutyczny dla przestępców seksualnych, aby był on jak najbardziej efektywny?
Istnieją symptomy charakterystyczne dla sprawców przestępstw seksualnych, które nie dotyczą jedynie ich seksualności. Są to:
problemy z regulacją emocjonalną,
deficyty umiejętności społecznych,
dewiacyjne wzorce pobudzenia,
zniekształcenia poznawcze.
Grupy te stanowią rdzeń programów leczenia sprawców i istotę podejmowanych wobec nich interwencji terapeutycznych.
Wytyczne do konstruowania skutecznych programów leczenia przestępców seksualnych:
Programem powinni być objęci przestępcy o wysokim poziomie ryzyka recydywy - nastawienie na masowy udział w leczeniu powoduje niską skuteczność oddziaływań. Tacy przestępcy wymagają bardziej specjalistycznego podejścia i większej koncentracji na kryminogennych czynnikach.
Istotne znaczenie ma rodzaj programu - bardziej efektywne są programy ze ścisłą strukturą, behawioralne, poznawczo-behawioralne lub multimodalne niż programy o niewyraźnej, słabo określonej strukturze, niekoncentrujące się na jasno określonych, konkretnych kwestiach. Najbardziej skuteczne są programy oparte na podejściu behawioralnym z elementami terapii poznawczej.
programy najbardziej efektywne były realizowane przez profesjonalnie przygotowaną i wyszkoloną w tym zakresie kadrę, a autorzy i inicjatorzy programu byli zaangażowani w każdą operacyjną fazę programu.
programy realizowane w społeczności lokalnej są bardziej efektywne niż programy realizowane w ośrodkach zamkniętych. Leczenie zamknięte może też być skuteczne, powinno jednak zawsze być powiązane z interwencjami i oddziaływaniami opartymi na lokalnej społeczności, w której sprawca żyje lub do której powróci po odbyciu kary.
ważna jest również forma terapii. W trakcie programów resocjalizacyjnych przestępców obejmuje się systematyczną terapią grupową, przy czym należy pamiętać o wymogu heterogeniczności grupy - w skład grupy muszą wchodzić różni przestępcy seksualni.
Obecnie wszystkie programy leczenia przestępców wykorzystujących seksualnie dzieci są integracją następujących komponentów:
redukcja zainteresowań pedofilnych: interwencje behawioralne, psychochirurgia, interwencje farmakologiczne (leczenie hormonalne lub antydepresyjne),
ustanowienie zainteresowania seksualnego osobą dorosłą, zmiana dewiacyjnych wzorców pobudzenia,
redukcja postaw i przekonań podtrzymujących zachowania pedofilne np. trening empatii,
rozwój zachowań prospołecznych,
rozwiązanie konfliktów intrapsychicznych np. leczenie uzależnień seksualnych czy leczenie traumy,
utrzymanie osiągnięć terapii i profilaktyka nawrotów np. monitoring, grupy nadzorujące.
Scharakteryzuj program SOTP i określ możliwości jego realizacji w Polsce.
Kanadyjski program STOP powstał na początku lat 80. XXw. Po raz pierwszy został wprowadzony w 1991r. W Walii, a następnie rozpowszechniony w więzieniach Anglii i Szkocji pod nazwą SOTP (Sex Offender Treatment Programme).
Program ten jest przeznaczony dla przestępców seksualnych osadzonych w zakładach karnych i początkowo składał się z 4 głównych części:
Programu Podstawowego,
Programu Rozszerzonego,
Programu Wspomagającego,
Programu Umiejętności Poznawczych.
Był przewidziany również specjalny program dla przestępców przejawiających trudności w uczeniu się lub charakteryzujących się silnym systemem zaprzeczeń.
Obecnie program ten składa się z 6 elementów:
Program Podstawowy - obejmuje 90 sesji grupowych i trwa od 6 do 8 miesięcy. Jego głównym celem jest wzbudzenie motywacji przestępcy do unikania zachowań przestępczych i dewiacyjnych oraz rozwinięcie umiejętności samoregulacyjnych umożliwiających utrzymanie się z dala od ścieżki przestępczej. Rozbija się system zniekształceń poznawczych danego przestępcy oraz wzbudza empatię wobec ofiar. Program ten składa się z 20 bloków tematycznych:
minimalizacja czynu,
zniekształcenie/wypaczenie myślenia - uświadomienie sprawcy jego błędnych schematów myślowych,
empatia wobec ofiar - wzbudzenie umiejętności współodczuwania,
czynniki wysokiego ryzyka - uświadomienie sobie myśli, fantazji itd. oraz wzbudzenie chęci do ich unikania,
strategie rozwiązywania problemów - nauka tych strategii,
umiejętność radzenia sobie z dewiacyjnymi fantazjami i potrzebami,
podtrzymywanie - utrzymywanie przez sprawcę kontaktu z terapeutą po ukończeniu podstawowej terapii
Program Dostosowany - ASOTP - obejmuje 85 sesji terapii grupowej. Praca terapeutyczna skupia się wokół kwestii empatii, zniekształceń poznawczych, profilaktyki nawrotów i czynników ryzyka oraz edukacji seksualnej.
Program Rozszerzony - przeznaczony dla przestępców, którzy z powodzeniem ukończyli Program Podstawowy lub Program Dostosowany. Składa się z 74 sesji grupowych realizowanych przez 6 miesięcy. Jednocześnie sprawca uczestniczy e terapii indywidualnej prowadzonej przez psychologa. Jest to program pogłębiający dotychczasową terapię przestępcy.
Program Wspomagający - ostatni z modułów całego programu SOTP i mogą w nim wziąć udział tylko ci przestępcy, którzy uczestniczyli w poprzednich modułach programu. Celem jest przygotowanie więźniów do powrotu do społeczeństwa i do rozpoczęcia nowego, bezpiecznego życia. Program trwa przeważnie 3 miesiące.
Program Umiejętności Poznawczych - celem jest nauczenie przestępców sposobów radzenia sobie z obniżonym nastrojem oraz stanami depresyjnymi.
Program Mobilności - udział w tym programie uzależniony jest od indywidualnych potrzeb uczestnika całego programu SOTP oraz jego decyzji. Sesje grupowe odbywają się 3 razy w tygodniu przez 3-4 miesiące.
Jakie wskaźniki są przyjmowane do określania recydywy i jaki jest poziom recydywy wśród sprawców przemocy seksualnej (z uwzględnieniem poszczególnych kategorii przestępców seksualnych)?
Badania R. Karla Hansona - celem było określenie poziomu recydywy seksualnej wśród badanych przestępców, przyjmując za jej wskaźniki nowe oskarżenia lub wyroki skazujące za przestępstwo seksualne. Badania prowadzone były przez 15 lat, a pomiaru recydywy dokonywano co 5 kolejnych lat.
Wyniki wskazują, że większość przestępców seksualnych nie dokonuje ponownych przestępstw seksualnych, prawdopodobieństwo recydywy seksualnej wśród skazanych po raz pierwszy za przestępstwa seksualne jest mniejsze niż wśród przestępców seksualnych wcześniej już skazywanych za takie przestępstwa oraz że przestępcy w wieku powyżej 50 lat rzadziej dopuszczają się kolejnych przestępstw na tle seksualnym. Ponadto im dłużej sprawca przebywał na wolności bez kolejnych aktów przemocy seksualnej, tym mniejsze było prawdopodobieństwo dopuszczenia się przez niego takich czynów.
Podgrupa |
Po 5 latach |
Po 10 latach |
Po 15 latach |
Wszyscy przestępcy seksualni |
14 |
20 |
24 |
Gwałciciele |
14 |
21 |
24 |
Sprawcy kazirodczy molestujący dzieci |
6 |
9 |
13 |
Sprawcy wykorzystujący seksualnie tylko dziewczynki |
9 |
13 |
16 |
Sprawcy wykorzystujący seksualnie tylko chłopców |
23 |
28 |
35 |
Sprawcy bez wcześniejszych wyroków za przestępstwa seksualne |
10 |
15 |
19 |
Sprawcy z wcześniejszymi wyrokami |
25 |
32 |
37 |
Sprawcy powyżej 50 roku życia w chwili zwolnienia |
7 |
11 |
12 |
Sprawcy poniżej 50 roku w chwili zwolnienia |
15 |
21 |
26 |
Większość przestępców seksualnych nie dokonuje ponownych aktów przemocy seksualnej po opuszczeniu zakładów karnych. Po 15 latach niemal 75% z nich nie zostało oskarżonych ani skazanych za tego typu przestępstwa.
Większym ryzykiem recydywy charakteryzują się sprawcy wykorzystujący seksualnie chłopców, sprawcy z wcześniejszymi wyrokami oraz sprawcy w młodym wieku.
Zróżnicowany poziom recydywy sugeruje, że nie wszyscy przestępcy seksualni powinni być leczeni w jednakowy sposób.
Wyjaśnij pojęcia: hebefilia, parafilia, pedofilia, czyn pedofilny, reguła ryzyka, zniekształcenia poznawcze, potrzeby kryminogenne.
Pedofilia - pociąg seksualny w stosunku do dzieci, które nie weszły jeszcze w okres pokwitania.
Hebefilia - zainteresowanie seksualne tylko adolescentami.
Parafilia - ogólnie dewiacyjna orientacja seksualna. Według ICD-10 parafilie zdefiniowano jako zaburzenia seksualne charakteryzujące się niezwykłymi, dewiacyjnymi lub dziwacznymi impulsami, fantazjami i zachowaniami.
Czyn pedofilny - nie jest równoznaczny z pedofilią. Pedofilia w najprostszej definicji to podejmowanie aktywności seksualnej z dziećmi lub fantazjowanie o tej aktywności przez osobę dorosłą jako stale preferowany lub wyłączny sposób osiągnięcia podniecenia seksualnego i orgazmu. Natomiast czyny pedofilne mogą być wykonywane przez osoby, które mają trudność (z różnych powodów) w nawiązaniu kontaktów seksualnych z osobami dorosłymi dlatego podejmują kontakty seksualne z dziećmi. Nie jest to jednak w ich przypadku jedyna możliwość podniecenia i osiągnięcia orgazmu. Z dziećmi jednak mogą łatwiej nawiązać kontakt seksualny.
Zniekształcenia poznawcze - tzw. zakłamane rozumowanie, zniekształcenia procesów poznawczych, charakteryzujące się m.in. brakiem perspektywy czasowej, niechęcią do stawiania się w czyjejś sytuacji, nieuznawanie krzywd wyrządzanym innym, postawa „nie mogę”, stwierdzenie, że nie są w stanie oprzeć się swoim pożądaniom, uzależnieniu etc.
5.3. Terapia w resocjalizacji
Na czym polega wychowanie terapeutyczne?
Koncepcja wychowania resocjalizującego Natalii Han-Ilgiewicz została wyprowadzona z założenia o psychogennym podłożu zaburzeń zachowania określanych przez nią jako zaburzenia charakteru. Pojęcie to odnosi ona do ,,całokształtu poczynań mających na celu spowodowanie ulgi, niesienie pomocy psychicznej, przyczynienie się do zlikwidowania stanu zachwianej równowagi duchowej''. Istota pomocy psychopedagogicznej dziecku ,,zagrożonemu'' oraz ,,przestępczemu'' sprowadza się jej zdaniem do uruchomienia naturalnych sił dziecka do rozwoju oraz nabycia umiejętności i sprawności w pokonywaniu trudności życiowych. Temu właśnie ma służyć terapeutyczny kontakt między wychowawcą a podopiecznym, oparty na wzajemnym zaufaniu i współpracy z dzieckiem w celu pokonywania wewnętrznych trudności oraz wzbudzania i poszukiwania wewnętrznych, naturalnych dynamizmów służących rozwojowi osobistemu i społecznemu dziecka.
Wyjaśnieniu psychoterapii wychowawczej posłużył medyczny model procesu leczenia, na który składa się:
leczenie semiotropowe - likwidowanie objawów lub ich łagodzenie. Chodzi tu o odprężenie somatyczne - zapewnienie odpowiednich warunków dla zdrowia somatycznego (sen, jedzenie, ruch itp.) i o odprężenie psychiczne. Zapewnia to poczucie bezpieczeństwa. Postępowanie semiotropowe służy także nawiązaniu i budowaniu kontaktu opartego na wzajemnym zaufaniu.
leczenie ergotropowe - polega na aktywizowaniu ukrytych możliwości dziecka i hamowaniu tych czynności psychicznych, które blokują rozwój. Walory terapeutyczne posiadają także nauka szkolna, zabawa i dostosowana do wieku praca. Dzięki nim dziecko może rozpoznać swoje mocne i słabe strony, preferencje i zainteresowania, odzyskać wiarę we własne siły. Ważne są też działania kompensacyjne, które polegają na wyrównaniu doznanej krzywdy i uzupełnieniu brakujących warunków do normalnego rozwoju.
leczenie etiotropowe - usuwanie przyczyn zaburzenia lub zasadniczego czynnika utrudniającego lub uniemożliwiającego normalny rozwój osobowości dziecka niedostosowanego. Polega na uświadomieniu negatywnych, trudnych wydarzeń i ponownemu ich przeżyciu oraz nadaniu im już bardziej dojrzałego znaczenia, dokonaniu reinterpretacji z innej perspektywy.
Psychoterapia wychowawcza sprowadza się więc do:
eliminowania endogennych źródeł zaburzenia i kompensowania warunków zewnętrznych sprzyjających niedostosowaniu społecznemu,
korektury postaw wobec zdarzeń urazotwórczych,
łagodzenia stanów napięcia, natrętnych przeżyć i silnego pobudzenia przy pomocy środków psychologicznych,
kreowania tych właściwości, dzięki którym dziecko będzie mogło radzić sobie z trudnościami życiowymi.
Dlaczego psychoterapia dorosłych z zaburzeniami osobowości nie przynosi pożądanych efektów?
Dziś panuje powszechne przekonanie o niepodatności osób psychopatycznych na psychoterapię. Dlaczego?
Skuteczność terapii analitycznej zależy nie tylko od kompetencji terapeuty, ale także od motywacji pacjenta do dokonania zmiany, pokonania oporu przed doprowadzeniem do stanu świadomości bolesnych wydarzeń i blokowanych emocji zepchniętych do stanu nieświadomości. Tylko pacjent wysoce motywowany jest w stanie podjąć trud uczestnictwa w długim i czasem przykrym procesie psychokorekcji. Do uczestnictwa w terapii skłania człowieka zwykle dokuczliwy stan psychiczny, od którego stara się uwolnić. Większość pacjentów antyspołecznych nie odczuwa zaś tego typu dolegliwości, a zatem nie widzi powodu ponoszenia tak znacznych kosztów i trudu. Brak cierpienia psychicznego charakteryzuje osoby z nieprawidłowo ukształtowaną osobowością. Ten deficyt wiąże się też z innymi niedoborami, zwłaszcza w sferze uczuć wyższych oraz z przesadnie wysokim poczuciem własnej wartości. Nie cierpiąc psychicznie taka osoba nie jest motywowana wewnętrznie do poszukiwania pomocy z własnej inicjatywy. Wtedy to interwencję terapeutyczną podejmuje się na skutek presji otoczenia, najbliższej rodziny lub decyzji sądu czy kuratora. Motywacja zewnętrzna nie sprzyja jednak skuteczności terapii.
kontakt terapeutyczny powinien charakteryzować się otwartością, wzajemną akceptacją, rozumieniem i autentycznością. Tymczasem powstawanie takiego kontaktu może ulegać zakłóceniu w pracy z osobami antyspołecznymi, ze względu na ich tendencję do manipulowania ludźmi, także terapeutą. Terapeuta jawi się dla takiej osoby jako kolejny potencjalny wróg, źródło zagrożenia, jako osoba z wrogiego, obcego świata. W relacji terapeutycznej pacjent dąży do uzyskania przewagi nad terapeutą. Podejmuje więc próby zdobycia jego zaufania zwykle przez składanie obietnic, pozorne spełnianie oczekiwań, powierzanie terapeucie tajemnic o swoim niegodnym i oburzającym postępowaniu, starając się uczynić go zakładnikiem i wspólnikiem zła, czy też przez takie prezentowanie siebie, aby wywrzeć mocne wrażenie itd. W konsekwencji kontakt z terapeutą jest pełny napięcia, negatywizmu i nieufności, co może przekształcić się w stosunek wzajemnej tolerancji, co także nie rokuje pozytywnego przebiegu terapii.
Ogólnie uważa się więc, że psychoterapia nie jest właściwą formą pomocy psychokorekcyjnej sprawcom przestępstw, osobom o cechach aspołecznych lub antyspołecznych. Brak pomyślnych rokowań, liczne trudności w pracy terapeutycznej, koszty czasowe, materialne i emocjonalne ponoszone przez uczestników procesu, sprawiają, że psychoterapia tych osób rzadko występuje w praktyce.
Jakie elementy składają się na strukturę uczenia się umiejętności psychologicznych lub społecznych?
Celem treningu umiejętności psychologicznych i społecznych stało się nabycie określonych umiejętności, a nie uzyskanie ulgi w cierpieniu - cele psychoterapeutyczne przekształciły się w cele pedagogiczne.
Trening umiejętności społecznych adresuje się zwykle do dzieci i młodzieży, u których negatywne zachowanie (atak, unikanie, opór) są częściej obserwowane niż u innych rówieśników.
Wykaz umiejętności psychologicznych, których nabycie sprzyja eliminowaniu lub hamowaniu zachowań agresywnych:
prośba o pomoc,
bycie nadawcą i wyrazicielem własnej woli, przeżyć, przekonań itp.,
postępowanie w trudnych dla siebie momentach związanych w własnymi problemami. Chodzi tu o wyrażanie żalu i pretensji do innej osoby, reakcję na niepowodzenie, radzenie sobie z odrzuceniem,
reakcja na oczekiwania wyrażane w różnej formie przez inne osoby np. słuchanie instrukcji - polecenia, reakcja na perswazję ze strony drugiej osoby i reakcja na naciski grupy,
reagowanie w sytuacjach interpersonalnych, w których własne Ja może być narażone na ataki np. wtedy gdy ktoś wyraża swój gniew czy formułuje oskarżenia. Jest to także nauka rozumienia ludzkich emocji np. odpowiadanie na uczucia innych.
Uczenie się wymienionych umiejętności odbywa się w czasie ustrukturalizowanych spotkań grupowych. Na strukturę uczenia się i procedurę treningu składa się:
modelowanie,
odgrywanie roli,
informacje zwrotne,
przeniesienie efektów uczenia podczas treningu.
Jakie są cele socjoterapii i sposoby ich realizacji?
Socjoterapia to forma pomocy psychologicznej adresowana do dzieci i młodzieży z trudnościami w społecznym funkcjonowaniu. Polega ona na stwarzaniu warunków umożliwiających odreagowanie emocjonalne licznych napięć związanych z niekorzystnym środowiskiem wychowawczym oraz zajście zmiany w sferze zachowania się dzieci i ich sposobu myślenia o rzeczywistości.
Źródłem zmiany korekcyjnej są bezpośrednie interakcje między terapeutą a indywidualnymi członkami grupy oraz między terapeutą a grupą, a także interakcje zachodzące w grupie. Spotkania grupowe odbywają się w atmosferze bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania, poczucia więzi i głębokich relacji między uczestnikami a terapeutami i samymi członkami grupy.
Źródłem doświadczeń korygujących i uczących jest własna aktywność poznawcza i emocjonalna uczestników. Wyraża się ona w ujawnianiu i dzieleniu się z innymi swoimi myślami, przeżyciami, dążeniami.
Rola terapeutów polega na stwarzaniu takich sytuacji, które pomogą uczestnikom spotkań uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i możliwości zmiany.
Postępowanie socjoterapeutyczne polega na organizowaniu podczas spotkań grupowych takich sytuacji społecznych, które:
dostarczą ich uczestnikom doświadczeń korekcyjnych, przeciwstawnych do treści doświadczeń urazowych, oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne, również hamujące rozwój społeczny i emocjonalny,
będą sprzyjać odreagowaniu napięć emocjonalnych,
posłużą aktywnemu uczeniu się nowych umiejętności psychospołecznych.
Celem spotkań socjoterapeutycznych jest odreagowanie emocjonalne.
Gromadzone napięcie może znaleźć swe ujście w zabawie, w realizacji zadań grupowych, w śmiechu, w płaczu oraz w różnorodnej aktywności charakterystycznej dla danego etapu rozwojowego. W pracy grupowej ważne jest także dostarczanie jej uczestnikom okazji do przeżywania emocji pozytywnych.
Socjoterapia dostarcza jej uczestnikom sytuacje, które umożliwiają budowanie obrazu samego siebie, które pozwalają lepiej siebie poznać, odkryć i docenić swoje mocne strony oraz wykorzystać je w różnorodnych sytuacjach życiowych.
Chodzi także o stworzenie okazji do wypróbowania i wyćwiczenia nowych zachowań oraz do nabycia nowych umiejętności społecznych i psychologicznych.
Socjoterapia to ciąg zdarzeń interpersonalnych i intrapsychicznych prowadzących do zmiany korekcyjnej i tym samym rozwojowej - progresywnej. Zachodzi ona w uczestniku terapii w wyniku:
próbowania nowych zachowań i wykorzystania możliwości sprawdzenia, co z tej próby wynika dla niego,
obserwowania zachowań innych, także terapeutów (modelowanie),
komunikowania się, co jest sposobem poznania i zrozumienia siebie i innych,
doświadczania dobrych emocji - ulgi, zadowolenia, satysfakcji itd.
spotkania grupowe, zwykle zaplanowane i ustrukturalizowane, na które składają się gry, zabawy i ćwiczenia, sprzyjają zdobywaniu nowych, leczących i uczących doświadczeń. To one stanowią bazę do przyglądania się sobie i przeżywania siebie w kontaktach z rówieśnikami i terapeutami. Ważnym źródłem doświadczenia i korektury jest również grupa terapeutyczna, która dzięki swoim mechanizmom i dynamice umożliwia uczenie się relacji z innymi, współpracy oraz wychodzenia poza stereotypowe role i niepożądane schematy zachowań.
47